Elman Mövsümov Laləzar Quliyeva

AZƏRBAYCAN RESPUBLĠKASI TƏHSĠL NAZĠRLĠYĠ 
AZƏRBAYCAN KƏND TƏSƏRRÜFATI AKADEMĠYASI 
 
 
 
Elman Mövsümov 
Laləzar Quliyeva 
 
 
 
 
 
ƏTRAF MÜHĠTĠN   
KĠMYASI 
 
(Ali məktəblər üçün dərslik) 
 
II nəşr 
 
 
Azərbaycan Respublikası təhsil  
nazirinin 06.06.2007-ci il tarixli  
678 №-li əmri ilə təsdiq edilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – «MBM» – 2010 
 

 
2 
 
Müəlliflər:  
Mövsümov Elman Məhəmməd oğlu 
kimya elmləri doktoru, professor,  
Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, 
Kimya kafedrasının professoru. 
 
Quliyeva Laləzər Həsən qızı 
kimya elmləri namizədi, dosent, 
Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı Akademiyası, 
Kimya kafedrasının dosenti. 
 
Rəyçilər:    
Fuad Yusif oğlu Əliyev, 
kimya elmləri doktoru, professor, Gəncə Elmi Mərkəzin  
direktoru, AMEA müxbir üzvü, 
 
Vahid ġamxal oğlu Quliyev, 
biologiya elmləri doktoru, professor,  
AKTA-nın Ekologiya kafedrasının müdiri 
 
 
 
 
 
E.Mövsümov,  L.Quliyeva.  Ətraf  mühitin  kimyası.  Ali  məktəblər  üçün 
dərslik (II nəĢr). Bakı: «MBM», 2010. - 184 səh. 
 
 
 
Kitab 
Universitetlərin 
və 
Azərbaycan 
Kənd 
Təsərrüfatı 
Akademiyasının  Ətraf  mühitin  qorunması  və  təbiətin  mühafizəsi  ixtisasları 
üçün  dərslik    kimi  nəzərdə  tutulmuşdur.  Kitabdan  həmçinin  bioloqlar, 
ekoloqlar və digər ixtisaslar üzrə təhsil alan tələbələr də istifadə edə bilər. 
 
 
 
ISBN 978-9952-29-036-3 
 
© E.Mövsümov, 2010 
Bakı, «MBM» 

