YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Canlı orqanizmlərin qeyri-cinsi formala- rının mahiyyət və əhəmiyyəti ilə bağlı təqdimatları yalnız müəllimin köməyi ilə hazırlayır. Canlı orqanizmlərin qeyri-cinsi formala- rının mahiyyət və əhəmiyyəti ilə bağlı təqdimatları yoldaş- larının köməyi ilə hazırlayır. Canlı orqanizmlərin qeyri-cinsi formala- rının mahiyyət və əhəmiyyəti ilə bağlı təqdimatları əsasən müstəqil hazırlayır. Canlı orqanizm- lərin qeyri-cinsi formalarının ma- hiyyət və əhəmiy- yəti ilə bağlı ətraflı təqdimatlar hazırlayır. Dərs 26 / Mövzu 22: CİNSİ HÜCEYRƏLƏRİN YARANMASI VƏ MAYALANMA Aşağı siniflərdə və keçən dərsdə qazanılan biliklərə əsasən qeyri-cinsi və cinsi çoxalmanı əks etdirən sxemlər tərtib olunur: Alt STANDART 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Qametogenez prosesinin mahiyyət və məzmununu izah edir. Cinsi çoxalma formaları ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Qametogenez, yönəldici cisimcik, mayalanma, hermafrodit, partenogenez olu Tə Də • Q • M • C Q m B İk T Sonra dərslik unan müqayisəl ədqiqat sualı: C ərsin əsas məzm Qametlərin yara Mayalanma. Cinsi çoxalman Təklif olunan Qametogenezin mərhələləri Birinci mərhələ kinci mərhələ Tumurcuqlanma Sporların gəlm kdəki suallar mü li cədvəl doldur Cinsiyyət hüce Cinsi çoxalma munu anması və inkişa nın formaları: q n cədvəl, sxem İnsan q Bölünmə tipi xüsusiyyətlər Cinsiyyət hüceyrələri m yolla bölünür İlkin cinsiyyə hüceyrələrind DNT-nin miq iki dəfə artır v onlar böyüyü Yetkin fərd Vegeta çoxalm n əmələ məsi Yeni nəsil İnkişaf Yetkin fərd 99 üzakirə olunur rulur. eyrələrinin yar anın hansı form afı. qametlərin birləş və krossvordla qametogenezinin və ri mitoz r Proses ci yetişkənl dövründə qədər da ət də qdarı və r Proses fa gedir Bölünmə ativ ma və “Fəaliyyət” anması prosesi maları var? şməsi və parten ar n xüsusiyyətləri Hüceyrələrin qu xüsusiyy insi lik ən qocalana avam edir Pr bə za asiləsiz Pr Erkək fərd Qamet Mayalanma Ziqot İnkişa Yetkin fə ” bölməsində tə i necə baş verir nogenez. uruluş və inkişaf yətləri roses yalnız dölün ətndaxili inkişafı amanı gedir roses hər ay baş v Dişi fərd Qamet af fərd əqdim r? n verir Ü D m bil Də • H El htt htt Üçüncü mərhələ Dördüncü mərhələ Dərsin sonund lərlər. ərsə aid layihə Heyvanlarda par lektron resursl tp://myblog-bio tps://www.edum Cinsiyyət hüceyrələri m yolla bölünür da şagirdlər ilki və tədqiqat işl rtenogenez had lar o.blogspot.com/2 media-sciences.c E M Qam 100 meyoz rlər. Eyni cür yaranır Spermato qamçı əm in sxemə (cinsi ləri üçün mövz isəsi. 2013/02/blog-p com/ru/media/5 Erkək fərd Qamet Mayalanma Ziqot İnkişaf Yetkin fərd Qa metogenez P r 4 hüceyrə İk bö (y ya hü ik Y ki ci hü m to yö m bö yu çe ozoidlərdə mələ gəlir çoxalma) qayıd zu ost_19.html 546 Dişi fərd Qamet d ametogenez artenogenez ki qeyri-bərabə öyük və kiçik hüc yönəldici cisim aranır. İkinci bölü üceyrələr yen kiyə bölünü önəldici cisimci çik yönə simcik alınır. üceyrə: 1 iri (ç miqdarda sa planmış) və 1 önəldici cisi meydana gəlir. öyük hüc umurta hücey evrilir. _ daraq əlavələr e ər - ceyrə mcik) ünmə