AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mir Qulbabanın vəziyyəti
- Əbdülmömin xanın əmriylə Mir Qulbabanın iki oğlunun öldürülməsi
- ƏBDÜLMÖMİN XANIN ÖLDÜRÜLMƏYİ, PİRƏ MƏHƏMMƏD XANIN BUXARADA, ƏBDÜLƏMİN XANIN İSƏ BƏLXDƏ TAXTA CÜLUS ETMƏLƏRİ
- XORASANIN VƏZİYYƏTİ, DİNMƏHƏMMƏD XANIN HERATDA SƏLTƏNƏT TAXTINA CÜLUS ETMƏSİ, ONUN VƏZİYYƏTİNİN SONU VƏ QARDAŞI BAQİ XANIN
|
917
TAXTA CÜLUSU VƏ ABDULLA XANDAN SONRA DÖVLƏT TAXTINA ÇIXMIŞ ÖZBƏK SULTANLARI HAKİMİYYƏTİNƏ SON QOYULMASININ ZİKRİ
Abdulla xanın Səmərqənd yaxınlığında xəstələnib əcəli gözlədiyi min altıncı (miladi 1598) xoruz ilinin axırlarında təbiblərin onun müalicəsi ilə məşğul olmalarına baxmayaraq, bunun heç bir faydası olmadı. Abdulla xanın başqa əmirlərinin hamısından şövkət və iqtidarlı olan atalığı Məhəmməd Baqi Divanbəyi Əbdülmömin xandan qorxduğuna və ona etibarı olmadığına baxmayaraq, bilirdi ki, doğma (solbi) oğul sağ ola-ola səllənəti xanın qardaşı oğullarına vermək əhalinin əqidəsinə xilafdır və qəbulolunmazdır. [Buna görə də] istər-istəməz Əbdülmömin xanın padşahlığı ilə razılaşıb, dövlətxahlıq məqamına gəldi, gizlicə adam yollayıb, ona atasının əlacsız xəstəliyə düçar olmasını xəbər verdi, Səmərqəndə dəvət etdi. O vaxt Mir Qulbaba Səmərqəndə idi. Xorasan və Mavərənnəhr hadisələrinin şərhi zamanı Mir Qulbaba adı tez-tez çəkildiyi üçün, lazım bilindi ki, o vilayətin sözləri etibarlı şəxsləri tərəfindən mir barədə deyilən fikirlər bu kitabın yazı ipinə düzülsün.
Mir Qulbaba əslən Səmərqənddən idi. Onun anası Abdulla xanın dayəsi olmuş və xanı öz südü ilə böyütmüşdü. Özbək və cığatayların adətinə görə süd qardaşı "kukəltaş" adlanır. Elə buna görə də o, Abdulla xanın kukəltaşı oldu. Mir fəzilət və kəmalata yiyələndi, dilini şer yazmağa də açdı. Abdulla xan Mavərənnəhdə səltənət və cahandarlıq bayrağı qaldırdığı zaman Mir Qulbaba ona müxtəlif xidmətlər etdi, fədakarlıq (canseparı) göstərdi. İnkişaf, bacarıq və xidməti müqabilində xan tərəfindən nəvazişlənən və tərbiyət olunan bu seyid mirin etibarı gün-gündən artmaqdaydı. Sədarət və əmarət mənsəbinə yetdikdən sonra bir neçə il əzəmət və iqtidarla Heratda hakim oldu. O, həmin vilayətin əhalisiylə ölçülüb- biçilmiş və bəyənilən tərzdə rəftar edir, cənab xanın iltifatını qazandığı üçün daim bütün əmirlərin və dövlət başçılarının həsədinə səbəb olurdu.
