Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
BRES T-LĠTOVS K S ÜLH MÜQAVĠLƏS ĠNƏ Ə LAVƏ MƏ XFĠ SAZĠġ
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Necə olursa-olsun, Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır".
- Brest müqaviləsinə görə, Rusiya nəinki
- Lakin
- "Şurayi-Millini milli bir şəkildən çıxarıb, dövləti bir şəklə salmaq"
- "Bu surətlə yığılacaq məclisi-məbusan
- Qarşılıqlı ehtirama əsaslanan birgə yaşayış, ümumvətən mənafeyini uca tutmaq, ölkədaxili asayişi qorumaq, parlamenti təsis etmək
|
BRES T-LĠTOVS K S ÜLH MÜQAVĠLƏS ĠNƏ Ə LAVƏ MƏ XFĠ SAZĠġ - Almaniya-Rusiya sazişi (1918, 27 avqust). Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti yarandığı zaman onun ən yaxın və etibarlı müttəfiqi o lan Os manlı dövləti Birinci dünya müharibəsində (1914-18) Alman iya ilə bir cəbhədə vuruşurdu. Türkiyə ilə müttəfiq olmasına baxmayaraq, A lmaniya Azərbaycana münasibətdə fərqli siyasət yeridird i. Alman iya, türk-A zərbaycan qoşunlarının Ba kın ı daşnak-menşevik qüvvələrindən azad edəcəkləri halda ciddi ehtiyac duyduğu neftdən məhru m o lacağından narahat idi. Digər tərəfdən, Bakın ı yenidən ələ keçirməyə cəhd göstərən bolşevik Rusiyası da Almaniyanın diplo matik yard ımına nail o lmaq istəyirdi. Rusiya türklərin Bakıda, həmçinin bütün Azərbaycanda möhkəmlən məsinə hər vasitə ilə mane olmağa çalışırdı. Buna görə də ümumi maraqlarla bağlı o laraq, Azərbaycan məsələsində onların a rasında yaxın laşma baş verdi və bu, üç aya qədər çəkən danışıqlardan sonra, 1918 il avqustun 27-də Berlində A lmaniya ilə sovet Rusiyası arasında Brest müqaviləsinə əlavə mə xfi sazişin imza lan ması ilə nəticələndi (Bak ı məsələsi ilə bağlı olduğundan, bəzən Bakı barəsində saziş də adlandırılır). 8 fəsil və 17 maddədən ibarət Alman iya-Rusiya mə xfi sazişini Berlindəki rus səfiri A.İoffe və Almaniya Xaric i İşlər Nazirliyinin məsul şəxsləri, g izli müşavirləri - xarici işlər idarəsinin katib i, istefada olan kontradmiral Pavel fon Hintse və xaric i işlər idarəsinin direktoru İohannes Krüge imzala mışla r. Sa zişdə Ukrayna, Krım, Qara dəniz sahili, Qafqazla bağlı məsələlər və bir sıra digər məsələlər də əksin i tap mışdır. Sazişin altıncı fəslinə görə, Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası Gü rcüstanın müstəqil dövlət kimi Almaniya tərəfindən tanınmasına öz ra zılığını bildirirdi. On dördüncü maddədə deyilird i ki, Alman iya Gürcüstanın sər- hədlərindən kənarda hər hansı üçüncü dövlətə hərbi ə mə liyyatlarda heç b ir yardım et məyəcəkdir. A lman iya, hə mçin in, üçüncü bir dövlətin silah lı qüwələrinin Kür çay ımn mənsəbinden Petropavlovsk kəndinə qədər, Şamaxı qəza-sımn sərhədləri boyunca Əyrioba kəndinədək, düz xət lə Bakı, Şa ma xı, Quba qəzaların ın kəsişdiyi nöqtəyə qədər, sonra Bakı qəzasının şimalından dənizə qədər olan əra zilərə keç məyəcəyini öhdəsinə götürürdü. Üçüncü dövlət dedikdə, bu za man artıq A zərbaycan ərazisində fəal xilaskarlıq əməliyyatları aparan Türkiyə nəzərdə tutulurdu. Rusiya da, öz növbəsində, Bakını tutandan sonra burada neft hasilatını artırmağı, hər ay çıxarılan neftin dörddə bir h issəsini Donetsk hövzəsindən aparılan daş kö mürun əvəzində Almaniyaya verməyi öhdəsinə götürürdü. Lakin sazişdə Alman iyaya veriləcək neftin miqdarı müəyyənləşdirilməmişdi. Bununla Almaniya, əslində, bolşeviklərin Azərbaycanla bağlı işğalçılıq planlarına, o cümlədən Bakı neftin in Rusiyanın əlinə keçməsinə razılıq verd i. Almaniyanın Türkiyədən gizli imzaladığ ı saziş, bütövlükdə, müttəfiqi Tü rkiyəyə, habelə Azərbaycana qarşı yönəlmişdi. Bu isə həm Türkiyənin, həm də Azərbaycan ictimaiyyəti və rəsmi dairələrinin narazılığına səbəb oldu. Sentyabrın 1-də saziş haqqında İstanbuldan Azərbaycan hökumətinə məlu mat verən Məhəmməd Əmin Rəsulzadə həyəcanla yazırd ı: "Necə olursa-olsun, Bakını almaq, almaq və almaq lazımdır".
