ADİL ƏSƏdov fəLSƏFİ pentalogiya beşinci cild SİyasəTİn fəLSƏFƏSİ

Adil ƏSƏDOV: Mənə elə gəlir ki, siyasi fəlsəfə sosioloji nəzəriyyəyə çevri­lərkən artıq fəlsəfə olmaqdan qalır. Qər­bin bugünkü sosiolo­ji­ləş­miş siyasi nəzəriyyəsi Qərbin öz siyasi fəlsəfəsindən törəmiş­dir. Bu, bizim üçün isə siyasətin tarixi modellərindən yalnız biri ola bilər, heç bir vəcdlə ideal siyasi nəzəriyyə kimi qəbul edilə bil­məz. O ki, qaldı XX əsr siyasi fəlsəfəsinin adını çəkdi­yiniz müəl­liflərinə, Pareto bir siyasi mütəfəkkir olaraq əlbəttə ki, dahidir və onun müəy­yən təsirini mən də öz üzərimdə də duyuram. Merlo-Ponti də şübhə­siz ki, tanınmış filosofdur. Lakin onun hansısa bir müstəqil ideyası qarşısında vəcdə gəldiyim hələ ki, yadıma düşmür. Sartoriyə qaldıq­da isə mən onu orijinal bir siyasi nəzə­riy­yə­nin mü­əllifi kimi tanımı­ram, onun şəxsində yalnız siyasi eklektizmin bir nümunəsini görü­rəm.

Fuad QASIMZADƏ: Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, monoqrafiyada həm­çi­nin Azərbaycan filosoflarının əsərlərinə də az yer verilir.

Adil ƏSƏDOV: Əziz Fuad müəllim, Azərbaycan xalqının fəlsəfəsini hara­­da­sa keçmişdə axtarmaq bəlkə də lazımdır. Amma, düşü­nürəm ki, Azərbaycan xalqının fəlsəfəsini bu gün yaratmaq bun­dan da daha çox gərəkdir.

Ağayar ŞÜKÜROV: Dövlətin ümumiyyətlə təbiəti ilə bağlı Sizin bir sıra mülahizələriniz etiraz olmasa da, ən azı anlaşılmazlıq doğurur. Məsə­­lən, dövlət zor aparatı de­­yildir, - mülahizəniz dövlət haqqın­dakı ümumən qəbul olunmuş bütün təsəvvürlərə ziddir. Dövlət kölə­li­yi yaradır, sinfi xarakter daşımır, hökmləriniz də, eləcə.

Adil ƏSƏDOV: Mən yalnız siyasi aristokratizm üzərində qurulmuş döv­lə­tin zor aparatı olmadığını təsdiq edirəm. Dövlət bu idealdan nə qədər çox uzaqlaşırsa, bir o qədər də çox zor aparatına çevrilə bilir, köləliyi yaradır və sinfi xarakter kəsb etmiş olur. Ayrı-ayrı adamlar dövlətin dəstəyi olmadan varlana bilmədikləri kimi, döv­lə­tin dəstəyi olmadan başqaları üzərində hakimiyyət hüququ­na da sahib ola bilmirlər.

Ziyad SƏMƏDZADƏ: Dövlətin dəstəyi olmadan ayrı-ayrı şəxslərin var­lana bilməməsi ideyası əsasən doğrudur.

Ağasəlim ƏLƏSGƏROV: Mən də o fikirlə razıyam ki, döv­ləti status in­sa­na daha çox mülkiyyət əldə etmə imkanını doğrudan da yara­dır.

Ağayar ŞÜKÜROV: Adil müəllim, bəs himayə dövləti nə de­mək­­dir? Bu, elə tiraniya deyilmi?

Adil ƏSƏDOV: Himayə dövləti tiraniya deyildir, aristokratiz­min ilkin tə­zahürüdür, burada himayə olunmaq istəyənlər üzərində zora­kı­lıq yoxdur, əksinə zorakılıqdan xilasetmə vardır. Dövlət haki­miy­yətin və siyasətin vasitəsi olmaqdan öncə himayənin və siya­nətin vasitəsi idi. Siyasət sözü yarandığı ərəb dilindən tərcümədə hakimiyyət və sonradan həm də hiylə, kələk, cəza, cəzalandırma mənalarını verirsə, siyanət sözü elə həmin ərəb dilindən tərcü­mədə mühafizə etmə, himayə etmə mənalarını verir. O ki qaldı tiraniyaya, tiraniya sözü indiki anlamda deyil, onun meydana çıxdığı tarixi anlamda başa düşülsə, tiraniya – cəmiyyəti əda­lətsiz­lik­dən xilas etmə və əda­lət­liləş­dirmə cəsarətini və qüdrətini özündə tapan bir adamın siyasi instinktləri üzərində qurulmuş sosial təşkilatlanmadır.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Bəlkə, cəmiyyəti ədalətliləşdirmək istəyən şəx­siy­yəti tiran deyil, demokratik lider adlandırsaq daha düzgün olar?