918
Xülasə, Abdulla xan xəstələndiyi vaxt öz bimarlığından məyus idi və Mir Qulbabaya qarşı olan böyük məhəbbət və iltifatına görə, Əbdülmömin xanın mirə olan ədavətini bildiyi üçün, onun buranı tərk edib-getməsini məsləhət bildi və dedi: "Nə qədər ki, mənim həyat ipim qırılmamışdır, yola rəvan ol, Əbdülmömin xanın qəzəb və bəlasından qorunmaqdan ötrü özünü Herat qalasına çatdır, orada nəyi məsləhət görsən, onu da et". Mir Qulbaba padşahın yanından mürəxxəs olub [hamıya] belə dedi: "Xan məni [mühüm] bir xidməti icra etməyə göndərir". O, yanındakı oğlanları və mülazimləri ilə atlanıb [Herata] rəvan oldu. Məsələdən agah olan Məhəmməd Baqi Atalıq Divanbəyi, mir Qulbabanın getməyinə görə Abdulla xanın onu cəzalandıra biləcəyindən qorxub, ona mane olmaq istədi. Mir Qulbaba gördü ki, adamlar artıq Abdulla xanın bu ağır vəziyyətindən məyus olmuşlar, belə bir vaxtda Məhəmməd Baqi ilə mübahisə edə bilməyəcəkdir. Əvvəlcə, kömək istəməkdən ötrü xanın yanına getdi. Onun balışının yanında olarkən vəziyyətinin pozulduğunu gördü, müşahidə etdi ki, təbiblər artıq onun müalicəsindən əllərini üzmüşlər, çünki xanın şüuru qalmamışdı. Məcbur olub Məhəmməd Baqi Atalıq ilə mülayim söhbətə başladı, yağlı dili və aqilanə sözləri ilə onu fikrindən döndərdi və belə söylədi: "Mənim və sənin - hər ikimizin məqsədəuyğun vəziyyətimiz [səlah] mənim getməyimdən asılıdır, çünki Əbdülmömin xan mənim kimi sənə qarşı da iltifatsızdır. Bizim hər ikimizin yaxasının ona verilməsi ağıldan uzaq bir məsələdir. Mənin Herat qalasında olacağım təqdirdə sən və Abdulla xan tərəfdarlarının heç biri Əbdülmömin xan tərəfindən tutula bilməz. Sən əgər mənimlə razılaşsan biz nicat tapa bilərik". Məhəmməd Baqi Divanbəyi mirin getməyinə razı oldu və onlar bir-biriləri ilə əhd edib şərtləşdikdən sonra mir eşiyə çıxıb ata süvar oldu. Mir Qulbaba yola düşən vaxt Abdulla xan artıq keçinmişdisə də, o, bunu heç kimə demədi və bu hadisədən onun mülazimlərindən heç kəsin xəbəri olmadı. Amma, xanın vəfatını böyük etimad etdiyi və tərbiyətləndirdiyi əmirlərindən olan Mövlana Qaraya bildirmişdi. Onlar Ceyhun çayı kənarına çatıb, bir az dayandılar və gəmiləri gözləməyə başladılar. Gəmi sahiblərindən iki-üç nəfər salam verərək, xanın əhvalını ondan xəbər aldılar. Mir Qulbaba biixtiyar ağlamağa başladı, vəziyyət hamıya məlum oldu. Mövlana 919
Qara bəzi mülazimlərlə söhbətləşib dedi: "Bu adam padşahdan (Əbdülmömin xanıdan - Ş.F.) qaçır. O, ya qızılbaşların, yaxud da cığatayların yanına gedəcəkdir. Görəsən biz niyə onunla gedirik?". Mir Qulbaba gəmiyə daxil olmaq istərkən Mövlana Qara dedi: "Abdulla xan dünyadan getmişdir və indi özbəklərin padşahı onun oğlu Əbdülmömin xandır. Əgər siz onun xidmətinə getməsəniz, əlinizdə təyinat məktubu olmasa, sizi Herat qalasına qoymayacaqlar. Yaxşısı budur ki, Bəlx istiqamətinə rəvan olub, [yeni] padşahla görüşmək şərəfinə yetək". Mir Qulbaba istədi ki, onun ağıllı təklifinə cavab olaraq "hal-hazırda [Əbdülmömin] xanın yanına getmək məsləhət deyildir" söyləsin, amma məlum oldu ki, bütün mülazimlər bir-biriləriylə əlbir olaraq Mövlana Qaranın dediyini deyirlər. Mövlana Qara açıq-aydın bildirdi: "Siz əgər bu fikrə xilaf olsanız, bu camaat sizi tutub xanın yanına aparacaq". Mir Qulbaba onların bu məsələ xüsusunda birliyini görüb, nə qədər çalışdısa da, bunun faydası olmadı, camaat onu getməyə məcbur etdi və hamı Əbdülmömin xanın dərgahına yollandı. Mir Qulbaba da, məcbur olub mülkdən, maldan, bəlkə də həyatdan əlini üzüb məhbus kimi o istiqamətə rəvan oldu. Əbdülmömin xan Bəlxdən çıxıb Səmərqəndə gedən vaxt Mir Qulbabanı [onun yanına] apardılar. İşin əvvəlində xan miri görməkdən (guya) sevinc izhar etdi, [hətta] ona müxtəlif iltifatlar göstərdi.
Mir Qulbabanın iki oğlunun öldürülməsi: Mir Qulbaba xana ərz etdi: "Bu
vaxta qədərki xidmətimdə olan xanın əmriylə
təqsirlərim duz-çörəyə hörmətim və vəlinemətin haqqını tapdamamağımla əlaqədardır. Bundan sonra vəlinemət- həzrət xandır. Daha əlimdən gələn qədər xidmət etmək və fədakarlıq göstərməkdə qüsurum olmayacaqdır". Amma, Mövlana Qara öz xidmətini xana bildirməkdən ötrü belə dedi: "O istəyirdi ki, Herata gedib, oranı möhkəmləndirsin və müxalifət bayrağı qaldırsın. Biz onu zorla buraya gətirmişik". Sözün qısası, Əbdülmömin xan intiqam məqamına gələrək, onu həbs etdi. Əvvəlcə onun mal və əşyalarının ələ gətirilməsinə başlandı. Xorasan camaatı ona demişdi ki, Mir Qulbaba Xorasan və Mavərənnəhrdən əlli min tümən pul toplamışdır. Xan onun bu vəsaitini aldıqdan sonra cəzaya başladı. Onun əmriylə mirin iki oğlunu yerə yıxıb atasının gözü önündə
920
qoyun kimi başlarını kəsdilər. Xan dedi: "Oğulların qətli atalarından ötrü acıdırmı, ya yox?
Bəs sən mənlə atam arasında fəsad yaradıb, məgər istəmirdinmi ki, atamı məhv edəsən?" Mir Qulbabanın oğlanlarının qətlindən sonra belə eşidildi ki, xanın özü onun sinəsinə bir ox vurdu və başqaları isə işini bitirdilər, mir böyük əziyyətlə öldürüldü. Xan məsələnin başlanğıcında Süleyman Yasavulu Herata göndərdi, ondan sonrasa o vilayətin hakimliyi xanın dövlətxah adamlarından olan Hacı bəyə verildi, Hacı bəy tez-tələsik Herata çatıb hökumət işlərinə başladı. İndi isə Əbdülmömin xanın [sonrakı] vəziyyətinin şərhinə qayıdaq. Məhəmməd Baqi Atalığın bir-birinin ardınca Bəlxə göndərdiyi adamlar oraya çatıb, atasının xəstələnərək vəziyyətinin pisləşməsi haqda xana xəbər çatdırdıqları vaxt, o, Məhəmməd Baqinin tez gəlib özünü çatdırmaq barədəki təklifini yubatdı. Çünki, atasının sağlığında Abdulla xan əmirlərinin bəziləri ona qarşı müxalifət etdiklərinə görə Əbdülmömin xan onlara etibar etmir, buna görə də Səmərqəndə getməyini ləngidirdi. Xülasə, xan öz əsgərlərinin çağırılmaları haqda fərman verdi. O, çoxlu adamla Bəlxdən çıxıb yavaş-yavaş getməkdə və bəzi adamlarını irəli yollayıb hər mənzildə vəziyyəti öyrənməkdəydi. Hər yerə belə xəbər yaymışdı: "Atam bimardır və mən onu yoluxmağa gedirəm". Abdulla