289
İstanbuldakı Azərbaycan nümayəndələri sentyabrın 6-da sədrəzəm (baş nazir) Tələt paşa ilə görüşüb, Bakının tezliklə a zad edilməsinin zəruriliy ini mü za kirə etdilə r. Bundan az sonra Berlinə gedən Tələt paşa 27 avqust sazişinin təcili surətdə ləğv olunmasını Almaniya hökumət indən tələb etdi. Azərbaycan nümayəndələri sentyabrın 12-də İstanbulda Azərbaycan höku mətinin etiraz notasını A lmaniyanın Os manlı dövlətindəki səfirliy inə təqdim etdilər. Notanın surəti Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyinə, Avstriya-Macarıstan səfirliyinə, habelə diplo matik nü mayəndəliklərə də verildi. Notada Azərbaycanın Ba kı şəhərinə tarixi haqqı sübut edilirdi. Göstərilirdi ki, Ba kı e lm və mədəniyyət baxımından Azərbaycana bağlıdır. Siyasi, iqtisadi və ictimai təşkilatlar, xeyriyyə, mədəni-maarif mərkəzləri, milli ziyalı nü mayəndələri, başlıca olaraq, Bakıda toplan mışdır. Bakısız Azərbaycan başsız bədəndir. Cəbhələrdə və ziyyətin te zliklə kəskin surətdə Alman iyanın zərərinə dəyiş məsi onun 27 avqust sazişindən imtina etməsinə səbəb oldu. Almaniya höku mət i, hətta Ba kın ı a zad et mək üçün Türkiyəyə öz hərbi yardımın ı təklif etdi. 1918 il sentyabrın 15-də Bakın ın azad edilməsi Tələt paşanın Berlində apardığı danışıqlara ciddi təsir göstərdi. Dan ışıqlar zaman ı Tələt paşa türk qoşunlarının A zərbaycanda ço x qalmayacağını bildirdi. Osmanlı hökumətinin bu vədi 1918 il sentyabrın 23- də imza lan mış a lman-osman lı protokolunda təsbit olundu. Almaniya höku məti 27 avqust sazişindən rəsmi şəkildə imtina etdiyini açıqlad ı və Azərbaycanı müstəqil b ir dövlət kimi tanıyacağını, ilk addım kimi, tezliklə Bakıda konsulluq açacağını bildirdi. Almaniya Azə rbaycanın müstəqilliyinin sovet Rusiyası tərəfindən də tanınacağını vəd etdi. 27 avqust Almaniya-Rusiya mə xfi sazişi ləğv edilsə də, Almaniya höku mətin in bu xəyanətkar addımı təsirsiz ötüş- məd i. A lmaniyanın bu addımına cavab olaraq, A zərbaycan hökumət i a lman koloniyala rı barədə imza lan maq ərə fəsində olan Azərbaycan-Almaniya müqaviləsindən imt ina etdi. 1918 ilin payızında A lmaniya bloku dünya müharibəsində məğlub oldu. Oktyabrın 30-da Os manlı dövləti Mudros barışığının (1918) ağır şərtlərinə imza atmaq məcburiyyətində qaldı. Noyabrın əvvəlində Avstriya-Macarıstan və Almaniya təslim a ktını imza layan kimi Rusiya Brest müqaviləsinin qüvvədən düşdüyünü bildirdi (ba x Bre st sülhü (1918)). Brest müqaviləsinin ləğv edilməsi ilə 27 avqust sazişi də qüvvədən düşdü. Yaran mış vəziyyətdə sovet Rusiyası özünün Cənubi Qafqa zla bağlı işğalçılıq planla rın ı həyata keç irdi. Əd.: Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasib ətlər sistemind ə (1918-1920-ci illər), B., 1993; Nəsibzadə N., Azərbaycanın xarici siyasəti 1918-1920, B., 1996; Qasımlı M ., Birinci dünya müharib əsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914—1918- ci illər), 3 hissədə, h.2 (1917-ci il noyabr- 1918-ci il noyabr), B., 2001. BRES T S ÜLHÜ (1918) - Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (RSFSR) ilə Dördlər ittifaqı (Alman iya, Avstriya-Macarıstan, Türkiyə və Bo lqarıstan) arasında sülh müqaviləsi. 1918 il mart ın 3-də Brest-Litovskda imza lan mış, martın 15-də 4-cü Ümu mrusiya fövqəladə sovetlər qurultayı, A lmaniya rey xstaqının razılıq verməsindən (22 mart) sonra, martın 26-da Alman iya imperatoru II Vilhelm tərəfindən təsdiq olunmuşdur. Brest sülh müqaviləsi aşağıdakı sənədlərdən ibarətdir: Rusiyanın Alman iya, Avstriya-Macarıstan, Bolqarıstan və Osmanlı dövləti ilə sülh müqavilə ləri; ayrı-ayrı malların tarifləri və gö mrük rüsumları barədə müqaviləyə əlavə o laraq imzalan mış yekun protokolları; sülh müqaviləsinə əlavə olaraq Rusiya-Alman iya müqaviləsi; Rusiya-Avstriya-Macarıstan əlavə müqaviləsi; Rusiya-Bo lqarıstan əlavə müqaviləsi; Rusiya-Türkiyə əlavə müqaviləsi. 