YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=0OXXUebGoI8 https://www.youtube.com/watch?v=KMdkws7VBZQ https://www.youtube.com/watch?v=ugeAWrHMGxU http://tana.ucoz.ru/load/342-1-0-2085 http://tana.ucoz.ru/load/266-1-0-1009 Qiymətləndirmə meyarı: izahetmə I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə “Növ”, “növün kri- teriləri” anlayışlarını çətinliklə izah edir. “Növ”, “növün kri- teriləri” anlayışlarını izah edərkən tez-tez səhvlər buraxır. “Növ”, “növün kri- teriləri” anlayışlarını əsasən izah edir. “Növ”, “növün kriteriləri” anla- yışlarını düzgün izah edir. Dərs 35 / Mövzu 26: POPULYASİYANIN QURULUŞU VƏ MÜXTƏLİFLİYİ Alt STANDARTLAR 2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və məzmununu, baş verən dəyişiklikləri riyazi üsullarla əsaslandırır. 4.1.1. Ekoloji amillərin canlıların həyatında rolunu şərh edir, təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyində baş verən dəyi- şikliklərə aid riyazi hesablamalar aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolunu şərh edir. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Populyasiya, genofond, mutasiya 112 Mövzu ilə tanışlıq məqsədilə şagirdlər mövcud biliklərə əsaslanaraq sualları müzakirə edir, fərziyyələrini irəli sürürlər: – Niyə tanıdığımız növlərin əksəriyyətinin nümayəndələri təbiətdə qruplar halında yaşayır? – Niyə bir növün fərdlər qrupuna hər yerdə deyil, yalnız müəyyən sahələrdə rast gəlinir? Bu hansı sahələrdir? Müzakirə zamanı müəllim şagirdlərin fikrini ona yönəldir ki, müxtəlif növlərin fədlərinin rahat yaşamaq məqsədilə uyğun şərait və həyat fəaliyyətini davam etdirmək üçün resurslar tələb olunur. Arealın sərhədləri daxilində hər bir növ bütöv ərazidə deyil, yalnız onun həyat fəaliyyəti üçün şərait olan ayrı-ayrı sahələrdə məskunlaşır. Tədqiqat sualı: Bir növün fərdlərinin təbii qruplaşması olan populyasiyaların quruluşu və xüsusiyyətləri necədir? Populyasiyanın sabitliyi və tamlığı necə təmin olunur? Dərsin əsas məzmunu • Populyasiya bir növə aid olan fərdlərin təbii qruplaşmasıdır. • Populyasiyanın göstəriciləri : tutduğu ərazi, fərdlərin miqdarı, cinsinə və yaşına görə tərkibi, genetik müxtəlifliyi, orqanizmlərin qarşılıqlı münasibətləri. • Populyasiya növün elementar vahididir Fənlərarası inteqrasiya yaratmaq üçün şagirdlər həm dərslikdəki, həm əlavə məsələləri (“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın” bloku) həll edir, nəticə çıxarırlar. Aşağıdakı hesablamaları apararkən şagirdlər riyaziyyat fənnindən reallaşdırdıqları bacarıqlara istinad edirlər. Məsələlərin həlli A) 1-ci il. 2000+800(40%)=2800 2-ci il. 2800+1120(40%)=3920 3-cü il. 3920+1568(40%)=5488 B) 1-ci il. Marallar: 2000+800(40%)=2800 Canavarların yedikləri maralların sayı: 15x30=450 Sağ qalan maralların sayı: 2800–450=2350 2-ci il. Marallar: 2350+940(40%)=3290 Canavarların yedikləri maralların sayı: 15x30=450 Sağ qalan maralların sayı: 3290–450=2840 3-cü il. Marallar: 2840 +1136(40%)=3976 Canavarların yedikləri maralların sayı: 15x30=450 Sağ qalan maralların sayı: 3976–450=3526 113 Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Məlumatın vizual qavranması üçün müəllim areal daxilində bir növə aid olan populyasiyaların yerləşməsini sxematik nümayiş etdirə bilər. Burada bir növə aid olan populyasiyalar nöqtələrlə işarələnmişdir. Göstəricilər Mahiyyəti Tutduğu ərazi Populyasiya növün