xanın vəfatı xəbəri Səmərqənddə yayılan gün, bir neçə nəfər bu xəbəri Əbdülmömin xana çatdırıb, göz aydınlığı almaqdan ötrü onun ordusuna doğru rəvan oldu. Müjdə gətirən birinci adamı tutub, dilinin boğazından çıxarılması barədə əmr etməsinə baxmayaraq bu əmrini icra etmədi. Müjdə verməkdən ötrü ikinci adamın da gəlişindən sonra atasının ölümünün həqiqət olduğunu bildi, amma ona da etirazla dedi: "Ataların ölümünü oğullara belə asanlıqla demək olmaz, bəs siz niyə bu xəbəri mənə bu cür asan söylədiniz və məni pərişan etdiniz?" Xan gözlərindən şadimanlıq yağışı axıdır, sevincindən dərisinə sığışmırdı. Gəlib bu xəbəri çatdıran üçüncü şəxs Məhəmməd Baqi Divanbəyi və başqa əmirlərin onu padşah elan etmələri barədəki 921
xəbəri söylədikdə, şahanə ali bir məclis quraraq səltənət taxtına cülus etdi, onun şərəfinə şadimanlıq nağaraları çalındı. Amma, yenə də [Səmərqəndə] yavaş-yavaş getməkdəydi. Hər gün əmirlər və əsgərlər hər tərəfdən axışıb onunla görüşürdülər. Yolda eşitdi ki, Abdulla xanın Səmərqənd və Daşkənddə olan qardaşı oğlu Hezarə özünə xan ləqəbi götürmüş, Əbdülmömin xanla müxalifətə başlamış, Hezarənin qohumlarından olan Dostum Sultan və Özbək Sultan da ona itaət etmişlər, Daşkəndin və Səmərqəndin ləşkərləri də onun dövlət bayratı altına toplaşmışlar. Əbdülmömin xan zalım, qaniçən və daşürəkli bir padşah kimi məşhur idi, qohumlarına və əmisi oğlanlarına qarşı diqqətsizdi. Xan onları dövlət gülzarının tikanları sanırdı. Onun xasiyyətini bilən Hezarə xan və qohumları onunla atası arasındakı vəziyyətdən nəticə çıxararaq, özlərinin və fərzəndlərinin sağ qalmalarından ötrü onunla müxalifət məqamına gəlmişdilər. Xülasə, Əbdülmömin xan tam əzəmət və iqtidarla Səmərqəndə gəlib cahanbanlıq taxtına qədəm basdı. O, Bəlx, Buxara, Qərşi, Səmərqənd və ətraf yerlərin ləşkərlərini torlayıb, Hezarə xanın fitnəsini yatırmaqdan ötrü Daşkənbə yollandı. Elə onlar da xanın qarşısında çıxdılar. Aralarında ağır cəng başlandı. Əhalinin çoxu Əbdülmömin xana meylli olduğundan müxaliflər məğlubiyyətə uğradılar və ələ keçdilər. Əbdülmömin xan onları kişi cinsindən olan fərzəndləri ilə məhv etdi, bir dəqiqə də olsa rəhmsizliyindən qalmadı. Səmərqənd hakimliyini Məhəmməd Baqi Divanbəyiyə verib, hər mahala hakimlər təyin edən Əbdülmömin xan zəfərlə Buxaraya qayıtdı. Qazax sultanzadələri və ətraf yerlərin hakimləri xanın yanına adam yollayıb, ona öz itaət və bağlılıqlarını izhar etdilər. Xan Buxarada da, sağlam, qabiliyyətli və dünya işlərinə maraqları olan qohumlarının və əmi oğlanlarının həyatına son qoydu. Xülasə, o, öz dudmanının tüstüsünü (dud), Pir Məhəmməd Sultan adlı küçələrdə dolaşan bir şəxsdən başqa, göyə ucaltdı. Pir Məhəmməd ev-eşiksiz bir dərviş idi, həmişə kasıbçılığı və talesizliyi üzündən küçələrdə yaşayırdı. Xan onu öldürmədi, amma iki-üç uşaqdan başqa Abdulla xanın bircə qohumunu da sağ qoymadı, ağır qoşunla Xorasana yürüş etməkdən ötrü Buxaradan çıxıb, Bəlxə rəvan oldu.
