YAŞar seyiDLİ, naiLƏ ƏLİyeva, xumar əHMƏDBƏYLİ Ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzu
Yüklə 3,69 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzu • İnsan tərəfindən təbii və süni karbohidratlardan, lipidlərdən istifadə olunması. Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, hesablama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Hüceyrənin üzvi birləşmələrinin – karbohidrat və lipidlərin xüsusiyyətlərini yalnız müəllimin köməyi ilə şərh edir. Hüceyrənin üzvi birləşmələrinin – karbohidrat və lipidlərin xüsusiy- yətlərini şərh edərkən səhvlərə yol verir. Hüceyrənin üzvi birləşmələrinin – karbohidrat və lipidlərin xüsusiy- yətlərini əsasən şərh edir. Hüceyrənin üzvi birləşmələrinin – karbohidrat və lipidlərin xüsusiyyətlərini düzgün şərh edir. Karbohidrat və lipidlərin oksidləş- məsi zamanı baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamalarda çoxlu səhvlər buraxır, nəticələri çətinliklə çıxarır. Karbohidrat və lipidlərin oksidləş- məsi zamanı baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamaları qeyri – dəqiq aparır, nəti- cələri müəllimin köməyi ilə çıxarır. Karbohidrat və lipidlərin oksidləş- məsi zamanı baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamalar apararkən kiçik səhvlərə yol verir, müvafiq nəticələr çıxarır. Karbohidrat və lipidlərin oksidləşməsi zamanı baş verən dəyişikliklərə aid riyazi hesablamaları tam düzgün aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Dərs 6 / Mövzu 6: HÜCEYRƏNİN ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİ: ZÜLALLAR VƏ ONLARIN QURULUŞU Mövzu ilə tanış olmazdan əvvəl şagirdlər mövcud biliklərə əsaslanaraq aşağıdakı sualları müzakirə edə bilərlər: – Sadalanan maddələri hansı ümumi xüsusiyyət birləşdirir: pepsin, insulin, hemoqlobin, albumin, fibrin, miozin, kollagen, tripsin? (hamısı zülaldır) – Onlar harada təsadüf olunur? – Niyə bir çox alimlər “zülal” anlayışını “həyat” anlayışı ilə eyniləşdirirlər? Dərslikdəki suallar müzakirə edilir, BİBÖ cədvəlindən də istifadə etmək mümkündür. Əlavə olaraq aşağıdakı cədvəl nümayiş oluna bilər. Alt STANDARTLAR 1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. 2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və məzmununu, baş verən dəyişiklikləri riyazi üsullarla əsaslandırır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Zülalların quruluş xüsusiyyətlərini şərh edir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamalar aparır və müvafiq nəticələr çıxarır Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Aminurşular, radikal, polipeptid, birincili, ikincili, üçüncülü və dördüncülü quruluş 45 Bəzi toxumalarda zülalların miqdarı (orqandan su çıxarıldıqdan sonra) Əzələlər – 80% Piy toxuması, sümüklər, dişlər – 14–28% Böyrəklər – 72% Beyin – 45% Dəri – 63% Bitki toxumları – 10–15% Qaraciyər – 57% Gövdə, yarpaq, köklər – 3% –5% Tədqiq at sualı: Zülalın quruluşu necədir? Zülal molekulunun quruluşu onun xassələri və funksiyaları ilə necə əlaqəlidir? Dərsin əsas məzmunu • Zülallar üzvi birləşmələrdir, biopolimerdirlər. • Zülalların tərkibindəki aminturşular. • Aminturşuların kimyəvi tərkibi və quruluşu. • Aminturşular halqalarının polipeptid molekulunda birləşmə prinsipi. • Zülalların fəza quruluşu. Mövzu ilə tanış olduqca müəllim əyilən məftil və müxtəlif ölçülü və rəngli iri muncuq dənələrinin köməyi ilə zülalın birincili quruluşunun modelini düzəldir. Sonra onun üzərində ikincili, üçüncülü və dördüncülü quruluşu modelləşdirir. Məsələlərin həlli Şagirdlər dərslikdəki (“Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın” blokunda), yaxud müəllimin