 
3 
GĠRĠġ 
 
XIX-XX  əsrlərdə  yaranmış  və  inkişaf  etmiş  elmi-texniki  tərəqqi 
eyni  zamanda  ətraf  mühitin  –  hava,  su, torpaq  və  ərzaq  məhsullarının 
kimyəvi  maddələrlə  çirklənməsinə  səbəb  olmuşdur.  Tərkibində 
minlərlə  kimyəvi  birləşmələr  olan  sənaye  tullantıları  şəklində  təbiətə 
yayılır  və  uzun  müddət  ətraf  mühitdə  qalaraq  zərərsizləşmir  və 
nəticədə yeni daha zəhərli maddələrə çevrilirlər. 
Sənayenin  kimyalaşması  dövrü  cəmiyyətin  artan  tələblərini  ödəsə 
də onun tullantıları ətraf mühitə yayılaraq, hava, su, qida məhsulları ilə 
orqanizmə  daxil  olaraq  qarşısı  alınmayan  zərərli  təsirlər  yaradır. 
Onların bir çoxu uzun müddətli təsirə malik olub bir neçə nəslin daxili 
sistemində  qalaraq  sağalmaz  xəstəliklər-xərçəng,  mutagen-embrion-
təzadlar, allergiya-əmələ gətirirlər. 
Məsələn,  1948-ci  ildə  alman  alimi  Paul  Müller  yeni  insektisid-
DDT-Dixlor-difenil-trixlor  etanı  sintez  edərək  Tibb  ilə  Fiziologiya 
sahəsində Nobel mükafatına layiq görülmüşdür. 
Azərbaycanda  bit  dərmanı  kimi  geniş  istifadə  tapmış  bu  yeni 
kimyəvi  birləşmənin  1964-cü  ildə  BMT-nin  (Birləşmiş  Millətlər 
Təşkilatı)  qərarı  ilə  istifadəsinə  qadağa  qoyulmuş,  1970-ci  ildə  SSRİ-
də  tətbiqi  dayandırılmış,  lakin  1980-ci  ilin  ortalarına  qədər  bizim 
respublikada geniş miqyasda istifadə edilmişdir. 
Təbiət və canlılar bu birləşməni zərərsizləşdirə bilmir. Belə ki, ananın 
südündən  uşağa,  uşağın  qanından  növbəti  nəslə  keçərək  irsiyyət 
hüceyrələrinə təsir edərək şikəst embrion və ya şikəst nəsl yaradır. 
Təbiətdə  isə  uzun  müddət  qalaraq  su,  meyvə-tərəvəz  vasitəsilə 
orqanizmə daxil olur. 
Müqayisə  üçün  deyə  bilərik  ki,  Xəzər  dənizinə  Azov  dənizi  qədər 
sulfat  turşusu  tökülərsə  dəniz  onu  «xərcləmək»  qabiliyyətinə  malikdir. 
Lakin Xəzər dənizi 2 kq DDT-ni heç cür zərərsizləşdirə bilmir. 
Kimya  sənayesi  meydana  gəldikdən  sonra  zavodların  tullantıları 
atmosferə  və  yer  qabığına  yayılaraq  biosferi  tamamilə  korlayaraq 
qarşısı  alınmaz  zərərli  təsirlər  yaratmağa  başladı.  Təbii  ki,  həmin 
zavodlar  yer  qabığından  çıxarılan  faydalı  qazıntılarla  işləyir. 
Zavodların əhəmiyyətli məhsulları ilə yanaşı istifadə olunan mineralla-
rın  yalnız  2-3%-dən  istifadə  olunur.  Qalan  hissə  isə  təbiətə  yayılaraq 

 
4 
ekologiyanı  məhv  edir.  1970-ci  ildə  planetin  hər  bir  nəfərinə  düşən 
mineral miqdarı 20 tona bərabər olmuşdursa, sonrakı hər 10 il üçün bu 
rəqəm 30%  artaraq böyük  kütləyə çatmışdır ki, bu  filizlərin 97-98%-i 
tullantı adı ilə təbiətin ballastına çevrilmişdir. 
5  milyard  il  yaşı  olan  planetimizdə  hər  şey  yerli-yerində  istifadə 
edilmiş, canlı varlıqların əmələ gəlməsi və təkamülü üçün lazımi şərait 
yaradılmışdır. 
İnsan  zəkası  inkişaf  etdikcə  təbii  sərvətlərdən  istifadə    etməyə 
başlamış  və  öz  məişətini  yaxşılaşdırmaq  üçün  sonu  bizə  məlum  olan 
texniki-inqilab səviyyəsinə çatdırmışdır. 
Bu inkişaf mərhələləri zamanı insan zəkası həmçinin ətraf mühiti də 
korlamağa başlamışdır. 
Təbii qazın, daş kömürün, neftin kəşfi məişət problemlərinin həllinə 
kömək  etsə  də,  onların  yanma  məhsulları  atmosferin  çirklənməsinə 
gətirib çıxarmışdır. 
Hazırda  hər  il  3,3  milyard  ton  neft  məhsulları,  30  milyard  ton  daş 
kömür,  50  milyard  ton  təbii  qaz  yandırılır  ki,  bu  zaman  30  milyard  ton 
sərbəst oksigen sərf edilir. Bunun əvəzində isə atmosferə 50 milyard tona 
yaxın karbon qazı yayılır. Hesablamalara görə son 50 il ərzində istifadə 
olunan  oksigen  qazının  miqdarı  canlı  varlıların  yarandığı  zamandan  bəri 
istifadə olunan oksigen qazından çoxdur. 
Ayrılan 
karbon 
qazının 
miqdarı  çoxaldıqda 
atmosferin 
temperaturunun  yüksəlməsi  prosesi  gedir ki,  bu  da  buzlaqların yavaş-
yavaş  əriməsinə  gətirib  çıxarır.  Beləliklə  də  təbii  tarazlıq  get-gedə 
pozulmağa başlayır. 
Atmosfer  havası  canlı  varlıqların  əmələ  gəlməsi  və  yaşaması  üçün  
əvəzolunmaz amil  hesab  olunduğundan onun   
çirklənməsi qarşısıalınmaz fəsadlar əmələ gətirir. 
Daxili  və  xarici  faktorların  təsiri  ilə  atmosfer  havasından  daimi 
olaraq  kimyəvi,  fotokimyəvi,  elektromaqnit,  aerodinamik  və  istilik 
prosesləri  gedir.  Bu  proseslərin  normadan  fərqli  dəyişmələri, 
atmosferlə  daimi  təmasda  olan  yer  qabığında,  okeanlarda,  hətta 
kosmosda öz təsir effektini yaradır. 
Var olmanın əsas şərti sayılan atmosfer təbəqəsi özlüyündə bir neçə 
qatdan ibarətdir. Bizim daha çox təmasda olduğumuz troposfer 20 km 
yüksəkliyə qədər hesab olunur ki, bu təbəqənin orta illik temperaturu 