arealı daxilində müəyyən ərazi tutur. İri heyvanlarda populyasiyanın tutduğu ərazi kiçik heyvanlardakından daha iri olur. Fərdlərin • miqdarı • sıxlığı • populyasiyada fərdlərin ümumi sayı • sahə vahidində məskunlaşan fərdlərin orta sayı Tərkibi: • cinsinə • yaşına görə • dişi və erkəklərin nisbəti • müxtəlif yaşlı fərdlərin nisbəti Genetik müxtəlifliyi Hər bir populyasiyanın özünəməxsus spesifik genotip yığımları – genofondu olur. Orqanizmlərin qarşılıqlı münasibətləri Çoxalmada olan münasibətlər, həyat resurslarına görə rəqabət Fərdlərin miqdarı və sıxlığı həyat şəraitinin dəyişməsi fərdlərin miqrasiyası doğum və ölüm halları ilin müxtəlif fəsilləri 114 Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Canlı orqanizm populyasiyalarının sayına insan fəaliyyətinin müsbət və mənfi təsiri. Tarixi faktlar və müasir dövr. Elektron resurs http://interneturok.ru/ru/school/biology/9-klass/undefined/populyatsiya-kak-forma- suschestvovaniya-vidov-v-prirode Qiymətləndirmə meyarları: hesablama, şərhetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyində baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamaları yalnız müəllimin köməyi ilə aparır. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyində baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesabla- maları çətinliklə aparır, nəticələri çıxarmaqda çətinlik çəkir. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyində baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamalar apararkən kiçik səhvlər buraxır, nəticələr çıxarır. Populyasiyanın quruluş və müxtə- lifliyində baş verən dəyişik- liklərə aid riyazi hesablamaları müstəqil aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolunu çətinliklə şərh edir. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolunu qeyri-dəqiq şərh edir. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolunu əsasən şərh edir. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolunu dolğun şərh edir. Populyasiyanın quruluş və müxtəlif- liyinə təsir edən amillərin rolu ilə bağlı təqdimatları yalnız yoldaşlarının köməyi ilə hazırlayır. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayarkən çətinlik çəkir. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolu ilə bağlı təqdimatlar hazırlayır. Populyasiyanın quruluş və müxtəlifliyinə təsir edən amillərin rolu ilə bağlı ətraflı təqdimatlar hazırlayır. Populyasiyada cinsi yetişkənliyə malik fərdlər üstünlük təşkil edir İNKİŞAF Populyasiyada yaşlı fərdlər üstünlük təşkil edir MƏHV 115 Dərs 36 / Mövzu 27: ÜZVİ ALƏMİN TƏSNİFATI VƏ TƏKAMÜLÜ. TƏKAMÜL TƏLİMİNİN YARANMASI Sualların müzakirəsinə keçməzdən əvvəl şagirdlər 6 və 7-ci siniflərdə qazanılmış biliklərə əsaslanaraq canlı orqanizmlərin təsnifat kateqoriyalarını xatırladır, “sistematika” elminin əsas anlayışlarını qeyd edirlər. Lövhədə müasir sistematik kateqoriyaların ardıcıllığı sxemi tərtib olunur (dərsin sonunda bu sxemə qayıdılacaq). Sonra dərslikdə A blokunda verilmiş suallar müzakirə olunur. Tədqiqat sualı: Hansı alimlər müasir sistematikanın əsaslarını qoymuşdur? Onların nailiyyətləri və səhvləri nədən ibarətdir? B blokunda verilmiş fəaliyyət yerinə yetirilir. Dərsin əsas məzmunu Paraqrafın C blokunda verilmiş nəzəri materialla tanışlıq “Fasiləli oxu”, yaxud “Kiçik qruplarda müzakirə” üsulları ilə aparıla bilər. Əgər “Kiçik qruplarda müzakirə” üsulu tətbiq olunarsa, tədqiqat 