məsləhət bildiyi digər məsələləri həll edib nəticə çıxarırlar. Hesablamaları apararkən şagirdlər riyaziyyat və kimya fənlərindən əldə etdikləri bacarıqlara istinad edirlər. Şərti olaraq bir aminturşu qalığının molekul kütləsi 110 a.k.v. təşkil edirsə: 1. İnsanın qan zərdabında olan albumin zülalının təxmini molekul kütləsi – 68400- dir. Bu zülalın tərkibindəki aminturşu qalıqlarının miqdarını tapın. Həlli: 68400/110 ≈ 622 46 Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Strukturun tipi Quruluşu Kimyəvi rabitələr Birincili aminturşuların birləşmə ardıcıllığından ibarət uzun zəncir şəklində aminturşular arasında kimyəvi təbiətinə görə kovalent peptid rabitələr İkincili zəncir spiral halında burulur. hər burumları arasında hidrogen rabitəsi Üçüncülü spiral sap daha da sıx burularaq mürəkkəb fəza quruluşu (konfiqurasiya) yaradır, zülal molekulu kürəcik və ya yumaq (qlobula) şəklini alır radikallar arasında hidrofob qarşılıqlı təsiri, S-S rabitələr Dördüncülü üçüncülü struktura malik bir neçə zülal zəncirinin birləşməsi hesabına yaranır, adətən, qeyri-zülali komponent də daxil ola bilir. hidrofob qarşılıqlı təsiri, hidrogen rabitələri Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=3Apx22oEx7Q http://tana.ucoz.ru/load/1/339-1-0-3340 http://tana.ucoz.ru/load/339-1-0-853 http://tana.ucoz.ru/load/339-1-0-851 https://www.youtube.com/watch?v=8rYMOBe03a8 47 Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, hesablama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Zülalların quruluş xüsusiyyətlərini yalnız müəllimin köməyi ilə şərh edir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərini şərh edərkən səhvlərə yol verir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərini əsasən şərh edir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərini düzgün şərh edir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamaları yalnız müəllimin köməyi ilə aparır, nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamaları apararkən tez-tez səhvlərə yol verir, müvafiq nəticələr çıxarmaqda çətinlik çəkir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamalar apararkən kiçik səhvlərə yol verir, müvafiq nəticələr çıxarır. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamaları düzgün aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Dərs 7 / Mövzu 7: ZÜLALLARIN XASSƏLƏRİ VƏ BİOLOJİ FUNKSİYALARI Mövzu ilə tanış olmazdan əvvəl şagirdlər keçən dərslərdə qazanılmış biliklərdən faydalanaraq sualları müzakirə edirlər: – Biopolimer nədir? Biopolimerlərə misal göstərin. – Hansı maddələri zülal və ya protein adlandırırlar? – Zülalın ilkin (ikincili, üçüncülü, dördüncülü) quruluşu nədir? – Zülalın hansı xassələri onların quruluşundan asılıdır? Sonra keçən dərsdəki siyahı (pepsin, insulin, hemoqlobin, albumin, fibrin, miozin, kollagen, tripsin) bir daha nümayiş etdirilir və “Adıçəkilən zülallar orqanizmdə hansı funksiyaları yerinə yetirir?” sualına şagirdlərin cavabları lövhədə qeyd olunur. Müzakirə zamanı müəllim şagirdlərin fikrini ona yönəldir ki, zülallar tərkibinə, quruluşuna görə mürəkkəb üzvi birləşmələrdir; orqanizmlərin həyat fəaliyyətində vacib funksiyalar yerinə yetirir; orqanizmlərin oxşarlığı və fərqi onların zülal yığımı ilə müəyyən olunur; zülallar həm vacib, həm də müxtəlif funksiyalar yerinə yetirir. Alt STANDARTLAR 1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. 1.1.3. Canlıların quruluşunun öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edir. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Zülalların funksiyalarını şərh edir. Zülalların quruluş xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edir və təcrübələr aparır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Denaturasiya, renaturasiya, bioloji katalizator, fermentlər 48 Tədqiqat sualı: Zülallar orqanizmdə hansı funksiyaları yerinə yetirir? Tədqiqat “Kiçik qruplarda müzakirələr” üsulu ilə aparıla bilər. Bu halda müəllim qruplara zülalların funksiyaları haqqında əlavə mətnlər və şəkillər təqdim etməlidir. Tədricən təklif olunan sxem, yaxud cədvəllər doldurulur, kiçik bukletlər (tablolar) tərtib olunur. Dərsin əsas məzmunu • Denaturasiya, onun səbəbləri və əhəmiyyəti. Renaturasiya • Zülalların hüceyrədə katalitik funksiyası. Fermentlər, onların hüceyrədə rolu. • Zülalların inşaat, nəqliyyat, qoruyucu, tənzimləyici, hərəkət və s. funksiyaları. Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Zülalların funksiyası Misal İnşaat Birləşdirici toxumalara daxil olan kollagen, tüklərdə, dırnaqlarda və dəridəki keratin, damarların divarlarında – elastin. Katalitik Orqanizmdə baş verən bütün kimyəvi çevrilmələr bioloji katalizatorlar olan fermentlərin iştirakı ilə həyata keçir (məs., tripsin, katalaza). Energetik 1q zülalın parçalanmasından 17,6 kC enerji ayrılır. Nəqliyyat Qanın daşıyıcı funksiyası, yəni oksigenin toxumalara nəql olunması zülali maddə olan hemoqlobinin işti- rakı ilə həyata keçirilir. Tənzimləyici İnsulin hormonu qanda karbohidratların miqdarını tənzimləyir. Qoruyucu Orqanizmi xəstəliktörədici amillərindən mühafizə edən zülali maddələr – antitellər, qanın laxtalanma- sında iştirak edən fibrin, fibrinogen. Hərəkət Əzələlərin hərəkət aktında spesifik zülali maddələr olan aktin və miozin. 49 Ekskursiya, müşahidə, praktik və laboratoriya işləri Praktik iş. Zülalın fəza quruluşunun modelləşdirilməsi. Şagirdlər cütlüklərdə əyilən məftildən və plastilindən istifadə edərək zülal molekulunun fəza quruluşunu modelləşdirirlər. Daha sonra plastilindən düzəltdikləri kürələri birləşdirib-ayıraraq denaturasiya və renaturasiyanı modelləşdirirlər. Şagirdlər zülalın təbii strukturunun pozulması səbəblərini izah edirlər. Laboratoriya işi. Toxumalarda hidrogen peroksidin fermentativ parçalanması. Təchizat: 5 sınaq şüşəsi, hidrogen peroksidin (Н 2 О 2 ) 3%-li məhlulu, bitki toxumaları (çiy və bişmiş kartof), heyvan toxumaları (çiy və bişmiş ət), qum, pipet. İşin gedişi: 1) 5 sınaq şüşəsi hazırlayın. Birinciyə qum, ikinciyə çiy kartof, üçüncüyə bişmiş kartof, dördüncüyə çiy ət, beşinciyə isə bişmiş ət qoyun. Hər sınaq şüşəsinə Н 2 О 2 əlavə edin, prosesləri müşahidə və təsvir edin. 2) Aldığınız nəticələri cədvəldə qeyd edin. Tədqiqatın nəticələri Sınaq şüşəsi Tərkibi Nə edirəm? Nə müşahidə edirəm? №1 №2 №3 №4 №5 spirt yüksək temperatur DENATURASİYA turşular radiasiya qələvilər 50 3) Baş verən hadisələri izah edib nəticə çıxarın. 4) Suallara şifahi cavab verin: 1. Hansı sınaq şüşəsində fermentin fəallığı müşahidə edildi? Nəticəni izah edin. 2. Fermentin fəallığı canlı və ölü toxumalarda özünü necə büruzə verir? Müşahidələrinizi izah edin. 3. Canlı bitki və heyvan toxumalarında fermentin fəallığı fərqlənirmi? 4. Hidrogen peroksidin parçalanmasını təmin edən katalaza fermenti bütün canlı orqanizmlərdə rast gəlinirmi? Cavabınızı əsaslandırın və nəticə çıxarın. Dərsə aid layihə və tədqiqat işləri üçün mövzu • İnsan və digər canlı orqanizmlər tərəfindən zülal mənşəli təbii maddələrdən istifadə olunması Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=MtpG2mRLyAg http://how-make.ru/publ/denaturacija_jaichnogo_belka_sulfatom_medi/5-1-0-694 http://www.bionet.nsc.ru/chair/cib/presentations/sharonova/img1.html http://www.ebio.ru/gen05.html