nidən ürlər. ik: 2 əldici İri çoxlu arılıq kiçik imcik Bu ceyrə yrəyə edə 101 Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Qametogenez prosesinin mahiyyət və məzmununu çətinliklə izah edir. Qametogenez prosesinin mahiyyət və məzmununu izah edərkən səhvlərə yol verir. Qametogenez prosesinin mahiyyət və məzmununu əsasən izah edir. Qametogenez prosesinin mahiyyət və məzmununu düzgün izah edir. Cinsi çoxalma formaları ilə bağlı təqdimatları yalnız müəllimin köməyi ilə hazırlayır. Cinsi çoxalma formaları ilə bağlı tamamlanmamış təqdimatlar hazırlayır. Cinsi çoxalma formaları ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Cinsi çoxalma formaları ilə bağlı dolğun təqdimatlar hazırlayır. Dərs 27 / Mövzu 23: BİTKİLƏRDƏ CİNSİ ÇOXALMA Aşağı siniflərdə qazanılan biliklərə əsaslanaraq şagirdlər A blokundakı sualları müzakirə edir. Tədqiqat sualı: Bitkilərdə cinsi çoxalma prosesi necə baş verir? B blokunda verilmiş fəaliyyət yerinə yetirilir. Paraqrafın “Fəaliyyət” blokunda verilmiş nəzəri materialla tanışlıq “Fasiləli oxu”, “İnsert”, yaxud hər hansı digər üsul ilə aparıla bilər. Tədqiqat zamanı şagirdlərə əlavə mətn, foto və videomateriallar təqdim etmək məqsədəuyğundur. Tədricən təklif olunan sxem, yaxud cədvəllər doldurulur. Dərsin əsas məzmunu • Bitkilərdə cinsi çoxalma formaları. • Ali bitkilərdə nəsil növbələşməsi. • Örtülütoxumlularda ikiqat mayalanma prosesi. Alt STANDART 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Bitkilərdə nəsil növbələşməsinin mahiyyətini şərh edir. Örtülütoxumlu bitkilərdə ikiqat mayalanma prosesinin mahiyyət və məzmununu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR İkiqat mayalanma, qametofit, sporofit Təklif olunan Sporlu b Ali b növb n cədvəl və sxe bitkilərin ümu bitkilərdə nəsil bələşməsi 102 mlər umi həyat tsikli Erk i (mamırlar, qı kək və dişi qame ıjıkimilər və s.) etofitin yaranma ) ası 103 Örtülütoxumluların ümumi həyat tsikli Elektron resurslar http://biology-online.ru/video/dvoinoe-oplodotvorenie-u-cvetkovyh-rastenii- uchebnyi-rolik.html http://myblog-bio.blogspot.com/2013/03/blog-post_5.html Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Bitkilərdə nəsil növbələşməsinin mahiyyətini çətinliklə şərh edir. Bitkilərdə nəsil növ- bələşməsinin mahiy- yətini müəllimin su- alları əsasında şərh edir. Bitkilərdə nəsil növ- bələşməsinin mahiy- yətini əsasən şərh edir. Bitkilərdə nəsil növbələşməsinin mahiyyətini ətraflı şərh edir. Örtülütoxumlu bitkilərdə ikiqat mayalanma prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatları yoldaşlarının və müəllimin köməyi ilə hazırlayır. Örtülütoxumlu bitkilərdə ikiqat mayalanma prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatları yoldaşlarının köməyi ilə hazırlayır. Örtülütoxumlu bitkilərdə ikiqat mayalanma prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Örtülütoxumlu bitkilərdə ikiqat mayalanma prosesinin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı dolğun təqdimatlar hazırlayır. Dərs 28 / Mövzu 24: ORQANİZMLƏRİN FƏRDİ İNKİŞAFI Alt STANDART 2.1.1. Bioloji proseslərin mahiyyət və məzmunu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Canlı