2 mövzu üzrə aparılır: 1) Karl Linneyin təsnifat sistemi; 2) J.B.Lamarkın təkamül təlimi. Qrupların sayı cüt olmaq şərti ilə eyni mövzular bərabər paylanılır (dərslikdəki mətnlə yanaşı, müəllim tərəfindən əlavə məlumat da təqdim oluna bilər) və qruplara eyni tapşırıq verilir. Tapşırıq: 1. Karl Linneyin təsnifat sistemi (+ və –) 2. J.B.Lamarkın təkamül təlimi (+ və –) İşin nəticələri cədvəl, yaxud sxem şəklində təqdim olunur (təqdimat forması əvvəldən müəyyən olunmalıdır). Təklif olunan cədvəl və sxemlər K.Linneyin təsnifat sistemi + – Canlı təbiətin elementar vahidi kimi növü əsas götürmüşdü. Növlərin sistemləşdirilməsi zamanı yalnız bir-iki zahiri əlaməti əsas götürmüşdü, buna görə genetik cəhətdən bir-birindən uzaq olan növlər eyni qrupa, bir-birinə yaxın növlər isə müxtəlif qrupa düşürdü. Alt STANDART 1.1.4. Mikrotəkamülü izah edir və ona dair təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Təkamül təliminin yaranmasının ilkin şərtlərini izah edir. Təkamül təliminin yaranması tarixinə dair təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Qradasiya, “kreasionizm” 116 Yaxın növləri cinslərdə, cinsləri dəstələrdə, dəstələri siniflərdə yerləşdirmişdir. Alimin sistematikası üzvi aləmin tarixi inkişafını əks etdirə bilmədi. Növləri adlandırmaq üçün sələfləri tərəfindən təklif olunmuş qoşa latın adlarından istifadə etmişdir. Təbiətdə növlərin ilahi qüvvə tərəfindən yarandığını və dəyişməz olduğunu göstərirdi. 8000-dən çox növü təsvir etmiş və bir sıra terminləri elmə daxil etmişdir. Onun işləri canlı orqanizmlərin təsnifatının və sonrakı tədqiqat işlərinin əsasını təşkil etmişdir. J.B.Lamarkın təkamül təlimi + – Bitki və heyvanlar üzvi aləmin tarixi inkişafının – təkamülün nəticəsi olmasını göstərmişdir . Orqanizm özünü həyat şəraitinə uyğunlaşdırmaq üçün daim məşq edir. Məşq etmiş orqanlar daha yaxşı inkişaf edir, məşq etməyən isə sıradan çıxır. Linneyin sistematikasını təkmilləşdirərək bir deyil, çoxlu əlaməti əsas götürdü. Məşqetmə nəticəsində qazanılan əlamətlərin faydalı olması və irsən nəslə keçməsidir. Orqanizmin qohumluğunu və mənşəyini əsas götürməklə elmi sistematikanı yaratdı. Qradasiyanın əsas hərəkətverici qüvvəsi orqanizmlərdə əvvəlcədən qoyulmuş tərəqqiyə doğru olan “daxili meyil”dir. Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzu • Antik dünyada və orta əsrlərdə təkamül ideyalarının inkişaf tarixi. Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=Wu7zlU75utI https://www.youtube.com/watch?v=lFw7zV3qCTY Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, əsaslandırma I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Təkamül təliminin yaranmasının ilkin şərtlərini çətinliklə izah edir. Təkamül təliminin yaranmasının ilkin şərtlərini izah edər- kən səhvlər buraxır. Təkamül təliminin yaranmasının ilkin şərtlərini əsasən izah edir. Təkamül təlimi- nin yaranmasının ilkin şərtlərini ətraflı izah edir. Təkamül təliminin yaranması tarixinə dair təqdimatları yalnız yoldaşlarının köməyi ilə hazırlayır. Təkamül təliminin yaranması tarixinə dair təqdimatları hazırlayarkən müəl- limin köməyindən istifadə edir. Təkamül təliminin yaranması tarixinə dair təqdimatları hazırlayır. Təkamül təliminin yaranması tarixinə dair dolğun təqdimatları müstəqil olaraq hazırlayır. 