http://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/854577 http://schools.iskitim-city.ru/2/p53aa1.html Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, izahetmə, təcrübəaparma I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Zülalların funksiyalarını çətinliklə şərh edir. Zülalların funksiya- larını müəllimin kö- məyi ilə şərh edir. Zülalların funksiya- larını əsasən şərh edir. Zülalların funksiyalarını dolğun şərh edir. Yalnız müəllim və yoldaşlarının köməyi ilə zülalların quruluş və xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edir və təcrübələr aparır. Zülalların quruluş və xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edərkən və təcrübələr apararkən çoxsaylı səhvlərə yol verir. Zülalların quruluş və xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını izah edərkən və təcrübələr apararkən bəzi qeyri-dəqiqliyə yol verir. Zülalların quruluş və xüsusiyyətlərinin öyrənilməsinə dair laboratoriya işlərində müasir avadanlıqlardan istifadə qaydalarını dolğun izah edir və müstəqil olaraq təcrübələr aparır. 51 Dərs 8 / Mövzu 8: NUKLEİN TURŞULARI Mövzu ilə tanışlıq məqsədilə şagirdlər mövcud biliklərə əsaslanaraq aşağıdakı sualları müzakirə edə bilərlər: – Üzvi maddələrin hansı xüsusiyyətləri var? – Hansı üzvi maddələr daha çox funksiya yerinə yetirir? – Hüceyrədə zülal molekulundakı aminturşular ardıcıllığı barədə məlumat harada saxlanılır? – Hüceyrənin hansı struktur komponentləri irsi məlumata görə cavabdehdir? – Xromosom nədən təşkil olunub? – DNT nədir? Dərslikdəki suallar müzakirə edilir, bu mərhələdə BİBÖ cədvəlindən istifadə etmək mümkündür. Sonra müəllim şagirdləri tarixi faktla tanış edir: “Nuklein turşuları XIX əsrin 60-cı illərində isveçrəli alim Mişer tərəfindən tapılmışdır. Hüceyrə nüvəsində tapılan bu maddələri nuklein adlandırmışdı. Lakin laboratoriya cihazları kifayət qədər inkişaf etmədiyi üçün onların kimyəvi quruluşunu öyrənə bilməmişdi. Yalnız XX əsrin 30-cu illərində nuklein turşularının kimyəvi quruluşu öyrənilmiş və onların iki tipdə (DNT və RNT) olduğu, bütün canlı orqanizm hüceyrələrinin tərkibində olduğu müəyyən edilmişdi. Onların quruluşunun incəlikləri əsrin ortalarına qədər məlum deyildi. Yalnız 1953-cü ildə “Nature” jurnalında ilk dəfə olaraq Uotson, Krik və Uilkinson tərəfindən DNT molekulunun fəza quruluşu şərh edilmişdi”. Tədqiqat sualı: Nuklein turşuların quruluşu necədir? Onlar hüceyrədə hansı funksiyaları yerinə yetirir? Dərsin əsas məzmunu • Nuklein turşuları: DNT və RNT. • DNT və RNT-nin nukleotid tərkibi. • DNT-nin quruluşu, funksiyası, yerləşməsi. • Komplementarlıq prinsipi (Çarqaf qaydası), DNT-nin reduplikasiyası. • RNT-nin quruluşu, funksiyası, yerləşməsi. • RNT-nin formaları, funksiyaları. Alt STANDARTLAR 1.1.2. Canlıların kimyəvi tərkibini şərh edir. 2.1.3. Bioloji proseslərin mahiyyəti və məzmununu, baş verən dəyişiklikləri riyazi üsullarla əsaslandırır. Təlim NƏTİCƏLƏRİ Nuklein turşularının xassələri və bioloji funksiyalarını şərh edir. DNT molekulunun quruluşunun xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamalar aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Əsas ANLAYIŞ VƏ TERMİNLƏR Nukleotid, dezoksiribonuklein və ribonuklein turşuları, adenin, quanin, sitozin, timin, komplementarlıq, reduplikasiya, ribosom- RNT-si, məlumat-RNT-si, nəqliyyat-RNT-si 52 Məsələlərin həlli Şagirdlər “Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın” blokunda verilmiş məsələlərlə yanaşı, müəllimin də təklif etdiyi digər məsələləri həll edə bilərlər. Aşağıdakı hesablamaları apararkən şagirdlər riyaziyyat fənnindən reallaşdırdıqları bacarıqla- ra istinad edirlər. 