 
5 
+15
0
C-dən-57
0
C  qədər  dəyişə  bilir.  Sıxlığı  isə  yuxarı  getdikcə  aşağı 
düşür. 
Stratosfer  təbəqəsi  20-70  km  hündürlükdə  yerləşir  ki,  burada 
temperatur  hər  10  km-dən  sonra  kəskin  dəyişərək  artıb  azala  bilir. 
Məsələn, 30 km-50
0
C-dirsə, 50 km-də-3
0
C-yə düşür, 60 km-də –25
0
C-
yə yüksəlir. 
Həyat  üçün  əhəmiyyətli  olan ozon  qatı da  stratosferdə  yerləşir.  Bu 
ozon  qatı  23-28  km  arasında  yerləşərək  Günəşdə  gedən  radioaktiv  
parçalanma  zamanı  əmələ  gələn  ultrabənövşəyi  şüaların  yer  qabığına 
çox miqdarda gəlməsinin qarşısını alır. Əgər ozon qatı olmasaydı yer 
kürəsində  yaşayış  mümkün  olmazdı.  Son  zamanlarda  aktual 
mövzulardan olan «ozon dəlikləri» antropogen yolla yaranır və həyatı 
təhlükəyə çevrilir. 
Bəşəriyyətin  istifadə  etdiyi  aerozolların  xeyli  miqdarı  atmosferə 
yayılaraq ozon təbəqəsinə çatır və onun korlanmasına səbəb olur. 
Atmosferin  70-90  km-də  yerləşən  təbəqəsi  Mezosfera  adlanır  və 
hidrogendən, təsirsiz qazlardan təşkil olunmuşdur. 
Termosfera adlanan ən yüksək qat 100 km hündürlükdə yerləşir ki, 
bundan sonra kosmos başlayır. 
Atmosfer  havasının  kütlə  ilə  72%-i  troposferdə  toplanmışdır.  Bu 
zonada fiziki-kimyəvi proseslər daha aktiv sürətdə gedir ki, bu  da yer 
qabığına öz təsirini göstərməyə bilməz. 
Troposferdə  qazlar  nisbətinin    azacıq  dəyişməsi  orada  gedən 
proseslərə  böyük  təsir  göstərir,  kəskin  temperatur  dəyişmələri,  güclü-
dağıdıcı leysan yağışları, həddən çox quraqlıq troposferin tərkibindən 
və quruluşundan asılı olur. 
Yerin Atmosferi uzun təkamül yolu keçmişdir. Bu təkamülün bir  sıra 
detalları hazırda da izah oluna bilmir. Odur ki, Yer kürəsində həyatın, o 
cümlədən insanın əmələ gəlməsi haqqındakı nəzəriyyələr bir çox suallara 
cavab verə bilmədiyindən tam qəbul olunmur. 
Təkzibolunmaz  faktlar  əsasında  fotosintez  prosesində  ayrılan  oksigen 
həyatın əmələ gəlməsi və yaşaması üçün əsas faktor hesab edilir. 
Bitkilər  karbon  qazından,  sudan  və  günəş  enerjisindən  istifadə 
edərək  canlı  varlıqlar  üçün  üzvü  maddə  hazırlamaqla  yanaşı, 
tənəffüsün yararlı elementi olan oksigen sintez edir. 
Odur  ki,  meşələrin  kütləvi  surətdə  qırılması:  tikinti  materialı, 