Adil ƏSƏDOV: Tiran ilə demokratik lider arasındakı fərqin çox gözəl bədii təqdimatı qədim yunan əsatirlərində verilir. Məncə, bu əsatir­lərin titanları əslində tiran obrazının, Zevs – monarx obrazı­nın, Afi­na isə demokratik lider obrazının ifadəçisi idi. Demokratik lider cə­miy­yətin rasional iradəsini daha yaxşı ifadə edən, özünü ictimai rəyə tabe etdirən kəsdir. Demokratik lider hökmdar ol­maq­dan daha çox, bir məmurdur.

Nizami MƏMMƏDOV: Siz öz siyasi fəlsəfənizdə monarx obrazının özü­nə­məxsus təqdimatını verirsiniz. Hətta bir yerdə qeyd də edir­siniz ki, monarxiyanın elə bir cəhəti də vardır ki, monarxiya özünün bu cəhəti ilə nəinki tiraniyadan və ya despotiyadan, hətta respubli­kadan da üstündür. Monarxiyanın həmin bu siyasi sis­tem­­lər­dən üstün­lü­yü­nü isə onda görürsünüz ki, monarx ölkəni və xalqı özü­nün­kü hesab edir, özünə doğma bilir və bu səbəbdən də bütün gücü ilə onun inkişafının və yüksəlişinin qayğısına qalır. Bu fikri­niz­lə mən də şərikəm.

İlham MƏMMƏDZADƏ: Adil müəllim, Siz vurğulayırsınız ki, demokra­tik lider hökmdar olmaqdan daha çox, bir məmurdur. Burada təəc­cüb­lü heç nə yoxdur. Hökm­darın özü də bir məmur olmalıdır.

Adil ƏSƏDOV: Məmur – iradə icraçısıdır. Hökm­darın olmadığı şəraitdə məmur statusu da öz mənasını itirir. Demokratik lider - ürəyinin səsi­ni cəmiyyətdə artıq formalaşan hakim ictimai rəy fonunda kök­lə­məyə çalışan və özünü ictimai rəyə uyğunlaşdırmağa çalı­şan kəs­dir. Hökm­dar məmurdan fərqli olaraq icraçı deyildir, demo­kratik liderdən fərqli olaraq isə ictimai rəyin öz ürəyi üzərində zorakılığına yol verən deyildir. Hökm­dar, xüsusən də tiran, əksinə, hakim ictimai rəyi formalaşdıran və cəmiyyəti öz ürəyinin səsinə uyğun şəkildə quran kəsdir. Sabir müəllim, Siz özünüzün o möhtəşəm Ömür kita­bı­na redaktorun etirazını xatır­la­yır­sınızmı? «Dediklərinizin əsas­landırılması üçün fakt yoxdur», - demişdi redaktor. Bəs, özünüzün bu etira­za cavabınızı necə, xa­tır­layırsınızmı? «Fakt mənim ürəyim və hisslərimdir», - demiş­diniz.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Hər ikisini çox yaxşı xatırlayıram. Buradan nə nəticə çıxarırsınız? Mən özüm də bir tiranammı?

Adil ƏSƏDOV: Müəyyən qədər, hə. Ola bilməz ki, insan şəxsiyyət olsun, amma tiran olmasın.

Leyla NƏZİRZADƏ: Hər bir ən sadə adam da şəxsiyyət ola bilər.

Adil ƏSƏDOV: Şəxsiyyət odur ki, dünyanı öz ürəyinin hökmü ilə qurur, fərd odur ki, dünyanın hökmünə baş əyir. İnsan fərd olaraq cə­miy­­yə­tin bir hissəsidir, şəxsiyyət olaraq isə cəmiyyətin qurucusu­dur. Xal­­qı formalaşdıran impulslar elə bu səbəbdən də, məhz ti­ra­nın daxi­lin­dən axıb gəlir.

Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA: Siz bilirsinizmi, Sizin dediyiniz ideallar ger­çək­ləşərlərsə, bunun əzabını bir azad ruh sahibi kimi ilk növ­bə­də elə Siz özünüz çəkəcəksiniz?!