117 Dərs 37 / Mövzu 28: DARVİNİN TƏKAMÜL TƏLİMİ Keçən dərsdə qazanılan biliklərə əsaslanan şagirdlər dərsliyin A blokunda verilmiş və aşağıdakı sualları müzakirə edirlər: – Elmin inkişafında K.Linneyin xidmətləri nədən ibarətdir? – Linneyin üzvi aləmin yaranmasına dair baxışları necə idi? – Niyə Linneyin yaratdığı təsnifat süni sayılır? – Linneyin və Lamarkın canlı təbiətin təkamülünə baxışları nə ilə fərqlənirdi? – Niyə alimlər Lamarkın təkamül nəzəriyyəsində ciddi səhvlər olmasına baxmayaraq, onun tədqiqatlarının təkamül nəzəriyyəsinin inkişaf prosesini zənginləşdirdiyini qəbul edirlər? Mətnin birinci abzası ilə tanışlıqdan sonra tədqiqat sualı verilir. Tədqiqat sualı: Darvin təlimi nəyə əsaslanır? Darvin təliminin əsas müddəalarının mahiyyəti nədən ibarətdir? Dərsin əsas məzmunu Müəllim xəritədə Darvinin səyahət etdiyi marşrutu, tapdığı eksponatları göstərərək dərsi izah edir. Şagirdlərin diqqətini səyahət zamanı toplanmış faktiki məlumatlara yönəltmək lazımdır. Bu nəticələr aşağıdakıları sübut edir: • Növlərin dəyişkənliyini. • Növlər arasında oxşarlıqları və fərqləri. • Canlı orqanizmlərin çoxşəkilliliyini. • Canlı orqanizmlərin yaşayış mühitinə uyğunlaşmalarını; növəmələgəlmədə mühit şəraitinin rolunu. Alt STANDART 1.1.4. Mikrotəkamülü izah edir və ona dair təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Darvin təliminin əsas müddəalarını izah edir. Yer üzərində həyatın yaranması və canlı orqanizmlərin çoxşəkilliliyi haqqında müasir elmi nəzəriyyələrə dair təqdimatlar hazırlayır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Təbii seçmə, irsi dəyişkənlik Tə • İ dax • N dai • O sis əklif olunan cəd K.Linney İkiqat latın adların xil etmişdir. Növlər dəyişməzd imidir, təkamül y Orqanizmlərin stematikasını yara • • dvəl, sxem və k nı elmə dir, yoxdur. atmışdır. • Hey sistem mürək qayda Təkam hərək orqan doğru • İlk d təkam nəzər • • 118 krossvordlar J.B.Lamark yvanların matikasını sadədə kkəbə doğru təka ası ilə yaratmışdı mülün təbiətdə əs kətverici qüvvəsi nizmin tərəqqiyə u olan meylidir. dəfə üzvi aləmin mülü barədə elmi riyyə yaratmışdır. • ən amül r. sas – . • Növlər müxtəlif təkamülü • Təbii s hərəkətv Ç.Darvin in çoxşəkilliliyi f şəraitdə baş ver ün nəticəsidir. eçmə təkamülün verici qüvvəsidir. ən 119 Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzular • Yer üzərində həyatın yaranması və canlı orqanizmlərin çoxşəkilliliyi haqqında müasir elmi nəzəriyyələr. Elektron resurslar http://biology-online.ru/catalog/item17.html http://www.darwinmuseum.ru/_theme/darwin/?dir=biography&more=3 https://www.youtube.com/watch?v=IaVbO3_CVeU Qiymətləndirmə meyarları: izahetmə, təqdimat hazırlama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Darvin təliminin əsas müddəalarını çətinliklə izah edir. Darvin təliminin əsas müddəalarını izah edərkən tez-tez səhvlər buraxır. Darvin təliminin əsas müddəalarını əsasən izah edir. Darvin təliminin əsas müddəalarını düzgün izah edir. Yer üzərində həyatın yaranması və canlı orqanizmlərin çoxşəkilliliyi haqqında müasir elmi nəzəriyyələrə dair təqdimatları yalnız yoldaşlarının köməyi ilə hazırlayır. Yer üzərində həyatın yaranması və canlı orqanizm- lərin çoxşəkilliliyi haqqında müasir elmi nəzəriyyələrə dair təqdimatlar hazırlayarkən müəllimin kömə- yindən istifadə edir. Yer üzərində həyatın yaranması və canlı orqanizm- lərin çoxşəkilliliyi haqqında müasir elmi nəzəriyyələrə dair təqdimatlar hazırlayır. Yer üzərində həyatın yaranma- sı və canlı orqa- nizmlərin çoxşə- killiliyi haqqında müasir elmi nəzəriyyələrə dair dolğun təqdi- matlar hazırlayır. Dərs 38 / Mövzu 29: YAŞAMAQ UĞRUNDA MÜBARİZƏ Mövzu ilə tanışlıq məqsədilə şagirdlər mövcud biliklərə əsaslanaraq dərslikdə verilmiş sualları müzakirə edir, fərziyyələrini irəli sürürlər. Tədqiqat sualı formalaşdırılır. Alt STANDARTLAR 2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və məzmununu, baş verən dəyişiklikləri riyazi üsullarla əsaslandırır. 