 
6 
yanacaq,  kimya  sənayesində  istifadə  və  s.  oksigenin  təbii  miqdarının 
azalmasına  səbəb  olur.  Digər  tərəfdən  yanma  məhsulu  olan  karbon 
qazının xərclənməsini də azaldır. 
Aşağıdakı cədvəldə atmosferin tərkibi göstərilmişdir ki, burada əsas 
komponentlər  azot  və  oksigendir.  Digər  qazlar  azlıq  təşkil  etsələr  də 
onların bioloji rolu əvəz olunmazdır. 
Ekologiyanın  əsas  üç  ünsürlərindən-hava,  su,  torpaq-biri  olan 
havanın təmizliyinin canlı varlıq üçün böyük əhəmiyyəti vardır. 
Yer  kürəsində  gedən  həyati  proseslər  hava  sutunundan  çox  asılıdır 
və bu təbəqə demək olar ki, sabit tərkibə malikdir. 5 milyard il ərzində 
formalaşan  hava  təbəqəsində  az  miqdarda  olsa  da  kənar  qarşılıqlar 
əmələ  gəlir.  Bunların  bir  hissəsi  təbii  proseslər-vulkan  püskürmələri, 
çürümə,  meşə  yanğınları,  atmosferdə  gedən  elektrik  boşalmaları-
ildırım  çaxmaları  vasitəsilə  yaranır.  Vülkanik  proseslərdə  havaya  kü-
kürd qazı, hidrogen sulfid, silanlar qarışaraq onun tərkibini az da olsa 
dəyişdirir. 
 