922
MƏHƏMMƏD XANIN BUXARADA, ƏBDÜLƏMİN XANIN İSƏ BƏLXDƏ TAXTA CÜLUS ETMƏLƏRİ, MİNA RƏNGLİ ÇƏRXİN GƏRDİŞİ İLƏ O ZAMAN BAŞ VERƏN HADİSƏLƏRİN ZİKRİ Əbdülmömin xan hakimiyyətə gələn kimi, bəzən Abdulla xanın əmirləri ilə tənəli söhbətlər edir, onlara kinayəli kəlmələr deyirdi. Xanın onlara qarşı ədavəti olduğunu güman edən bir neçə adam öz hallarının qayğısına qalıb, xanın Bəlxə gəlib-çatacağı vaxt onlarla haqq-hesab cürüdəcəyini xəyal edirdi. [Buna görə də,] şücaətli yekə 625
cavanlardan Abdulla xanın əmiaxuru olan Əbdülsəməd bahadır və Məhəmmədqulu bahadır Səxtkəman onun qətlini vacib bilərək, bir-biriləri ilə qərara gəldilər və fürsət gözləməyə başladılar. Havanın isti olması səbəbindən Əbdülmömin xan gecələr yol gedirdi. Eşşəkağasılar, şəqavullar* və xidmətçilər bir ox gedişi məsafəsində ondan əvvəldə, əmirlər, qoruyucular (çehregan) və başqa hərbiçilər isə bir ox gedişi məsafəsində ondan axırda yol getməkdəydilər. Onun özü isə bacludarlar (?), iki-üç xidmətkarlar və bir neçə nəfər nədim və çalğıçılarla yol qət edirdi. Bir gecə bir kənd kənarından keçərkən, Əbdülsəməd bahadır və Məhəmmədqulu bahadır yol kənarındakı divarın arxasında əyləşib kamanlarına ox qoydular və xanı gözləməyə başladılar. İrəlidə gələnlər keçib- getdikdən sonra Əbdülmömin xan yanındakı bir neçə adamla pusqu yerinə (kəmingah) gəlib çatdı. Məşəl işığı altında bahadırların hər ikisi kamanı çəkdilər və ilahinin qəzavü qədəri sayəsində hər iki ox məqsəd hədəfinə çatdı və hədəfdən yayınmadı. Xan atdan yıxıldı. Bahadırlar isə şəmşirlərini qınından çıxarıb ona hücuma keçdilər, məşəldarlarsa məşəlləri atıb qaçdılar. Tacik olan nədimlər və çalğıçılar da şəmşir qorxusundan öz başlarının hayına qaldılar. Bahadırlar dərhal xanın başını kəsdilər, onu qoruyan və yanında dayanan qoruyucunu da para-para doğradılar, ata süvar olub Buxaraya üz tutdular. Bir ləhzədən sonra arxadan gələnlər yetişib, onu yol üstündə ölmüş gördülər. Baş verən hadisədən xəbərdar olan miraxur Əbdülsəmi bahadır və bəzi başqa əmirlər elə həmin gecə Buxaraya
625
Mətndə elə belə də yazılıb: Yekə! – Ş.F. 923