1. DNT molekulunda S nukleotidləri 27% təşkil edərsə, qalan nukleotidlərin faizlə nisbətini tapın. Həlli: S – 27% təşkil edərsə, Q – 27% təşkil edir. A – 23% və T – 23% ((100% – 2×27%)/2 = 23%) 2. DNT molekulunda 680 Q nukleotidi ümumi nukleotid sayının 16%-ni təşkil edir. Həmin DNT molekulunda A, T, S nukleotidlərinin sayı nəyə bərabərdir? Həlli: 680 Q nukleotidi ümumi nukleotid sayının 16%-ni təşkil edərsə, DNT molekulunda cəmi 4250 nukleotid var (68000/16%=4250). Komplementarlıq prinsipinə görə DNT molekulunda 680 S nukleotidi, 1445 – T və 1445 A nukleotidi var: (4250 – 680×2)/2=1445. 3. DNT molekulunda A nukleotidləri 36% təşkil edərsə, Q nukleotidlərin faizlə nisbətini tapın. Həlli: A nukleotidləri – 36% təşkil edərsə, komplementarlıq prinsipinə görə DNT molekulunda Q nukleotidlərin faizlə nisbəti – 14%-dir: (100% – 36%×2)/2=14% 4. DNT molekulunun bir zəncirində olan Т-S-Q-T-А-S-А-Q-А-Q-Т-S nukleotid ardıcıllığına komplementar fraqmenti yazın. (Cavab: A-Q-S-A-T-Q-T-S-T-S-A-Q) Təklif olunan cədvəl, sxem və krossvordlar Xüsusiyyəti DNT RNT Hüceyrədə yeri Nüvə, plastidlər, mitoxondrilər Nüvə, sitoplazma, ribosom, plastidlər, mitoxondrilər Molekulun quruluşu Spiral halında burularaq bir- birinə sarılmış monomer- nukleotidlərdən təşkil olunmuş iki polimer zəncirdən ibarətdir. Zəncirin uzunluğu yüzlərlə nm (nanometr), eni isə 2 nm-ə qədərdir. Bir polimer zəncirdən ibarətdir 53 Nukleotidin quruluşu Azot əsasları: adenin, quanin, sitozin, timin + dezoksiriboza + + ortofosfat turşusu qalığı. Nukleotidlər iki zəncir arasında bir-birinə komplementarlıq əsasında birləşir (A-T, Q-S) Azot əsasları: adenin, quanin, sitozin, urasil+ riboza+ ortofosfat turşusu qalığı . Funksiyası İrsi məlumatların daşıyıcısı Zülal sintezində iştirak edir. Ribosom-RNT-si (r-RNT) ri- bosomun əsas tərkib hissəsini təşkil edir. Məlumat- RNT-si (m-RNT) zülalın ilkin quru- luşu haqqında məlumatı DNT- dən zülalın sintez edildiyi yerə aparır. Nəqliyyat-RNT-si (n- RNT) özünə aminturşu birləşdirərək onları zülalların sintez olunduğu yerə – ribosoma daşıyır. RNT-nin növləri Funksiyası: ribosomun əsas tərkib hissəsini təşkil edir Funksiyası: zülalın ilkin quruluşu haqqında məlumatı DNT-dən zülalın sintez edildiyi yerə aparır. Funksiyası: özünə aminturşu birləşdirərək onları zülalların sintez olunduğu yerə – ribosoma daşıyır. Ribosom- RNT-si Məlumat- RNT-si Nəqliyyat- RNT-si 54 Elektron resurslar https://www.youtube.com/watch?v=WD42HQa9Bkg https://www.youtube.com/watch?v=BoUJP6CnMqM http://tana.ucoz.ru/load/genialno_prosto_o_DNT/263-1-0-3792 http://tana.ucoz.ru/load/1/263-1-0-3279 Qiymətləndirmə meyarları: şərhetmə, hesablama I səviyyə II səviyyə III səviyyə IV səviyyə Nuklein turşularının xassələri və bioloji funksiyalarını şərh etməkdə çətinlik çəkir. Nuklein turşularının xassələri və bioloji funksiyalarını şərh edərkən tez-tez səhvlər buraxır. Nuklein turşularının xassələri və bioloji funksiyalarını əsasən şərh edir. Nuklein turşularının xassələri və bioloji funksiyalarını düzgün şərh edir. DNT molekulunun quruluşunun xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamaları düzgün aparmır, nəticə çıxarmaqda çətinlik çəkir. DNT molekulunun quruluşunun xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamaları çətinliklə aparır, nəticələri yalnız müəllimin köməyi ilə çıxarır. DNT molekulunun quruluşunun xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamaları əsasən aparır və nəticələr çıxarır. DNT molekulunun quruluşunun xüsusiyyətlərinə aid riyazi hesablamaları düzgün aparır və müvafiq nəticələr çıxarır. Yüklə 3,69 Kb. Dostları ilə paylaş:
|