Komponentlər 
Tonlarla göstərilən miqdar 
Faizlə göstərilən miqdar 
Azot 
4

10
15
 
78,084 
Oksigen 
1,2

10
15
 
20,948 
Su buxarı 
1,4

10
154
 
3-4 
Arqon 
0,6

10
14
 
0,934 
Karbon qazı 
2,3

10
12
 
3,14

10
-2
 
Neon 
3

10
9
 
1,82

10
-3
 
Helium 
8,9

10
10
 
2,5

10
-6
 
Kripton 
1,65

10
10
 
114

10
-6
 
Ksenon 
2,2

10
9
 
8,7

10
-6
 
Hidrogen 
3

10
9
 
50

10
-6
 
Ozon 
3,2

10
9
 
7

10
-6
 
Radon 
35

10
4
 
7

10
-6
 
Azot 4-oksid 
4

10
6
 
2

10
-6
 
Azot 2-oksid 
4

10
6
 
2

10
-6
 
Azot 1-oksid 
2

10
6
 
1

10
-6
 
Kükürd qazı 
4

10
7
 
0,1

10
-3
 
Karbon qazı 
4

10
7
 
0,1

10
-3
 
Hidrogen sulfid 
4

10
7
 
0,2

10
-3
 

 
7 
Ammonyak 
2

10
7
 
0,2

10
-3
 
Metan 
3,4

10
9
 
0,3

10
-3
 
Formaldehid 
2

10
7
 
0,4

10
-3
 
 
Karbohidrogenlərin, zülalların, yağların çürüməsindən isə ammonyak, 
fosfin, metan, dəm qazı ayrılır. 
İldırım boşalmalarında isə azot oksidləri əmələ gəlir. Bu tərkibli qazlar 
havada  heç  bir  kimyəvi  dəyişikliyə  uğramadan  sərbəst  halda  hava 
qarışığında  toplanır  və  canlı  varlıqların  tənəffüsü  nəticəsində  orqanizmə 
daxil olur. 
Sənaye şəhərlərində isə kimya zavodlarının tullantıları halında havaya 
buraxılan kükürd qazı, dəm qazı, sian birləşmələri daha çox olur ki, bu da 
həmin şəhərlərin havasını korlayaraq xəstəliklər törədir. 
Atmosferin  aerozol  hissəcikləri  havada  olan  su  buxarlarının 
kondensasiyasını  həyata    keçirərək  duman  əmələ  gəlməsinə  səbəb  olur. 
Yuxarıdakı  cədvəldən  göründüyü  kimi  havada  su  buxarlarının  faiz 
miqdarı  3-4  olub  dəyişkəndir.  Tropik  zonalarda  və  okean  üzərində  isə 
10%-ə qədər yüksəlir. 
Zavodların  bərk  toz  tullantıları  bu  su  buxarını  kondensasiya  edərək 
aerozollar  əmələ  gətirməklə  sıx  duman  təbəqəsi  yaradır  ki,  bu  da  günəş 
şüalarının  yer  qabığında  yayılmasının  qarşısını  alır  və  əhəmiyyətini 
azaldır. 
Göründüyü kimi, atmosferin çirklənməsi təbii və antropogen yolla baş 
verir.  Təbii  çirklənmə  təhlükəli  olmayıb  təbiət  tərəfindən  nizamlanır. 
Antropogen çirklənmə isə daha təhlükəli olub qarşısı alınmaz problemlər 
törədir. 
Aşağıdakı cədvəldə atmosferin tərkib dəyişməsi göstərilmişdir: 
 
Komponentlər 
Əmələ gələn hər ildə tonlarla 
Təbii 
Antropogen  
Ozon 
2

10
9 
Çox az miqdarda 
Karbon qazı 
1

10
12 
1,5

10
10 
Dəm qazı 
1

10
8 
3

10
8 
Kükürd (IV)-oksid 
1,42

10
8 
7,3

10
7 
Azot qazları 
1,4

10
9 
1,5

10
7 
 
Atmosferin  insanlar  tərəfindən  korlanması  hələ  Hippokratın 
əsərlərində də öz əksini tapmışdır ki, bu dövrdə heç bir zavod və fabrik 

 
8 
yox idi. 
Sənayenin  sürətlə  inkişafı,  nəqliyyat  vasitələrinin  durmadan  artması, 
şəhərlərin yaranması və böyüməsi, yaşıl zonaların tələf olması, yaşamaq 
təhlükəsini daima artırır. 
Urbanizasiya prosesinin sürətlənməsi bu ərazilərdə yaşayan insanların 
sağlamlığına  mənfi  təsir  göstərir.  Hesablamalar  göstərmişdir  ki,  iri 
şəhərlərin  insanları  əyalət  insanlarına  nisbətən  5-7  il  az  ömür  sürürlər. 
Bunun  da  əsas  səbəblərindən  biri  onların  daimi  çirklənmiş  hava  ilə 
tənəffüs etməsidir. 
Havanın  texnogen  çirklənməsinin  əsas  mənbələrindən  biri    nəqliyyat  
vasitələridir.  Hazırda    həyatı    nəqliyyatsız  təsəvvür  etmək  mümkün 
deyildir.  Böyük  şəhərlərdə,  o  cümlədən    paytaxtımız    Bakıda  bu  ciddi 
problemlər yaradır və yaratmaqdadır. 
Nəqliyyat mühərrikləri istifadə olunan yanacağın 15-20%-ni faydalı işə 
çevirə  bilir.  Bu  proses  zamanı  havanın  oksigeni  ölçüyə  gəlməz  şəkildə 
xərclənərək  onun  yanma  məhsulları  isə  aşağıdakı  cədvəldən  göründüyü 
kimi atmosferi dəhşətli dərəcədə korlayaraq həyatı təhlükə yaradır. 
 