Adil ƏSƏDOV: Üzeyir Hacıbəyovun tiranizm dövründəki yaradıcılığı mənəvi azadlıq dövründəki yaradıcılığına nisbətən daha qüdrətli idi. Səməd Vurğun tiranın mübarizəsindən deyil, tiranizmə qarşı müba­rizədən sarsıldı…

Firdovsiyyə ƏHMƏDOVA: Mən bir məsələni birmənalı olaraq dəqiq­ləş­dirmək istərdim: Siz tiranizminmi tərəfdarısınız?

Adil ƏSƏDOV: Xeyr, mən tiranizmdən aristokratizmə doğru yüksəlmə­nin tərəfdarıyam.

Firudin KÖÇƏRLİ: Adil müəllim öz fikirlərinin şərhi zamanı bir qədər ağır terminlərdən istifadə edir, lakin müəllif mövqeyi ümumiy­yətlə doğrudur. Bu kontekstdə mən Üzeyir Hacıbəyovun bir də­yər­li fik­rini xatırlatmaq istərdim: Görkəmli şəxsiyyətlər milləti ta­­nıdır və yaşadır.

Adil ƏSƏDOV: Üzeyir Hacıbəyovun mövqeyi doğrudur. Bununla bağlı olaraq bizim görkəmli musiqiçimiz Habil Əliyevin bir ağıllı fikrini diqqətinizə çatdırmaq istərdim: Millətdə nə qədər yaxşı cəhətlər varsa, onları onun görkəmli şəxsiyyətləri yaradıblar, təəssüf ki, insanlara verə bilmədiklərini isə özləri ilə qəbirə aparıblar.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Üzeyir bəyin yuxarıda haqqında danışılan möv­qeyi və bütün bunlar, əlbəttə ki, də­­yər­lidir. Lakin məncə xalqı for­malaşdıran yuxarıda söylənildiyi kimi, tiran deyil, ideallardır.

Adil ƏSƏDOV: Bəs, bu idealların özləri şəxsiyyətin daxilindən axıb gəl­mirsə, haradan gəlir?

Sabir RÜSTƏMXANLI: Tarixi milli şüurun dərinliklərin­dən. Məsələn, elə miflərdən.

Adil ƏSƏDOV: Tarixi milli şüur deyilən şey - cismi ölsə də, təfəkkürü və ruhu yaşayan şəxsiyyətlərin təcəssümüdür. Mif deyirsiniz, elə miflər hər zaman tiranları vəsf etmirlərmi?

Sabir RÜSTƏMXANLI: Yaxşı bəs, fikrinizcə, Azərbaycan xalqını for­ma­laş­dıran tiran kimdir?

Adil ƏSƏDOV: Fikir tiranları – Şahtaxtinski, Əli bəy Hüseynzadə, Əh­məd bəy Ağayev, Nəriman Nərimanov, Səməd Vurğun, Bəxtiyar Vahab­zadə, Sabir Rüstəmxanlı, əməl tiranları – ilk növbədə, Nuru Paşa…

Sabir RÜSTƏMXANLI: Nədən, Nuru Paşa?

Adil ƏSƏDOV: Çünki, məhz Nuru Paşanın başçılıq etdiyi Qafqaz İslam Ordusu Qafqaz müsəlmanlarını azğınlıqdan, məhv olmadan, di­dər­­ginlikdən xilas etdi və bununla da Azərbaycan Cümhuriy­yətini və dolayısı yolla həm də Azərbaycan xalqını əslində o ya­ratdı.

Şahbaz XUDUOĞLU: Adil müəllim, Siz «Azәrbaycan Cümhuriyyətinin һәqiqi banisi Nuru Paşadır, M.Ә.Rәsulzadә deyildir», deyirsiniz. Şəxsən mən bu fikrin tam әleyһinәyəm. Әvvәla Nuru Paşa icra­çıdır. Nuru Paşanı Azәrbaycana gәtirәn milli tәәssübkeşlik ol­maya da bilәrdi. Әlbәttә Nuru Paşanın Azәrbaycan Demokratik Respublika­sında fәaliyyәtini pәrdәlәmәk, yaxud unutmaq olmaz. Amma onu M.Ә.Rәsulzadәdәn üstün tutmaq, ümumiyyәtlә onları müqayisә etmәk fikrimizcә doğru olmazdı.