rəvan oldularsa da, adamların əksəriyyəti o gecə baş vermiş hadisəni hələ bilmədi. Sübh orduya çatıb xanı görmədikdə elə təsəvvür etdilər ki, o, ova çıxmışdır. Arxadan gələnlər məsələni sonradan bildikdə, ordu arasında çaxnaşma düşdü, əmirlər və döyüşçülər iki hissəyə ayrıldılar. Əbdülmömin xanın köhnə mülazimləri və Bəlx əmirləri onun xəzinə və başqa ağır-yüngül mallarını bacardıqları qədər qarət edib Bəlxə yollandılar, Abdulla xanın əmirləri və Buxara ləşkəri də xanın əksər çadır və mallarını qarət edərək, Buxaraya qayıtdılar. Orada padşahlığa layiq bircə adam da yox idi. Çarəsiz qalaraq Əbdülmömin xanın qəzəb bəhri dalğalarının təlatümü nəticəsində küçələrə atılmış Pir Məhəmməd xan işə yaradı və ona padşah və xan ləqəbi verərək xütbə və sikkəni adı ilə bəzədilər, məsələni Səmərqənddə olan Məhəmməd Baqi Divanbəyiyə çatdırdılar. Bəlxə gəlib çatan Əbdülmömin xan əmirlərinin bəziləri istədilər ki xanın iki yaşlı oğlunu atasının yerinə Bəlxdə padşah edib, atasının Ceyhun çayından qızılbaş dövlətinin sərhədinə qədər zəbt etdiyi yerləri ona versinlər. Başqaları bu fikrə etiraz edib dedilər ki, iki yaşlı bir tifil bizim səltənətimizə layiq deyildir, çünki bizə təcrübəli bir cavan lazımdır ki, düşmənlərə müqavimət göstərməyi bacarsın. Dinməhəmməd xanın və Baqi xanın ataları olan Abdulla xanın bacısı oğlu Cam bəy Sultan isə Əbdülmömin xan tərəfindən tutulub həbsə salınmışdı. Onun oğlanları Xorasanın bəzi mahallarının hakimləri olduğundan, istədilər ki, Canı bəyi [həbsxanadan] çıxarıb Bəlx və Xorasanın padşahlıq ipini onun iqtidarı altına versinlər. Bu məsləhətlə hamı razılaşdı, Canı bəyin səltənətə gətirilməsinin tərəfdarı oldu. Allahın təqdiri ilə, Abdulla xanın qardaşı İbadulla Sultanın arvadı, İbadullanın vəfatından sonra, Abdullanın zövcəsi olmuşdu. İbadulla Sultanın bir qızı isə Əbdülmömin xanın arvadı idi ki, onun evində də öldü. Canı bəy Sultan Bəlxə gəldi, Adil bəy, Yarməhəmməd Mirzə və bəzi ağsaqqallar onun yanına gedərək, Canı bəyi öz qərarlarından agah etdilər. Amma, o bu qərarla razılaşmadı. Ağsaqqallar belə ərz etdilər: "Əbdülmömin xanın oğlu tifil bir uşaqdır və onun dudmanından padşah olası başqa adam yoxdur. Biz də əlacsız qalıb səni, Abdulla xanın bacısı oğlu olduğun üçün, onun yerinə padşah etməyə razı olmuşuq".
