YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
II FƏSİL ÜZRƏ 1. Düzgün Hüceyrə nəz R.Huk / T.Ş Hüceyrə nəz quruluşuna Poliomielit, canlılar törə Plazmatik m qlikogen və R.Huk / K. Nüvəciklər v orqanoidləri Üzvi maddə heterotrof a 2. Bitki hüc 3. Uyğunlu a) Nüvə b) Mitoxon c) Plastid d) Ribosom e) Endoplaz f) Hüceyrə g) Holci ko h) Lizosom i) Vakuol Ə KİÇİK SUMM cavab variantın zəriyyəsinin əsa Şvann, M.Şleyde zəriyyəsinə gör / yerinə yetird qrip / vəba, v ədir. membranın quru nişasta / zülal Ber ilk dəfə “hü və xromosomlar inə aid deyil. ələri qeyri-üzvi adlanır. ceyrəsinin nömr uğu müəyyən ed dri m zmatik şəbəkə mərkəzi mpleksi m 88 MATİV QİYM nı qeyd edin: as müddəalarını en formalaşdırd rə, bütün orqani diyi funksiyaları vərəm xəstəliklə uluş və funksiya l və lipid molek üceyrə” termini r / Ribosomlar maddələrdən si rələrlə göstərilə Onlardan olmur? din: 1 2 3 4 5 6 7 8 1. Hücey 2. Zülal 3. Fotos 4. İrsi m 5. İki bə 6. Üzvi m qabla 7. ATF- 8. Hücey 9. Hüce MƏTLƏNDİRM ı 1838–1839-cu dı. zmlərin hüceyr ına görə oxşard ərini qeyri-hücey alarını onun tərk kulları müəyyən ini elmə daxil e r və mitoxondri intez edən canlı ən orqanoidlərin n hansıları heyv ____________ 2 ____________ 3 ____________ 4 ____________ 5 ____________ 6 ____________ 7 ____________ 8 ____________ yrədə maddələr sintezi. intez. məlumatın saxlan ərabər hissədən maddələrin topl aşdırılması. in sintezi. yrədaxili həzm. eyrə şirəsi ilə do MƏ NÜMUNƏ u illərdə A.Leven ələri kimyəvi dır. yrəvi quruluşa m kibinə daxil olan n edir. tmişdir. lər sitoplazman ılar avtotrof / nin adlarını yazı van hüceyrəsind ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ ________ rin daşınması. nması. təşkil olunub. lanması və olu. ƏSİ nhuk, malik n nın ın. də 89 4. 6 cavab variantından düzgün olan 3-nü qeyd edin. Bitki hüceyrəsi günəş enerjisindən istifadə edərək hansı prosesləri həyata keçirir? A) hüceyrəyə suyun daxil olması B) su molekulunun parçalanması sayəsində molekulyar oksigenin yaranması C) zülalların aminturşulara qədər parçalanması D) suyun fotolizi nəticəsində hidrogen protonlarının yaranması E) piroüzüm turşusunun karbon qazı və suya qədər oksidləşməsi F) ATF-in sintezi 5. Zülalın biosintezi zamanı proseslərin ardıcıllığını müəyyən edin. a) m-RNT-nin ribosoma birləşməsi b) n-RNT vasitəsilə aminturşuların daşınması c) zülal molekulunun əmələ gəlməsi d) m-RNT-nin əmələ gəlməsi e) m-RNT-nin nüvədən sitoplazmaya keçməsi f) Polipeptid zəncirinin yaranması 1 2 3 4 5 6 6. Translyasiya prosesində 30 molekul n-RNT iştirak etmişdi. Sintez olunan zülalın tərkibinə daxil olan aminturşuların, onun geninin tərkibindəki tripletlərin və nukleotidlərin sayını müəyyən edin. Aminturşular _______ Tripletlər _________ Nukleotidlər _______ 7. Meyozun birinci bölünməsindəki proseslərin ardıcıllığını müəyyən edin. a) xromosomların spirallaşması; b) bölünmə vətərinin yaranması; c) homoloji xromosomların yaxınlaşması; d) homoloji xromosomların ayrılması; e) krossinqover; f) DNT-nin ikiləşməsi 90 8. İfadələrdə boş yerlərə açar sözlərindən uyğun gələni yazın. Açar sözlər: dissimilyasiya, xromatidlərin ayrılması, qlükozanın sintezi, transkripsiya, assimilyasiya, orqanizmin böyüməsi, translyasiya. Zülalın