Komponentlər 
Yanma zamanı ayrılan qazların 
həcm faizi 
Azot 
74-77 
Oksigen 
0,3-8 
Su buxarı 
2-5,5 
Karbon qazı 
5-12 
Dəm qazı 
5-10 
Azot oksiddləri 
0,2-0,8 
Karbohidrogenlər 
0,4-0,6 
Aldehidlər 
0,1-0,2 
Qurum 
0,1-0,4 
3,4 benzopren 
10-15 
Qurğuşun etilat 
1-1,5 
 
Benzin  yanacaqlarında  detanasiyanı  aşağı  salmaq  üçün  (oktan  ədədi 
91, 92, 93, 94, 95 olan benzinlər) qurğuşun etilatdan –Pb(C
2
H
5
)
4
-istifadə 
edilir.  Onun  istehsalı  və  tətbiqi  zamanı  atmosferə  çoxlu  miqdarda 
qurğuşun  yayılır.  Böyük  şosse  yollarının  kənarlarında  əkilən  bağ  və 
bostan  bitkilərinin  tərkibində  xeyli  miqdarda  qurşğuşun  olur  ki,  bu  da 
zəhərlənmələrə səbəb olur. 

 
9 
Ağır  elementlər  orqanizmə  daxil  olduqda  maddələr  mübadiləsini 
pozaraq böyrək və qara ciyərdə xərçəng xəstəliyinin əmələ gəlmə riskini 
bir neçə dəfə artırır. 
Digər  tərəfdən  tütündə  ağır  elementlərdən  ən  çox  olanı  kadmiumdur. 
Siqaret  tüstüsündə  və  külündə  toplanan  kadmium  kəskin  zəhər  olub  ağ 
ciyər  və  mədə  xərçəngini  əmələ  gətirir.  Tütünün  yavaş  yanması  zamanı 
onun tərkibindəki üzvi maddələr tam yanmayaraq aralıq məhsulları əmələ 
gətirir ki, bunlar da «kimyəvi zəhərdən» başqa bir şey deyildir. 
Odur ki, 30-40 il siqaret çəkənlər normal həyat sürsə belə siqaret çək-
məyənlərdən 6-8 il az ömür sürürlər. 
Yanacaqların  daşınması  və  saxlanması  zamanı  ətraf  mühit  korlanır. 
Ehtiyatsızlıq  üzündən  tökülən  300  qram  benzin  200  min  m
3
  havanı 
korlaya bilir. 
Üzvi  həlledicilər  istehsal  edən  kimya  zavodları  ətraf  mühiti  korlayan 
əsas  vasitə  kimi  qeyd  olunmalıdır.  Sintetik  kauçuk  zavodları  hər  ildə 
minlərlə  ton  aminlər,  aldehidlər,  xlorüzvi    birləşmələr,    sinil  turşuları,  
kükürd  və  fosfor  üzvü  birləşmələr  və  fenollarla  atmosferin,  torpağın  və 
suyun çirklənməsinə səbəb olurlar. 
Təsadüfi  deyildir  ki,  Sovetlər  zamanında  Sumqayıt  şəhəri  dünyanın 
ekoloji cəhətdən ən çirkli şəhərlər siyahısına başçılıq edirdi. 
Kimya  zavodlarında  çalışan  işçilərin  zəhərlənməsinin  qarşısını  almaq 
üçün  güclü  sorucu  şkaflar  vasitəsilə  zərərli  qazları  müəssisələrdən 
çıxardaraq  atmosferə  yönəldirlər.  Bu  zaman  tutuculardan  istifadə 
olunmalıdır.  Sovetlər  dövründə  qənaət  üsulundan  istifadə  xatirinə  belə 
tutucular quraşdırılmadığından geniş ərazilərin çirklənməsi baş verirdi. 
Hazırkı  kimya  sənayesində  həm  maye,  həm  qaz,  həm  də  bərk  halda 
tullantılar  yaranır.  Bu  tullantılar  öz  növbəsində  havanı,  suyu  və  torpağı 
çirkləndirir.  Odur  ki,  zavodlar  tikilərkən  düzgün  texnoloji  proses 
yaranarsa  zəhərli  tullantılar  olmaz  və  olsa  da  cüzi  miqdarda  yaranar  ki, 
onun da qarşısını almaq və zərərsizləşdirmək asan olar. 
80-ci illərdə dünyanı sarsıdan Çernobıl hadisəsi texnologiyanın düzgün 
həyata keçirilməməsindən yaranmışdır. Eyni zamanda qənaət etmək üçün 
texnologiyada nəzərdə tutulan qurğuşun qalpaq quraşdırılmamış, nəticədə 
radiaktiv  məhsullar  ətraf  mühitə  yayılaraq  minlərlə  insanın  məhv 
olmasına  və  on  minlərlə  insanın  sağalmaz  xəstəliklərə  düçar  olmasına 
səbəb  olmuşdur.  30  km  radiusda  yayılan  radiasiya  100    illər    davam  
edəcək  və bu  zonanı «ölü zonaya» çevirəcəkdir. 