Adil ƏSƏDOV: Əgər Nuru Paşa bir icraçı idisə, ürəyinin haqq çağırı­şının icraçısı idi. Zülmə və əsarətə dözmürdü və buna görə də zül­mü və əsarəti məhv etdi, xalqı öz himayəsi altına alaraq xilas etdi.

Mirabbas ASLANOV: Mən istərdim ki, Üzeyir Hacıbəyovun bir qeydini xatırladım: Əgər 15 sentyabr olmasaydı, 28 may da olmayacaqdı.

Tahir QAFFAROV: Nədən danışırsınız?! 15 sentyabr tarixi 28 may tari­xindən sonra olmuşdu.

Adil ƏSƏDOV: Tahir müəllim, burada söhbət simvolik mənalardan ge­dir. Yəni, əgər 15 sentyabr olmasaydı, 28 mayda baş verənlər möh­təşəm bir tarixi hadisə olaraq xatırlanmayacaqdı.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Nuru Paşa gəlməzdən çox öncə də Azərbay­canda türk əhali vardı və əksəriyyət təşkil edirdi, Firdovsinin o ölməz Şahnaməsində canlandırılan Turan elə Azərbaycandan baş­­layırdı.

Adil ƏSƏDOV: Bu əsasda mübahisə etmirəm. Çox yəqin ki, bu, doğ­rudan da, belədir. Amma xalqların dil qohumluğu əsasında onla­rın həm də genetik olaraq da qohum olduğu mülahizəsini də irəli sürməyi düz­gün hesab etmirəm. Sabir müəllim, mən Sizin türk­çü­lüklə bağlı mövqeyi­ni­zi gözəl bilirəm və Sizin bu mövqeyinizə hörmətlə yana­şıram. Bu məsələdə mənim mövqeyim isə bir qə­dər fərqlidir. Hesab edirəm ki, dillərin qohumluğu xalqların ge­netik qohumluğu ilə bağlı deyildir, siyasi tarixlərinin ümumi­likləri ilə bağlıdır. Dil yalnız dinamik bir sistemdir. Cəmiyyətin si­yasi təşkilatlanma prinsipləri dəyişdikcə, dil də dəyişir. Eyni bir ata-anadan törəyən övladların nəsilləri sonradan ən müxtəlif mil­li mənsubiyyət kəsb edirlər. Azərbaycan üçün yeganə düzgün ideologiya əlbəttə ki, Azərbaycan­çılıq ideologiyasıdır.

Ramal HÜSEYNOV: Azərbaycan­çılıq ideologiyası daha çox siyasi məz­mu­na malikdir. Amma canlı həyatda bir kimsənin azərbaycanlı olub-olmadığını necə müəyyənləşdirmək olar? Azərbaycanlının fərq­­li xüsusiyyətləri hansılardır? Tipik azərbaycanlı necə olur?

Adil ƏSƏDOV: Azərbaycanlılar dil nöqteyi-nəzərindən türkdilli xalq­lara, antropoloji nöqteyi-nəzərdən əsasən Avropa irqinin Qafqaz yarım­qrupuna, digər təsnifat göstəriciləri baxımından isə Qafqaz irqinə aiddirlər. İlk baxışda dil nöqteyi-nəzərindən qiymətlən­dirmək təbii ki mümkün deyildir. Amma antropoloji nöqteyi-nə­zər­dən müəyyən­ləş­­dir­mək daha asandır. Qafqaz irqinə aid olan xalq­ların bütün xüsusiyyətləri tipik azərbaycanlıya da xasdır. Siz fikir verin. Cənubi italiyalılar necə də bizə bənzəyirlər!? Baxma­yaraq ki, onların dilləri tamam fərqli, dinləri tamam fərqlidir. Özü də bu bənzərlik təkcə zahiri görkəmə aid deyildir. Onların beyin strukturları, eləcə də maneraları, hadisə­lərə reaksiyaları, ətrafı duyma və qiymətləndirmə xüsusiyyətləri, həyati instinktləri biz azərbaycanlıların malik oldu­ğumuz xüsu­siyyətlərə son dərəcə ya­xındır. Cınubi italiyalılar avro­palı olsalar da, Avropanın şimalı­nın sakinlərinə deyil, bizə bənzəyir­lər, Avropanın şimalının sa­kin­ləri kimi soyuq məntiqə deyil, daha çox qızğın hisslərə meyil­lidirlər, eləcə də bizim kimi qızğındırlar.

Ramal HÜSEYNOV: Biz qızğın xalqıq, bu doğrudur. Bəs bizim qızğın­lığımız nədədir? Çılğınlıqdamı, qəzəbdəmi, yoxsa nədə?