biosintezi ___________________ reaksiyalarına aiddir. Fotosintezin qaranlıq mərhələsində ___________________ baş verir. Mitoz prosesi olmadan ___________________ baş verə bilməz. Mitozun anafazasında ___________________ baş verir. Gendə olan məlumatın m-RNT-yə köçürülməsi ______________ adlanır. m-RNT-də nukleotid ardıcıllığı formasında yazılmış məlumatın zülal molekulunda aminturşular ardıcıllığına çevrilməsi prosesi ___________ adlanır. Maddələrin enerji ayrılması ilə gedən parçalanma reaksiyalarının cəmi – ____________ 9. Suallara cavab verin. Mitoz və meyoz proseslərinin oxşarlığı nədədir? _____________________________________________________________ Mitoxondri və xloroplastların quruluşu arasında oxşarlıq nədədir? _____________________________________________________________ 10. Sxemi tamamlayın. İlkin sadə molekullar: ? mübadiləsi ? mübadilə Qidalı maddələr: Mürəkkəb molekullar: ATF enerjisi Son parçalanma məhsulları: 91 TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ ALT STANDARTLAR TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ ÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 7 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat BÖYÜK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat Dərs 24 / Mövzu 20: ORQANİZMLƏRİN ÇOXŞƏKİLLİLİYİ Mövzu ilə tanışlıq məqsədilə şagirdlər aşağı siniflərdə qazanılan biliklərə əsas- lanaraq sualı müzakirə edir. Cavablar əsasında “klaster” qurulur (orqanizmlərin oxşar əlamətləri bir xanada qeyd olunur). Alt STANDARTLAR 1.1.1. Canlıları öyrənən elm sahələri (sitologiya, histologiya, biokimya) barədə məlumat toplayır və təqdimatlar hazırlayır. 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Canlıları öyrənən elm sahələrində çalışan alimlər barədə məlumat toplayır və təqdimatlar hazırlayır. Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlərin quruluş və həyati prosesləri haqqında məlumat toplayır və təqdimat hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Sista, spor, avtotrof, heterotrof, miksotrof, holozoy 1.1.1. Canlıları öyrənən elm sahələri (sitologiya, histologiya, biokimya) barədə məlumat toplayır və təqdimatlar hazırlayır. 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. FƏSİL – 3 ORQANİZM TAM BİR SİSTEMDİR 92 Müzakirə zamanı BİBÖ cədvəlindən də istifadə oluna bilər. “Fəaliyyət” bölməsində iş yerinə yetiriləndən sonra müəllim şagirdlərin fikrini ona yönəldir ki: “Həyatın təzahür etməsinin əsas əlamətlərini, orqanizmlərin quruluşunu və fəaliyyətini nəzərə alaraq sistematiklər adətən, bütün canlıları 4 aləmə bölürlər: bakteriyalar, bitkilər, göbələklər və heyvanlar. Bundan başqa, “qeyri-hüceyrəvi həyat formaları” – viruslar mövcuddur ki, onları da canlı və cansız təbiət arasında aralıq mövqe tutan müstəqil qrupa ayırırlar. Sadə quruluşu olan bu canlı varlıqlar həyati funksiyalarını yalnız canlı orqanizm- lərin hüceyrələrinə daxil olduqda büruzə verirlər. Tədqiqat sualı: Hüceyrəvi orqanizmlərin quruluşunun və həyat fəaliyyətinin hansı xüsusiyyətləri var? Nəzəri material şagirdlərə qismən də olsa tanış olduğundan onunla tanışlıq müstəqil olaraq “İnsert”, yaxud digər üsul ilə də aparıla bilər. Tədricən şagirdlər cədvəl, sxem və ya krossvordlar tərtib edirlər. Mövzu ilə daha geniş tanışlıq üçün əlavə materiallardan – mətn, şəkil və maketlərdən istifadə etmək olar. Dərsin əsas məzmunu • Orqanizm bütöv bir sistemdir. • Birhüceyrəlilər: quruluşunun və həyat fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. • Çoxhüceyrəli orqanizmlər: quruluşunun və həyat fəaliyyətinin xüsusiyyətləri. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Birhüceyrəlilər Çoxhüceyrəlilər Aləm Bakteriyalar, bitkilər, göbələklər, heyvanlar Bitkilər, göbələklər, heyvanlar Quruluş xüsusiyyətləri Bədəni yalnız bir hüceyrədən təşkil olunmuşdur bitkilər, göbələklər, heyvanlar – eukariot, bakteriyalar – prokariot Bədəni çoxlu hüceyrələrdən və hüceyrəarası maddədən təşkil olunmuşdur. Bakteriyalar Heyvanlar Göbələklər Birhüceyrəli Çoxhüceyrəli Heterotrof Avtotrof Bitkilər Canlı orqanizmlər 93 Həyat fəaliyyətinin xüsusiyyətləri Əlverişli şəraitdə sürətlə çoxalırlar, şərait əlverişsiz olduqda qalın qabıqla örtülərək sista və ya spor əmələ gətirirlər. Bitkilər – avtotrof qidalanma, göbələklər, əksər heyvanlar – heterotrof qidalanma Ziqotdan və ya spordan başlayan fərdi inkişaf xarakterikdir. Qidalanma tipləri: avtotrof (yaşıl bitkilər), heterotrof (əksər heyvanlar, göbələklər və xlorofilsiz bitkilər), miksotroflar. Heterotroflar arasında saprofit (əksər göbələklər) və parazitlər (lentşəkilli qurdlar, sorucu qurdlar və s.) mövcuddur. Miksotroflar həm avtotrof, həm də heterotrof yolla qidalana bilir. Nümayəndələri Bitkilər: xlorella, xlаmidomonada, plevrokokk. Göbələklər: maya göbələkləri. Heyvanlar: amöb, infuzor- tərlik. Çoxhüceyrəli bitki, heyvan və göbələklər Hansı elm öyrənir və nəyi öyrənir? Bakteriologiya, botanika (bitkilər aləmi), zoologiya (heyvanlar aləmi), morfologiya (canlıların quruluşu), fiziologiya (orqanizmin fəaliyyəti), sitologiya (hüceyrənin quruluşu), biokimya (canlıların kimyəvi tərkibi), mikologiya (göbələklər) və s. Quruluşuna görə: Qidalanma tipinə görə: Bitkilər Prokariotlar Bakteriyalar Sianobakte- riyalar Eukariotlar Heyvanlar Göbələklər Parazit Avtotrof Heterotrof Saprofit Miksotrof Bitkiyeyən Yırtıcı 94 Ekskursiya, müşahidə, praktik və laboratoriya işləri Məktəbin yerləşdiyi təbii şəraitdən asılı olaraq verilən mövzunu ekskursiya formasında da keçmək olar. Şagirdlər cədvəldə təklif olunan meyarlara əsasən çoxhüceyrəli heyvanların, bitkilərin və göbələklərin nümayəndələrinin xarakterik xüsusiyyətlərini təsvir edə bilərlər. Şagirdlər birhüceyrəli orqanizmlər haqqında materialın öyrənmək üçün lazımi məlumatı müstəqil olaraq cədvələ və sxemlərə daxil edə bilərlər. Məlumatı növbəti dərsdə təqdim edə bilərlər. Ev tapşırığı kimi verilən mövzuya krossvord tərtib etmək tövsiyə olunur. Anlayış, termin və canlı orqanizm adları 6–9-cu sinif materialını əhatə edə bilər (20 sözdən artıq olmamaq şərti ilə). Tərtib edilmiş krossvordların təhlili müəllimə şagirdin bioloji biliklərinin konkret səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verir. Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Müxtəlif aləmlərin nümayəndələrinin quruluşu və həyat fəaliyyəti barədə maraqlı faktlar. • Azərbaycanın məşhur alimləri (botaniklər, zooloqlar, biokimyaçılar və s.) və onların elmə töhfəsi. Elektron resurslar http://interneturok.ru/ru/school/biology/9-klass/bvvedenieb/mnogoobrazie-form- zhivyh-organizmov https://www.youtube.com/watch?v=fNaASBe8aqs Qiymətləndirmə meyarı: təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Canlıları öyrənən elm sahələrində çalı- şan alimlər barədə məlumatı yoldaşları- nın köməyi ilə top- layır, təqdimatların hazırlanmasında çətinlik çəkir. Canlıları öyrənən elm sahələrində çalışan alimlər barədə məlumat toplayır, təqdimatları müəllimin köməyi ilə hazırlayır. Canlıları öyrənən elm sahələrində çalışan alimlər barədə məlumat toplayır, təqdimatlar hazırlayır. Canlıları öyrənən elm sahələrində çalışan alimlər barədə müstəqil olaraq məlumat toplayır və dolğun təqdimatlar hazırlayır. Birhüceyrəli və çox- hüceyrəli orqanizm- lərin quruluş və hə- yati prosesləri haq- qında məlumatın toplanmasında və təqdimatın hazırlan- masında yoldaşla- rının və müəllimin köməyindən istifadə edir. Birhüceyrəli və çox- hüceyrəli orqanizm- lərin quruluş və hə- yati prosesləri haq- qında məlumat top- layır, təqdimat ha- zırlayarkən müəl- limin köməyindən istifadə edir. Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlərin quruluş və həyati prosesləri haqqında məlumat toplayır və təqdimat hazırlayır. Birhüceyrəli və çoxhüceyrəli orqanizmlərin quruluş və həyati prosesləri haqqında müstəqil olaraq məlumat toplayır və ətraflı təqdimat hazırlayır. 95 Dərs 25 / Mövzu 21: ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMA FORMALARI Mövzu ilə tanışlıq məqsədilə şagirdlər aşağı siniflərdə qazanılan biliklərə əsas- lanaraq sualları müzakirə edirlər: – Yer üzərində həyatın əsasında hansı bioloji proses durur? (çoxalma) – Təbiətdə canlı orqanizmlərin hansı çoxalma formaları mövcuddur? (cinsi və qeyri-cinsi) Şagirdlərin cavabları əsasında cədvəllər tərtib olunur. Orqanizmlərin çoxalma formaları Cinsi çoxalma (cinsiyyət hüceyrələrinin iştirakı ilə) Qeyri-cinsi çoxalma (cinsiyyət hüceyrələrinin iştirakı olmadan) 1. Qametlərin birləşməsi 1. Bölünmə (ibtidailər); 2. Sporəmələgəlmə (göbələklər); 3. Vegetativ çoxalma (bitkilər) Cinsi və qeyri-cinsi çoxalma formalarını müqayisə etmək məqsədəuyğundur. Məsələn, Qeyri-cinsi çoxalma Cinsi çoxalma Daha qədimdir Daha sonra yaranmışdır Adətən, bir valideyn fərdin iştirakı ilə gedir Adətən, iki valideyn fərdin iştirakı ilə gedir Çoxalma sürəti yüksəkdir Çoxalma sürəti yüksək deyil İrsi material yenilənmir İrsi material yenilənir Cinsiyyət hüceyrələrinin iştirakı olmadan gedir Cinsiyyət hüceyrələrinin – qametlərin iştirakı ilə gedir Qız fərdlər valideynlərlə eynidir Qız fərdlər valideynlərlə eyni deyil Tədqiqat sualı: Qeyri-cinsi çoxalmanın hansı formaları mövcuddur? Qeyri-cinsi çoxalmanın müxtəlif növlərinin hansı xüsusiyyətləri var? Nəzərə alsaq ki, öyrənilən material, əsasən, şagirdlərə tanışdır, paraqrafın nəzəri hissəsi onlar tərəfindən müstəqil və ya müəllim tərəfindən seçilən metod və üsulla öyrənilə bilər. Tədqiqatın metodundan və formasından asılı olmayaraq mövzunun öyrənilməsini cədvəli doldurmaqla yerinə yetirmək məqsədəuyğundur. Alt STANDART 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Canlı orqanizmlərin qeyri-cinsi formalarının mahiyyət və əhəmiyyəti ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Bölünmə, vegetativ çoxalma, fraqmentasiya, tumurcuqlanma, spor- əmələgətirmə. 