924
O əzəmətli qadın (İbadulla xanın arvadı - Ş.F.) dedi: "Padşahlıq dudmanından padşahlığa layiq bir padşahzadə vardır". Əmirlər o padşahzadənin [kim olduğunu] soruşduqda cavab verdi: "Ərim İbadulla Sultanın cariyədən doğulmuş Əbdüləmin adlı bir oğlu var. Ərimdən sonra onun anası da öldü və mən onu [Əbdülmömin xandan] hifz etdim. Öz qohumlarının və əmisi oğlanlarının qətlinə ürək bağlayan Əbdülmömin xanın qorxusundan mən indiyədək ona qız paltarı geydirib böyütmüşəm". Hamı təəccübləndi, çünki İbadulla Sultanın oğlu olduğunu heç vaxt eşitməmişdilər. O qadın Əbdüləminə xətər yetirməyəcəkləri haqda əmirlərə and içirəndən sonra, dərhal onun qadın libasını çıxarıb oğlanı onlara göstərdi. Bu hekayətin doğruluqdan uzaq olmasını bilmələrinə baxmayaraq, Əbdüləmin boya-başa çatmış qabiliyyətli bir cavan kimi gözə dəydiyindən və Abdulla xanın qardaşı oğlu olması adı onun üstündə olduğundan, əmirlər razılaşdılar, elə həmin gün onu hamama aparıb, hörük qədər uzun olan saçlarını qırxdılar, kişi geyimi geydirdilər, xan adı verərək səltənət taxtına əyləşdirdilər, Bəlxin bütün əmirləri onun görüşünə gəldilər. Əbdülmömin xanın səltənət və padşahlıq ləvazimatları və Bəlxdə olan bütün şeyləri Əbdüləminin əlinə keçdi. Həmin əzəmətli "qadın" bütün işlərin həllini öz iqtidar əlinə aldı, belə ki, ağsaqqallar onun məsləhəti və məşvərəti olmadan heç bir işə qarışmırdılar. Sübhanallah, bunlar oyunbaz fələyin necə də şəbədaləri və nə təhər qəribə işləridir ki, qeyb pərdəsinin arxasında baş verməkdədir? Xülasə, elə ki, Buxara xəbərləri və Pir Məhəmməd Sultanın taxta cülusu hadisəsi Bəlx özbəklərinə gəlib yetişdi, həmin xanımın rəyi və məsləhəti ilə onlar Buxara əmirləriylə müxalifətdən əl çəkdilər, Əbdüləmin xan tərəfindən Pir Məhəmməd xana sədaqətamiz bir məktub yazıldı, onu taxta cülus etməsi və xan olması münasibətiylə təbrik etdilər, xahişləri belə oldu ki, qoy Əbdüləmini Əbdülmömin xanın fərzəndi bilsinlər, Abdulla xan vaxtında olduğu kimi onların hər biri öz yerində əyləşib, biganələrin qarşısını almaq naminə məmləkətin mülki işlərində biri-digərinə yardımçı olsunlar. Buxara əmirləri səltənətin başqa qadınlarından Abdulla xan dudmanı barədə sorğu-sual apardılar, hamı bir ağızdan dedi ki, İbadulla xanın heç bir oğlu olmamışdır, Əbdüləmin xanın varlığı haqqında nə birunda, nə əndərunda, nə məhrəmdən, nə naməhrəmdən heç kim, heç nə eşitməmişdir, bütün bunlar İbadulla 925
xanın zövcəsinin hiyləgərliyinin nəticəsidir. Amma əhalini özlərinə ram etməkdən ötrü aqil adamlar və ağsaqqallar bu məsələni təsdiq edir, vaxtın məsləhətinə uyğun olaraq onları inkar etmirdilər. Pir Məhəmməd xan tərəfindən Məhəmmədəminə yərliğ yazıldı və Pir Məhəmməd ona "fərzənd" sözü ilə xitab etdi. Belə bir sovqata (ətiyye) şükr edərək, öz sevinclərini izhar etdilər, Əbdülmömin xanın məmləkətini Əbdüləmin xana təhvil verdilər, amma bu şərtlə ki, Bəlxdə Pir Məhəmməd xanın adına sikkə zərb olunmasın və xütbədə onun adını öz adından əvvəl yazsın. Onların dövlət məktubu "məlikin istəyinə baxmayaraq" 626
qayda-qanuna uyğun yazılmadığı üçün heç birinin işi sahmana düşmədi və qurduqları dövlətin büsatı bir neçə gün davam etdi ki, bu haqda gələcəkdə yazılacaqdır.