Adil ƏSƏDOV: Qızğınlıq bizim ümumi cəhətimizdir, lakin hər birimizdə bunun müxtəlif çalarları var. Kimi çılğındır, kimi qəzəblidir, kimi də ədalətsizliyə qarşı üsyankar. Bizim Azərbaycan xalqı dil baxı­mın­­dan türkdilli xalqlara, antropoloji baxımdan Qafqaz irqinə aid olan xalqlara yaxınır. Bunların hər ikisi əhəmiyyətlidir.

Firudin KÖÇƏRLİ: Ancaq dil əsasında insanları bir-birinə qarşı qoy­maq, doğrudan da, heç bir vəcdlə düzgün hesab edilə bilməz.

Əlikram TAĞIYEV: Adil müəllimin mövqeyi maraqlıdır və müəyyən qədər Qumilyovun nəzəriyyəsini xatırladır.

Adil ƏSƏDOV: Mən Qumilyovun o məşhur nəzəriyyəsini aristokratik si­­yasi konsepsiyanın tarixi formalarından biri kimi qiymət­ləndirmi­şəm. Genetik olaraq qohum olmayan bir çox xalqlar eyni dil ailəsinə daxil olan dillərə malik olduqları kimi, genetik olaraq qohum olan bir çox xalqlar da eyni dil ailəsinə daxil olmayan dillərə malikdirlər. Siz Qafqaz antropoloji tipinə yaxın olan xalq­ların – ispanların, italyanların, farsların, hindlilərin həyati ins­tinkt­lərinin bizə nə qədər yaxın olduğuna fikir vermisinizmi?

Sabir RÜSTƏMXANLI: Bu, bəşəriyyəti vahid bir ailəyə birləşdirmək üçün tutarlı bir əsasdır. Xalqların bir çoxu ilə biz antropoloji olaraq yaxınıq, digərləri ilə dil, mədəniyyət və tarix ümumiliyinə malikik, üçüncülərlə bizi din ümumiliyi birləşdirir.

Adil ƏSƏDOV: Mən Qafqaz antropoloji tipinə yaxın olan bir sıra xalq­ların adlarını xatırladım. Adları xatırlananlar müstəqil xalqlar­dır. Amma elə həmin Qafqaz antropoloji tipinə yaxın olan bir sıra xalq­lar da vardır ki, onlar hələ ki müstəqillik əldə etməyiblər. Müs­­təqillik üçün müəyyənedici amil görünür ki, heç də antro­poloji amil, irqi əlamət deyildir. Müstəqillik üçün müəyyənedici olan heç dil ami­li də deyildir. Düşünürəm ki, xalqın müstəqil ola bilməsi, və ümumiyyətlə müstəqil olmaq istəməsi xalqda daşınan aristokratik resurs­lar­dan irəli gəlir. Aristokratik resursların bila­vasitə daşıyıcıları isə xalqın görkəmli şəxsiyyətləridir. Xalq özü­nün görkəmli şəxsiy­yətlə­rinin simasında öz həqiqi ideallarını görə bilir və onların rəh­bərliyi altında özünün həqiqi iradəsini ger­çəkləşdirə bilir. Mən qeyd etmişdim ki, Azərbaycan xalqını müstəqilliyə qovuşdurmaq missi­ya­sı ötən əsrin ikinci yarısından başlayaraq ilk növbədə Azərbaycan xalqının dahi şəxsiy­yətlə­rindən olan Bəxtiyar Vahabzadənin çiyinlə­rinə düşdü. Əsrin so­nunda millətin xi­las­ı baş verdi. Bu işin önündə gedənlər isə Bəxtiyar Vahabzadə, İsmayıl Şıxlı və əlbəttə ki, həm də Siz oldu­nuz. Siz xalqın imperiya buxovlarından xilas olma işinin fikir titanları və fikir tiranları sırasında oldunuz. Bununla belə, hal-hazırda belə bir nüfuzlu mövqe də mövcuddur ki, Azərbaycan müs­təqilliyi obyektiv proseslərin nəticəsi idi, SSRİ – mərkəzi döv­lət dağıldığı üçün, təbii ki, Azərbaycan da müstəqil olmalı idi.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Mən də bunun əksini düşünürəm. Azərbaycan ona görə müstəqil olmadı ki, SSRİ dağıldı. Əksinə, SSRİ ona görə dağıldı ki, Azərbaycan və digər xalqlar müstəqil oldular.