4.1.1. Ekoloji amillərin canlıların həyatında rolunu şərh edir, təqdimatlar hazırlayır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ İntensiv çoxalma prosesi zamanı baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamalar aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Yaşamaq uğrunda mübarizə prosesinin mahiyyətini izah edir. Ekoloji amillərin yaşamaq uğrunda mübarizə prosesində rolunu şərh edir. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR İntensiv çoxalma, yaşamaq uğrunda mübarizə, növdaxili, növarası və əlverişsiz mühitlə mübarizə 120 Tədqiqat sualı: İntensiv surətdə çoxalan orqanizmlərin məhdudiyyətsiz yayılmasının qarşısını alan mexanizmlərin xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? Müəllim B blokunda “Fəaliyyət” bölməsində təqdim olunan məsələ ilə bağlı hesablamaları apararkən fənlərarası inteqrasiya yaratmaqla şagirdlərin riyaziyyat fənnindən reallaşdırdıqları bacarıqlara istinad edir. Məsələ. Bir milçək hər 20 gündən bir 120 yumurta qoyur. Əgər yumurtadan çıxan milçəklərin yarısının dişi olduğunu nəzərə alsaq, yayda 2 ay ərzində nə qədər milçək əmələ gələ bilər? Həlli: 20 gündən sonra – 120 yumurta; 40 gündən sonra – 60 ×120=7200; 60 gündən sonra – 3600×120= 432 000 yumurta. Nəticələrin müzakirəsi zamanı müəllim şagirdlərin fikrini ona yönəldir ki, orqanizmlərin nəsilvermə qabiliyyəti çox böyük ola bilər, lakin yetkin dövrə az miqdarda fərd gəlib çata bilir. Onlardan böyük qismi müxtəlif səbəblərdən məhv olur və həqiqətdə orqanizmlərin sayının belə artımı heç vaxt müşahidə olunmur. Mövzuda verilmiş nəzəri materialla tanışlıq “Ziqzaq”, “Fasiləli oxu”, “Kiçik qruplarda müzakirə”, yaxud hər hansı digər üsulla aparıla bilər. Dərsin əsas məzmunu • İntensiv çoxalma. • “Yaşamaq uğrunda mübarizə” anlayışının mahiyyəti. • Yaşamaq uğrunda mübarizənin formaları: növdaxili, növarası və əlverişsiz mühitlə mübarizə. Təklif olunan cədvəl və sxemlər Növdaxili Növarası Əlverişsiz mühitlə mübarizə Təsviri İstənilən növün bir populyasiyasının fərdləri arasında baş verir. Ən kəskin mübarizə formasıdır. Ayrı-ayrı növlər arasında gedir. Növ və cansız təbiətin əlverişsiz amilləri arasında gedir. Səbəbləri Eyni növün fərdləri eyni həyat şəraitinə möhtacdırlar. Müxtəlif növlərin fərdləri eyni resurslar (qida, ərazi) uğrunda rəqabət aparırlar. Mühitin quraqlıq, nəmişlik, soyuqluq və bu kimi əlverişsiz şəraitin təsiri. 121 Mübarizənin nəticələri Növün fərdlərinin bir qisminin məhvi və çoxalma qabiliyyətinin azalması ilə müşayiət olunur, lakin növün inkişafına və mükəmməlləşməsinə kömək edir. Bir-biri ilə qarşılıqlı münasibətdə olan növlərin təkamülünə, qarşılıqlı uyğunlaşmaların inkişafına gətirib çıxarır, həm də növdaxili mübarizəni gücləndirir və kəskinləşdirir. Canlı orqanizmlərdə müxtəlif uyğunlaşmalar yaranır. Yüklə 3,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|