orqanizmlərin inkişaf tiplərini təsvir edir, orqanizmlərin fərdi inkişafı ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Ontogenez, bətndaxili inkişaf, düzünə inkişaf, dolayı inkişaf, embrional və postembrional dövrlər, blastomer, embrion Yumurtalıq Yumurtacıq Yumurtahüceyrə Mayalanma Ziqot Endosperm Mərkəzi hüceyrə Tozluq Tozcuq I spermi II spermi Rüşeym lan Tə Də • O • H • O xü Tə Pos tembrional Mövzu ilə tan naraq sualları m ədqiqat sualı: ərsin əsas məzm Ontogenez – orq Heyvanlarda ink Ontogenezin dö üsusiyyətləri. əklif olunan cəd Zi orqa qişa Ziq Pos tembrional dövrün inki şaf t ipl ə ri nışlıq məqsədilə müzakirə edir. : Canlı orq xüsusiyyətlə munu qanizmin mayal kişaf tipləri. Dü vrləri və mərhə dvəl, sxem və k Ont Embriona iqotun bölünməsində anizmin yumurta və y asından çıxmasına qə dövr qot →blastomerlər→e 104 ə şagirdlər aşağ qanizmlərin i ərinə görə fərq lanmadan ölənə üzünə və dolayı ələləri. Embrion krossvordlar togenezin dö l n yeni a rüşeym dər olan embrion Doğ Form ğı siniflərdə qaz nkişaf tipləri qlənir? ə qədər olan fər ı inkişaf tiplərin nal və postembri övrləri Postembrion ğumdan sonrakı və ya qabığından çıxan d malaşma və böyümə→ →ölüm zanılan biliklərə i hansı səci rdi inkişaf dövr nin xüsusiyyətlə ional dövrlərin nal a rüşeymin dövr → yetkinlik ə əsas- iyyəvi rüdür. əri. 105 Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Müxtəlif taksonomik qrupların ontogenezinin xüsusiyyətləri (suda-quruda yaşayanlar, sürünənlər, quşlar və ya məməlilər) Elektron resurs https://www.youtube.com/watch?v=3gkcxdvKlVg Qiymətləndirmə meyarları: təsviretmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Canlı orqanizmlərin inkişaf tiplərini yalnız müəllimin köməyi ilə təsvir edir. Canlı orqanizmlərin inkişaf tiplərini təsvir edərkən tez- tez səhvlər buraxır. Canlı orqanizmlərin inkişaf tiplərini əsasən təsvir edir. Canlı orqanizmlərin inkişaf tiplərini düzgün təsvir edir. Orqanizmlərin fərdi inkişafı ilə bağlı təqdimatları yalnız yoldaşlarının kö- məyi ilə hazırlayır. Orqanizmlərin fərdi inkişafı ilə bağlı təqdimatları hazırlayarkən çətinlik çəkir. Orqanizmlərin fərdi inkişafı ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Orqanizmlərin fərdi inkişafı ilə bağlı dolğun təqdimatlar hazırlayır. 106 III FƏSİL ÜZRƏ KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ NÜMUNƏSİ 1. Sxemi tamamlayın: 2. Düzgün variantı müəyyən edin: Qeyri-cinsi çoxalmada cinsiyyət hüceyrələri – qametlər yaranmır / yaranır. Malyariya paraziti bir hüceyrənin iki / çoxlu hüceyrəyə bölünməsi yolu ilə çoxalır. Bədən hissələri ilə vegetativ çoxalma fraqmentasiya / meyoz adlanır. İnciçiçəyi kökümsov / soğanaq vasitəsilə çoxalır. Toxum / spor qalın qılafla örtülmüş tək hüceyrədən ibarətdir. Cinsi çoxalmada adətən bir / iki valideyn iştirak edir. Maya göbələkləri tumurcuqlanma / ikiyə bölünmə yolu ilə çoxalır. 3. Uyğunluğu müəyyən edin: a) Meyoz b) Mayalanma c) Qametogenez d) Hermafrodit e) Partenogenez f) Mitoz 1. Erkək və dişi qametin birləşməsi prosesi. 