Adil ƏSƏDOV: Hər halda bu da bir qanunauyğun prosesdir ki, dövlət zəif şəxsiyyətə etibar edildikdə parçalanır və məhv olur. Bəxtiyar müəl­lim, bu barədə Siz necə düşünürsünüz?

Bəxtiyar VAHABZADƏ: Mən yalnız Azərbaycan dilini koma dustaqlı­ğın­dan xilas etməyə çalışmışam.

Adil ƏSƏDOV: Bilavasitə Azərbaycan dilini, dolayısı olaraq isə Azər­bay­can xalqını.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Adil müəllim, Siz xilaskarlıq missiyasını vəsf edir və bu missiyanın daşıyıcılarını bir çox hallarda tiran ilə eyniləş­dirirsiniz. Belə olan halda, xilaskarlıq missiyasının ən mü­hüm tarixi forması olan peyğəmbərliyi necə qiymətləndirirsiniz?

Adil ƏSƏDOV: Peyğəmbər – cəmiyyəti Tanrının iradəsindən çıxış edə­rək quran kəsdir. Tiran isə – cəmiyyəti öz ürəyinin haqq səsindən çıxış edə­rək qurur. Peyğəmbər haqqın son sığınacağını öz ürə­yində deyil, özündən kənarda, daha doğrusu, özünün fövqündə, özü­nə və dünya­ya transsendent olan Tanrıda axtarır.

Sabir RÜSTƏMXANLI: Burada prinsipial bir fərq görmürəm. Tiran - Si­zin dediyiniz o müsbət mənada anlaşılan tiran haqqın mənbəyini öz ürəyində görür, Peyğəmbər isə haqqın mənbəyini Tanrısında görür. Peyğəmbər öz ürəyində o Tanrı sevgisini gəzdirən kəs de­yilmi? Ötən minilliyin başlanğıcında bütün Yer üzünün əhalisinin 96%-i Alla­ha inanan, 4%-i isə ateist idi. İndiki minilliyin baş­lanğıcında isə Yer üzünün əhalisinin 4%-i Allaha inanan, 96%-i isə ateistdir. Amma haqq istəyi ürəklərdə yenə saxlanılmaqdadır.

Adil ƏSƏDOV: Buradakı prinsipial fərq Tanrının transsendent, yoxsa immanent nöqteyi-nəzərdən anlaşılması arasındakı fərqdən do­ğur. Peyğəmbər Tanrının transsendent nöqteyi-nəzərdən anla­şılması möv­qe­yindədir. Tiran isə Tanrını immanent nöqteyi-nə­zər­dən anla­yır. Tiranın əks tərəfində dayanan - təbəədir. Tanrıya qar­şı isə İblis daya­nır.

Leyla NƏZİRZADƏ: Adil müəllim, Siz bir çox təzadları son dərəcə kəs­kin şəkildə qoyursunuz: Tanrı və İblis, Tiran və Təbəə, Şəxsiyyət və Kütlə, Zadəgan və Rəiyyət, və ən nəhayət, Kişi və Qadın. Bura­dan elə bir nəticə çıxmırmı ki, Tanrıya yaxın olma həm də tiranlıq əla­mətidir, şəxsiyyətlilik əlamətidir, zadəganlıq əlamətidir və nəhayət kişilik əlamətidir, digər tərəfdən, İblis yoluna uyma təbəə xislətidir, kütlə xislətidir, rəiyyətlik əlamətidir və nəhayət qa­dın xislətidir. Gö­rürsünüzmü, İblis kişini - Adəmi haqq yolun­dan sapdıra bilmədi, amma qadını - Həvvanı sapdırdı. İblis Kişiyə yalnız Qadın vasitəsilə təsir göstərə bildi.

Adil ƏSƏDOV: Yox, mən Sizdən fərqli olaraq belə bir ümumiləşdirmə aparmazdım. Lakin Adəm və Həvva ilə bağlı rəvayətdə maskulin statusun daşıyıcısı Adəm deyil, Tanrıdır. Maskulin statusun daşı­yıcısı himayə edəndir, feminin statusun daşıyıcısı himayə olunan­dır. Burada Adəm də, Həvva kimi himayə altındadır. Onların hə­yat tərzi və birgəyaşayış normaları kənardan təlqin olunur. Adəm burada tiran deyil, təbəədir.

Əli ABASOV: Adil müəllim, Siz bir qayda olaraq qadının ixtiyarını kişiyə verirsiniz. Qadını azad olmaq, müstəqil qərar qəbul etmək hüqu­qundan məhrum edirsiniz.