 
10 
Qeyri üzvi turşuların istehsalı zamanı atmosfer ağıla gəlməz dərəcədə 
korlanır. Belə ki, nitroza üsulu ilə 1000 ton sulfat turşusu istehsal olunan 
zaman  10  ton  azot  mono-  oksidi,  10  ton  kükürd  dioksidi  atmosferə 
buraxılır. 
1000 ton polad əridilərkən atmosferə 40 ton zəhərli toz, 30 ton kükürd 
qazı, 50 ton dəm qazı yayılır. Kükürd dioksid havada olan su buxarı ilə 
birləşərək  sulfit  turşusu  şəklində  yer  qabığına  tökülür  ki,  bu  da  həmin 
ərazilərdə olan fauna və flora üçün təhlükəli zəhərdir. 
Hər 20 ildən bir havaya buraxıln kükürd və azot oksidlərinin miqdarı 
iki dəfə artır. 
Aşağıdakı  cədvəldə  kimya  texnologiyasının  zərərli  tullantılarının 
tərkibi verilmişdir. 
Göründüyü  kimi  bu  sənaye  tullantılarının  hamısı  kimyəvi  zəhər  olub 
ekologiyanın çirklənməsinə səbəb olur. 
 
İstehsal sahəsi 
Atmosferi zəhərləyən məhsullar 
Turşular: 
Nitrat 
NO, NO
2
, NH
3 
Sulfat-nitroza 
NO, NO
2
, SO
2
, SO
3
,H
2
SO
4
, Fe
2
O
3
, toz 
Kontakt 
SO
2
, SO
3
, H
2
SO
4
, Fe
2
O
3
, toz 
Xlorid turşusu 
HCl, Cl
2
 
Quzuqulağı turşusu 
NH
3
, NH(SO
3
NH
4
)
2
, H
2
SO
4
 
Fosfat turşusu 
P
2
O
5
, H
3
PO
4
, HF, Ca
3
F(PO
3
)
2
, toz 
Sirkə turşusu 
CH
3
CHO, SH
3
CO
2
H 
Gübrə istehsalı 
NO, NO
2
, NH
3
, HF, H
2
SO
4
,
 
R
2
O
5
, HNO
3
, toz 
Superfosfat  
H
2
SO
4
, HF, gübrə tozları 
Xlor qazı istehsalı 
HCl, Cl
2
, Hg 
Xlorlu əhəng 
Cl
2
, CaCl
2
, toz 
Polivinil xlorid qətranı 
Hg, HgCl
2
, NH
3
 
NaCl elektrolizi 
Cl
2
, NaOH 
Aseton 
CH
3
CHO, (CH
3
)
2
CO 
Ammonyak  
NH
3
, CO 
Metanol 
CH
3
CO, CO 
Kompralaktam 
NO, NO
2
,
 
SO
2
, H
2
S, CO 
Süni liflər 
H
2
S, CS
2 
Yuyucu tozlar 
C
6
H
5
OH, CH
2
O, CH
3
OH, toz 
 
Təbiət 
bir 
sıra  qanunauyğunluqlarla  özü-özünü  təmizləmək 
xüsusiyyətinə  malikdir.  Lakin  insan  zəkası  və  əli  bu  qanunauyğunluğu 