96 Şagirdlər verilmiş cədvəli dərsin əvvəlində müəllimlə birlikdə, sonra isə dərslikdəki materialdan istifadə edərək müstəqil doldura bilərlər. Mövzu ilə daha geniş tanış olmaq üçün əlavə mətnlər, şəkillər, maketlər və s. təqdim oluna bilər. Dərsin əsas məzmunu • Çoxalma canlı orqanizmlərin xassəsidir. Çoxalma prosesinin mahiyyəti və əhəmiyyəti. • Qeyri-cinsi çoxalmanın formaları: bölünmə, vegetativ, tumurcuqlanma və sporəmələgətirmə. • Cinsi çoxalmanın mahiyyəti və əhəmiyyəti. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Qeyri-cinsi çoxalmanın növləri Xüsusiyyətləri Misallar Bölünmə yolu ilə çoxalma Hüceyrənin ikiyə və ya çoxlu hüceyrələrə bölünməsi (mitoz yolla) Yaşıl evqlen, adi amöb, malyariya paraziti, bəzi qamçılılar, bakteriyalar, birhüceyrəli yosunlar Bitkilərdə vegetativ çoxalma Kök, gövdə və yarpaq vasitəsilə olan çoxalma Bitkilər Fraqmentasiya Bədən hissələri ilə vegetativ çoxalma Süngərlər, bağırsaqboşluqlular, yastı qurdlar (planarilər), dərisitikanlılar Tumurcuqlanma yolu ilə çoxalma Ana orqanizmin bədəninin müəyyən hissəsində tumurcuğa bənzər şişkinlik yaranır. O, inkişaf edərək yeni orqanizmə başlanğıc verir. Maya göbələkləri, süngərlər və bağırsaqboşluqlular Spor vasitəsilə çoxalma Sporlar qalın qılafla örtülmüş tək hüceyrədən ibarətdir. Uzun müddət əlverişsiz şəraitdə yaşaya bilir. Yeni şəraitə düşdükdə cücərərək yeni orqanizmə başlanğıc verir. Yosunlar, mamırlar, qıjıkimilər və göbələklər * s B y p b y T m S y sxemdən praktik işi B o Bölünmə yolu ilə yaşıl evqlen, adi a paraziti, bəzi qam bakteriyalar, birh yosunlar Tumurcuqlanma maya göbələkləri Spor vasitəsi ilə: yosunlar, ibtidailə n yerinə yetirilməs Yarpaq G k s s b Birhüceyrəli orqanizmlər ə: amöb, malyariya mçılılar, hüceyrəli a: i : ər 97 si zamanı istifadə o Vegetativ çoxa Gövdə yumrusu i kökümsovlarla, soğanaqla, soğanaqlı yumrul bığcıqlarla və s. Qeyri-cinsi çoxa V b F sü y S m luna bilər alma Kök ilə, larla, alma Çoxhüceyrəli orqanizmlər Vegetativ çoxalm bitkilər Fraqmentasiya: üngərlər, bağırsa yastı qurdlar Spor vasitəsi ilə: mamırlar, qıjıkim k i ma: aqboşluqlular, ilər, göbələklər 98 Ekskursiya, müşahidə, praktik və laboratoriya işləri Məktəbin yerləşdiyi təbii şəraitdən, biologiya kabinetinin təminatından asılı olaraq ev tapşırığı formasında şagirdlərə sinif otaqlarında, bağlarda, parklarda, məktəbyanı sahədə və s. yerlərdə olan bitkilərin vegetativ çoxalmasına aid misallar göstərmək təklif oluna bilər. Şagirdlər tapşırığın yerinə yetirilməsi zamanı öz şəxsi təcrübələrindən və müşahidələrindən istifadə edirlər. Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Yeni bitki sortlarının alınmasında vegetativ çoxalmadan istifadə. • Heyvanlar aləmində qeyri-cinsi çoxalma. Maraqlı faktlar və alimlərin nailiyyətləri. • Klonlaşdırma – mahiyyəti və əhəmiyyəti. Klonlaşdırmanın müasir aspektləri. Elektron resurslar http://school-89.narod.ru/rogacheva/razmnozhen.htm http://tana.ucoz.ru/load/skhema_bespologo_razmnozhenija/340-1-0-4554 http://tana.ucoz.ru/load/231-1-0-772 http://tana.ucoz.ru/load/305-1-0-1994 Qiymətləndirmə meyarları: təqdimat hazırlama Yüklə 3,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|