Adil ƏSƏDOV: Doğrusu, hörmətə və ehtirama layiq olan qadınların heç birində Sizin o dediyiniz azad olmaq, müstəqil qərar qəbul etmək istəyi­ni mən görməmişəm. Atasının özü üzərində kölgəsindən azad olmaq istəyən qızı, ərindən müstəqil olaraq qərar qəbul edən qadınımı Siz təqdir edirsiniz?

Əli ABASOV: Hər halda, kişi və qadın arasındakı fərqləri Siz həddindən artıq kəskin verirsiniz. Belə kəskinlik yalnız keçmiş dövrlərdə özü­­nü doğrulda bilərdi. İndiki zəmanədə isə kişi və qadın arasın­dakı fərq həddən artıq azdır və azalmaqdadır.

Adil ƏSƏDOV: Kişi və qadını eyniləşdirmək tendensiyası, mənə elə gəlir ki, kişiləri qətiyyətlilikdən və əzmkarlıqdan məhrum edərək əslində bir kişi kimi mənən öldürmək və qadınları kişiləşdirərək eybə­cərləş­dir­mək məqsədinə xidmət edir. Eybəcər qadın – kişiyə bənzər qadın­dır. Kişi öz kişi xarakterini qoruyub saxlamaq üçün yalnız kişi işi ilə, qadın isə öz qadın zərifliyini qoruyub saxlamaq üçün yalnız qadın işi ilə məşğul olmalıdır.

Əli ABASOV: İndi haradadır Sizin dediyiniz o xalis qadın işi, o xalis kişi işi. İndi artıq kompyuter əsridir. Kompyuterdə qadın da işləyə bilər, kişi də.

Adil ƏSƏDOV: İşləyə bilər, düz deyirsiniz. Amma artıq yaradılmış və sınanılmış yolla getmək, artıq müəyyənləşdirilmiş proseduraları yerinə yetirmək, bir qayda olaraq qadın işidir. Yaradıcılıq isə - kişi işidir. Kompyuter yaradıcılığı olmasaydı, kompyuter istifa­dəçiliyi mümkün olardımı?

Əli ABASOV: Patefonun kim tərəfindən yaradıldığını bilirsinizmi?

Adil ƏSƏDOV: Xeyr, bilmirəm. Amma bu, onun heç kəs tərəfindən ya­ra­­dıl­maması demək deyildir.

Əli ABASOV: Bəs, indi bizim gözlərimiz önündə baş verməkdə olan kütləvi feminizasiyaya nə deyirsiniz? Məktəbdə müəllimlərin əksə­riy­­yəti – qadın, evdə uşaq qadınla birlikdə qalır, qadın tər­biyəsini gö­rür, qadınlaşır.

Adil ƏSƏDOV: Yaradıcı olmayan müəllimlik, orta məktəb müəllimliyi elə qadın sənətidir. Evdə uşağın qadın tərbiyəsi almağına qal­dıqda isə ilk növbədə onu deyə bilərəm ki, tərbiyəçilik elə qadın sənətidir, ana sənətidir. Oğlan uşağında kişi qürurunu elə ana nə­vazişi ön pla­na çıxarır. Kişi özünüdərkinin güclənməsində qadın mühitinin rolu ilə bağlı bir məşhur əhvalatı xatırladım. Şeyx Şa­mil evinə gələrkən uzaqdan görür ki, onun xanımı kəndin digər qa­dınları ilə birgə oturub söhbət edir. Xanımı Şeyx Şamili uzaq­dan görən kimi dərhal söhbəti kəsir, ayağa durur. Qadınlar içəri­sində bir psixoloji gərginlik yaranır. Söhbət artıq qırılıb, «arvad qeybəti» zamanı keçib, «arvad yığıncağı» əslində artıq dağılıb, indi artıq «kişi zəhmi»nin hakim olduğu zaman başlayıb, artıq «kişi hüzuru» mühiti bərqərar olub. Şeyx Şamilin xanımının ar­dınca bütün qadınlar ayağa qalxırlar.

Əli ABASOV: Siz tarixə bir qədər geniş nəzər salın. Əvvəlcə matriarxat mövcud idi. Sonradan o öz yerini patriarxata verdi. İndi isə bəşə­riy­yətin inkişafının üçüncü mərhələsi formalaşmaqdadır. Bu mər­hə­lə­də hər bir insan yalnız insandır, kişi da olsa, qadın da ol­sa.