 
11 
pozaraq sonluğu bəlli olmayan təzadlar yaratmaqdadır. 
Ətraf  mühitin korlanmasında  əsas  rollardan  birini  DEFOLİANTLAR 
(latın sözü olub de - yox, foliant - yarpaq deməkdir) oynayırlar. 
Dünyada defoliant kimi Foleks (C
4
HgS)
3
P, butifos (C
4
HgS)
3
PO, 2-xlor 
etilfosfon  turşusu–etefon  ClCH
2
CH
2
P  (O)(OH)
2
,  natrium  borat,  natrium 
xlorit,  kokadil  turşusu  (CH
3
)
2
As(O)OH,  kalsium  sianid  Ca(CN)
2
  və  s. 
istifadə edilir. 
Belə birləşmələr pambıq qozalarının sürətlə açılmasına şərait yaradaraq, 
yarpaqları məhv edir və pambığın maşınla yığımını asanlaşdırır. 
Defoliantlar  canlı  orqanizmlər  üçün  məhvedici  təsir  göstərdiyindən, 
onların istifadəsi zamanı ciddi texnologiya gözlənilməlidir. 
1970-ci 80-ci illərdə Azərbaycanda pambıq planı iki-üç dəfə artırılmış 
və  bunun  sayəsində  gübrə  və  defoliantların  tətbiqi  zamanı  torpaqlar 
zəhərlənərək yararsız hala salınmışdır. 
Defoliantlar torpağın mikroorqanizmlərini məhv edir, azobakteriyaları 
sıradan çıxarır və buna görə də məhsul gigyenik cəhətdən yararsız olur. 
Ətraf mühitin korlanmasında herbisidlərin (latın sözü olub herba – ot, 
caedo – öldürmək) böyük təsiri vardır. Herbisidlər əsas etibarı ilə tarla və 
plantasiyalarda  əmələ  gələn  alaq  otlarının  məhv  edilməsi  məqsədi  ilə 
tətbiq  edilir.  Onlar  seçici  olub  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinə-əsasən  taxıl, 
qarğıdalı, düyü, şəkər çuğunduru-mənfi təsir göstərməyərək alaq otlarını 
məhv  edir.  Herbisidlər  təyyarələr  vasitəsilə  səpilməklə  yanaşı,  əkin 
zamanı torpağa da verilə bilər. 
Herbisidlər  də  Defoliantlar  kimi  zəhərli  birləşmələr  olduğundan 
kapitalist  Avropasında  və  Amerikada,  Yaponiyada  onların  bəzi 
birləşmələrinin  istifadəsi  qadağan  edilmişdir.  Sovetlər  birliyində  ekoloji 
nəzarət  olmadığından,  torpaqlar  herbisidlərlə  zəhərlənərək  onlar  uzun 
müddət torpaqda qalır və biosistemi məhv edirdi. 
Yuxarıda göstərilənlərə əlavə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, Dəniz və 
Okeanlar  qəzaya  uğrayan  yanacaq  daşıyan  tankerlər  tərəfindən  də  əsaslı 
surətdə  çirklənir.  Neft  və  neft  məhsulları  sudan  yüngül  olduğundan,  su 
üzərində  qalın  təbəqə  əmələ  gətirərək,  suda  yaşayan  heyvanları  günəş 
şüasından və havadan məhrum edir. Bu çirklənmədən dəniz-okean quşları 
da böyük ziyan görür. 
Yer  kürəsinin  insanları  öz  məişətlərini  yaxşılaşdırmaq  üçün  istehsal 
etdiyi  kimyəvi  məhsullar  onların  gələcək  həyatı  üçün  qarşısıalınmaz 
təhlükə  yaratdığından  bu  antoqonizmi  həll  etmək  hələlik  mümkün 

 
12 
deyildir. Bəşəriyyət, 5 milyon ildən bəri varlığını qoruyub saxladığı kimi 
gələcəyini də düşünməlidir. 

 
13 
Fəsil I.