HERATDA SƏLTƏNƏT TAXTINA CÜLUS ETMƏSİ, ONUN VƏZİYYƏTİNİN SONU VƏ QARDAŞI BAQİ XANIN DÖVLƏT BAYRAĞININ MAVƏRƏNNƏHRDƏ QALDIRMASININ ZİKRİ
Yuxarıda yazılmışdı ki, Abdulla xanın bacısı oğlu Yetim Sultan ibn Canı bəy Sultan öz qardaşları ilə hökümət yərliğinin hökmüylə hakimlik edirdilər. Əbdülmömin xanla onlar arasında vəhşət və dava-dalaş yarandığı üçün, Abdulla xandan aldıqları tərbiyətə əsasən Əbdülmöminə itaət etmir, onun əmr və qadağalarına (nəhy) o qədər də iltifat göstərmirdilər. Abdulla xanın vəfatından sonra Əbdülmömin xan səltənət və padşahlıqda istiqlal əldə edib, qohum-əqrabasının və əmisi oğlanlarının həyat ipini kəsdikdə və onların ataları Canı bəy Sultanı zindana saldıqda, onlara qorxu üz verdi və əlahəzrət zilləllah şahın dövlətinə pənah apardılar. Yetim Sultan Kirman hakimi Gəncəli xan vasitəsiylə qızılbaşların kömək və imdadına yetişdi. O öz quşbəyisi Yusif bahadırı sədaqətini şaha ərz etməkdən ötrü onun yanına göndərdi, qüvvətli şah dövlətinin adamlarının köməyi sayəsində Xorasanda Əbdülmömin xana qarşı müxalifət təbilini döydü, Xorasan paytaxtı olan Herat qalasını əlinə almaq istədi. Bu məqsədlə də az adamla golib Herat yaxınlığına çatdı.
626
İfadənin ərəbcəsi: "Bi rağmi təvətuyi-l-məliki min təşa." 926
Heratda olan özbək əmirləri güclü döyüşçülərinin azlığı üzündən eşiyə çıxmayıb qalaya sığındılar, onu içəri buraxmadılar. Qalaya yol tapa bilməyən Yetim Sultan oranın ətraf yerlərini qarət edərək geri döndü. Elə həmin vaxtlarda, o, iki min nəfərlə Fərah üzərinə yürüş etdi, Fərah qalasını tutdu, Esfezar qalasını da zəbt etdikdən sonra Herata doğru gəldi. Herat vilayətinin hakimi Hacı bəyin özü şəhərdə qalıb, Molla Qaranı və Seyid Məhəmməd Sultanı iki min nəfər adamla onun qarşısına yolladı. Onlar Pole-Malana qədər gəlib, o zaman Esfezarda olan Yetim Sultanın yanına adam göndərdilər və belə dedilər: "Sərt rəftarını tərk et və geri dön, əks təqdirdə hərbə hazır ol!". Yetim Sultan bu sözlərə etina etməyərək, Esfezardan çıxıb Herat ziyarətgahına gəldi, onlarla döyüşə hazırlaşdı. Molla Qara və Seyid Məhəmməd Sultan qoşun səflərini bəzəyərək, onun qarşısına yollandılar. Tərəflər hələ silaha əl atmamışdılar ki, Bəlx və Buxaradan etibarlı qasidlər gəlib, Əbdülmömin xanın öldürülmə xəbərini Herata çatdırdılar. Hacı bəy heyrət və əndişə bəhrinə qərq oldu. Əlahəzrət zilləllah şahın hümayun ordusunun [Xorasana] yürüş xəbəri və güclü qızılbaş əsgərlərinin gəlmələrinin sədası da gəlib yetişdi. Mavərənnəhrdə padşahlığa namizəd sultanlar nəslindən kiminsə qaldığına güman yox idi, buna görə də, Hacı bəy Yetim Sultanla müxalifət edə bilməzdi.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|