2. İnkişafının birinci mərhələsində ilkin cinsiyyət hüceyrələrinin bölünmə yolu. 3. Hər iki cinsiyyət orqanı olan orqanizm. 4. Qametlərin yaranması prosesi. 5. Yetişmə mərhələsində cinsiyyət hüceyrələrinin bölünmə yolu. 6. Mayalanma getmədən qametdən yeni orqanizmin yaranması. 107 4. Cinsi və ya qeyri-cinsi çoxalmaya aid olan prosesləri cədvəlin müvafiq sütunlarında qeyd edin: 1. Arılarda partenogenez. 2. Maya göbələyində tumurcuqlanma. 3. Ziqotun əmələ gəlməsi. 4. Soğanaqlarla çoxalma. 5. Mamırlarda sporəmələgəlmə. 6. Quşlarda yumurtaqoyma. 7. İrsi məlumat mübadiləsi. 8. Meyoz zamanı məməlilərin cinsiyyət hüceyrələrinin yaranması. 9. İnfuzor-tərliyin ikiyə bölünməsi. 10. Spermatozoidlə- rin əmələ gəlməsi. 11. Vegetativ çoxalma. Qeyri cinsi çoxalma Cinsi çoxalma 5. İkiqat mayalanmanı əks etdirən sxemdə 1–9 rəqəmləri ilə nə işarə olunmuşdur? 6. Düzgün (+) və yanlış (–) ifadələri qeyd edin: Avtotroflara xlorofilsiz bitkiləri aid edirlər. Şərait əlverişsiz olduqda birhüceyrəlilərin əksəriyyəti qalın qabıqla ör- tülərək spor əmələ gətirir. Birhüceyrəli heyvanlara xlamidomonada və amöb aiddir. Formalaşma və böyümə, yetkinlik və qocalıq postembrional dövrün mərhələləridir. Orqanizmlər arasında hüceyrə quruluşu olmayan həyat formalarına – viruslara rast gəlinir. Cinsi yolla çoxalan orqanizmlərdə fərdi inkişaf mayalanmadan sonra ziqotun bölünməsi ilə başlayır. Postembrional dövr ziqotun bölünməsindən yeni orqanizmin yumurta və ya rüşeym qişasından çıxmasına qədər olan dövrü əhatə edir. Bakteriyalar prokariot orqanizmlərdir. 1....................................... 2....................................... 3....................................... 4...................................... 5...................................... 6..................................... 7.................................... 8..................................... 9..................................... 4 b 108 7. Cədvəli tamamlayın. Orqanizmlər Üzvi maddələrin alınması üsulu Nümayəndələri Avtotroflar Heterotroflar Miksotroflar 8. Orqanizmlərin adlarını sxemin müvafiq yerində yerləşdirin: 9. Düzgün cavabı qeyd edin: • Heyvanları eukariotlara aid edirlər, çünki onların hüceyrəsində: А) xloroplastlar; B) plazmatik membran; C) qılaf; D) formalaşmış nüvə; E) mitoxondri ... var. • Üzvi qalıqlarla qidalanan bakteriyalar: А) parazitlər; В) saprofitlər; С) simbiontlar; D) miksotroflar; Е) avtotroflar. • Qidalanma üsuluna görə vərəm çöpü hansı qrupa aid edilir? А) saprofitlər; В) parazitlər; С) simbiontlara; D) miksotroflar; Е) avtotroflar. 10. Birhüceyrəli orqanizmlərdə cinsiyyətsiz çoxalmanın növlərini sadalayın. Misallar göstərin. _________________________________________________________ _________________________________________________________ İnkişaf tipləri düzünə dolayı 109 BÖLMƏ 2. ÜZVİ ALƏMİN TƏKAMÜLÜ TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ REALLAŞDIRILACAQ ALT STANDARTLAR TƏDRİS VAHİDİ ÜZRƏ ÜMUMİ SAATLARIN MİQDARI: 8 saat KİÇİK SUMMATİV QİYMƏTLƏNDİRMƏ: 1 saat Dərs 34 / Mövzu 25: NÖV VƏ ONUN KRİTERİLƏRİ Mətnlə tanış olmazdan əvvəl şagirdlər qazanılmış biliklərə əsaslanaraq aşağıdakı sualları müzakirə edə bilərlər: – Növ nədir? – Müxtəlif növlərin fərdləri bir-birindən nə ilə fərqlənir? Müzakirə zamanı müəllim şagirdlərin cavabları əsasında ümumi nəticə çıxarır: 1. Növ – bioloji təsnifatın əsas kateqoriyasıdır. 