Adil ƏSƏDOV: Düşünürəm ki, matriarxat və patriarxat tarixi dövrlərin səciyyəsi olmaqdan daha çox, müxtəlif mədəniyyətlərin səciy­yəsi­dir. Əkinçilik zəminində formalaşan icma mədəniyyəti lap baş­lan­­ğıc­dan matriarxat təbiətli idi. Köçərilik zəminində for­malaşan cən­ga­­vər mədəniyyəti isə patriarxal təbiəti ilə səciyyəvi idi. Tarixi dövr deyirsiniz. Tarixin bir sıra dövrləri maskulin dəyərlərin, bir sıra dövrləri isə feminin dəyərlərin üstünlüyü ilə səciyyəvi olmuşdur. Tarixçilərin neolit adlandırdıqları dövr icma dəyərlərin üstünlüyü ilə səciyyəvi idi, feminin xarakterli idi, bir qədər dəqiqləşdirilsə, matri­arxat idi. Tarixçilərin tunc dövrü ad­landırdıqları dövr isə cəngavər dəyərlərin üstünlüyü ilə səciyyəvi idi, eyni qayda ilə təsdiq edə bilə­rəm ki, maskulin dövr idi, bir qə­dər dəqiqləşdirilsə, patriarxat idi. Tarixçilərin Yeni dövr adlan­dırdıqları dövr isə şəhərli dəyərlərin üstünlüyü ilə səciyyəvidir. Şəhər mədəniyyəti isə əslində feminin xarak­terlidir. Lakin bu dövr bütövlükdə feminin xarakterli olsa da, əslində matriarxat deyildir. Xatırladım ki, matriarxat hərfi olaraq «ananın hakimiy­yəti» mənasını verir. Yeni dövrün demokratik haki­miy­yəti isə «ananın hakimiyyəti» olmaqdan daha çox, «ərdə olan qızın ata üzərində hakimiyyəti»nə bənzər bir hakimiyyətdir. Və nəhayət bu­raya əlavə olaraq eyni qayda ilə təsdiq edə bilərəm ki, ta­rixçilərin diktatura adlandırdıqları dövr maskulin xarakterlidir, özü də məhz patriarxat mənasında, yəni «atanın hakimiyyəti» mə­nasında maskulin xarakterli. Əgər aristokratiya bir dövlət for­ması olaraq əsl-nəcabəti olanların hakimiyyəti, nəcabətli nəsil­lərin övladlarının hakimiyyəti, nəcabətlilərin oğullarının haki­miy­yəti, bir sözlə «oğul hakimiyyəti» ilə səciyyəvi idisə, diktatura ordunun hakimiyyəti olduğu üçün, patriarxatla, «atanın hakimiy­yəti» ilə səciyyəvidir. Be­lə ki, dövlət adlandırılan nəhəng ailədə ata rolunu ordu, ana rolunu kənd, oğul rolunu aristokratiya, qız rolunu isə şəhər oynayır. Demo­kratiyada isə bir qədər öncə qeyd olunan mənada feminin dəyərlər üstünlük təşkil edir. Çoxluğun rəyini sanki mütləq bir həqiqət kimi qə­bul etmə elə qadın psixo­logiyasının əlaməti deyilmi?

İlyas BABAYEV: Adil müəllim, mən bir tarixçi olaraq düşünürəm ki, Siz köçərilərin tarixdə oynadıqları siyasi rolu əslində olduğundan da­ha qabarıq verirsiniz. Amma bütün görkəmli dövlətləri köçə­rilər deyil, oturaqlar yaradıblar. Köçərilərin dövlətləri nəsə başqa cür olur.

Adil ƏSƏDOV: İlyas müəllim, əgər biz dövlət anlayışı altında ha­kimiyyət orqanları sistemini başa düşsək, onda dövlət həqiqətən də oturaqlar tərəfindən yaradılmışdır. Yox əgər dövlət anlayışı al­tında hakimiy­yət orqanları sistemini deyil, himayə sistemini başa düşsək, onda hət­ta o görkəmli dediyiniz bütün dövlətlər də öncə, ilkin mərhələdə köçərilər tərəfindən yaradılıblar. Oturaqlar isə on­ları inkişaf etdirib­lər. Aristokratiya köçərilərin, demokratiya isə oturaqların ixtirasıdır. Aristokratiyanın bir siyasi sistem ola­raq çatıqmamazlıqları demo­kra­tik resurslarla aradan qaldırıldığı kimi, demokratiyanın da bir si­ya­si sistem olaraq vaxtaşırı mey­dana çıxan çatıqmamazlıqları aristo­kra­tik resurslarla aradan qal­dırılır.