2. Oxşar növlər bir cinsdə birləşir. Alt STANDART 1.1.4. Mikrotəkamülü izah edir və ona dair təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ “Növ”, “növün kriteriləri” anlayışlarını izah edir. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Morfoloji, genetik, fizioloji, coğrafi, ekoloji və biokimyəvi kriteri, əkiz növlər, kosmopolit 1.1.4. Mikrotəkamülü izah edir və ona dair təqdimatlar hazırlayır. 2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və məzmununu, baş verən dəyişiklikləri riyazi üsullarla əsaslandırır. 3.1.1. İnsanın formalaşmasında sosial amillərin rolu və əhəmiyyətinə dair təqdimatlar hazırlayır. 4.1.1. Ekoloji amillərin canlıların həyatında rolunu şərh edir, təqdimatlar hazırlayır. FƏSİL – 4 POPULYASİYA. NÖV 110 3. Növü latınca adlandırmaq üçün əvvəlcə növün aid olduğu cinsin adı, sonra isə növ adı göstərilən binar nomenklaturadan istifadə olunur. 4. Müxtəlif növlərə aid olan fərdlər bir-birindən xarici əlamətlərinə, yaşayış yerlərinə və s. xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Sonra müəllim şagirdlərdən evlərinin, məktəbin yaxınlığında rast gələn bitki və heyvan növlərinin adlarını sadalamağı xahiş edir. Tədqiqat sualı formalaşdırılır. Tədqiqat sualı: Hər bir növ hansı əlamət və xüsusiyyətlərinə görə digərindən fərqlənir? Paraqrafın nəzəri materialı ilə tanışlıq “Kiçik qruplarda müzakirə”, “Ziqzaq” (6 qrup üzrə) üsulları ilə aparıla bilər. Dərsin əsas məzmunu • “Növ” anlayışının təyini. Növ – tam bir sistemdir. • Növün kriteriləri: morfoloji, genetik, fizioloji, coğrafi, ekoloji, biokimyəvi. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Kriterinin adı Hansı xüsusiyyətlərə əsaslanır? İstisnalar Morfoloji kriteri Növlərin xarici və daxili quruluşlarında olan fərqlərə görə müəyyən olunur. qara siçovulun iki əkiz növü məlumdur Genetik kriteri Növlərin xromosom yığımında olan fərqlərə görə müəyyən edilir. sağlam insanda 46 xromosom olduğu halda, Daun xəstəliyi olan insanlarda 47 xromosom olur. Fizioloji kriteri Növlər arasında olan həyat proseslərində, xüsusən çoxalmada olan fizioloji fərqlərə görə müəyyən edilir. təbiətdə bəzən ayrı-ayrı növlərə mənsub fərdlər (sarı bülbül, alacəhrə, qovaq və söyüdün bəzi növləri) çarpazlaşır və döllü nəsil verir. Coğrafi kriteri Hər bir növün müəyyən coğrafi ərazidə yaşaması və coğrafi areal tutmasına əsaslanır. bəzən kosmopolit (hər yerdə yayılan) növlərə (məsələn, dam sərçəsi, boz siçovul) də rast gəlinir. Ekoloji kriteri Növün müəyyən ekoloji mühit şəraitində yaşamasına əsaslanır. insanlarla birgə yaşayan tarakanlar, milçəklər, siçanlar və ev heyvanları, bəzi alaq otları dəqiq ekoloji uyğunlaşmaya malik deyil. Biokimyəvi kriteri Növləri zülal və nuklein turşularının tərkibi və quruluşuna görə fərqləndirməyə imkan verir. bəzən növ daxilində baş verən mutasiyalar nukleotidlərin zəncirdən düşməsinə səbəb olur və bu, yeni əlamətin yaranmasına gətirib çıxarır. |