14 maddədən ibarət əsas müqavilənin 4-cü maddəsi Qafqaza aid id i. Dördlər ittifaqı ilə Rusiya arasındakı müqaviləyə görə Polşa, Litva, Kurlandiya, Latviya, Estoniya və Belorusi- yanın bir hissəsi Rusiyadan alınır, Ukrayna və Finlandiya müstəqil dövlət olur, sovet qoşunları bu ərazilərdən çıxarılır, Qars, Batum, Ərdəhan Türkiyəyə verilirdi. Rusiya öz o rdusunu tərxis etməli idi. 1918 il fevralın 16-da Bakı Sovetinin sülh məsələsinin mü zakirəsinə həsr edilmiş iclası oldu. Menşevik, eser və daşnakların bəyanatı rədd edildi, bolşeviklərin təklif etdiyi qətnamə qəbul olundu. Qətnamədə RSFSR Xalq Ko missarları Sovetinin sülh danışıqlarında mövqeyi bəyənild i. Zaqafqaziya seymi Brest sülh müqaviləsin in Ərdəhan, Qars və Batu mun Türkiyəyə verilməsi şərtin i qəbul etməd i və Petroqrada - Xalq Ko missarları Soveti ad ına teleqra m göndərərək, Brest sülhünü tanımad ığını bildirdi. Sey m öz etira zını bununla əsaslandırdı ki, "Zaqafqaziya heç vaxt bolşeviklə rin və Xalq Ko missarları Sovetinin hakimiyyətini qəbul etmə mişdir". Zaqafqaziya seymi Brest-Litovsk sülhü ilə bağlı etira zla rın ı dünyanın bir sıra əsas siyasi mə rkə zlərinə bildird i: "Zaqafqaziya höku məti Zaqafqaziya və onun sərhədləri haqqında ondan xəbərsiz və ö zünün iştirakı olmadan imza lan mış hər hansı müqaviləni özü üçün qüvvədən düşmüş hesab edir". Türkiyə Brest sülhünün qərarlarına əsaslanaraq, Qars, Batu m və Ərdəhanı dərhal boşaltması haqqında Zaqafqaziya seyminə ultimatu m verdi. Brest müqaviləsinə görə, Rusiya nəinki Qars, Ərdəhan və Batumun Türkiyəyə keçdiyini təsdiq edirdi, həm də Rusiya ilə Türkiyə arasında imzalanmış əlavə müqaviləyə görə, rus qoşunlarının müharibə zamanı tutduğu türk torpaqlarında və Rusiya hüdudlarında yaradılmış erməni-daşnak silahlı dəstələrini tamamilə tərksilah edib buraxmağı öhdəsinə götürürdü. Əlavə müqavilənin 11-c i maddəsi Rusiya vətəndaşları olan müsəlman lara, ə mlakların ı da aparmaq ş ərti ilə, Türkiyəyə a zad mühacirət et mək hüququ verird i. Hələ 1918 ilin yanvarında Türkiyə Zaqafqaziya Ko missarlığ ı ilə sülh danışıqlarına başla mağa təşəbbüs etmişdi. Türkiyə ö zünün dövlət maraqları səbəbindən təkcə Zaqafqaziya Ko missarlığ ını tanımaq la kifayətlən mir, həmçinin onu Brest-Litovsk danışıqlarına cəlb et mə klə, Dördlə r ittifaq ı və Rusiya tərəfindən də tanınmasına nail olmaq istəyirdi. Türkiyənin ciddi təkidinə və yardım göstərmək barədə vədinə baxmayaraq, Zaqafqaziya hökuməti Brest-Litovsk danışıqlarında iştirakdan, müstəqilliyin in elan o lunmasından imtina etdi.
290
Zaqafqaziya höku mət i 1918 il 23 yanvar tarixli teleqra mında Brest sülhünd ə iştirakdan imt ina et məklə yanaşı, özünün Rusiyanın tərkib hissəsi olduğunu da bild ird i. Türkiyə nü mayəndə heyəti Cənubi Qafqaz nü mayəndəliy inin Trabzon konfransında (1918) Brest-Litovsk müqaviləsin in Qafqaza aid maddələrinə etirazın ı rədd etdi. Nü mayəndə heyətinin fikrincə, Zaqafqa ziya höku məti ya Rusiyanın tərkib hissəsi kimi onun imza ladığı müqavilə ilə ra zılaşma lı, ya da Rusiyadan ayrılıb, müstəqilliyin i elan etməli id i. Türkiyə tərəfi Zaqafqaziya höku məti ilə mehriban qonşuluq münasibəti qurmağa hazır olduğunu bildirdi. 1918 il avqustun 27-də Almaniya ilə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası arasında Brest-Litovsk müqaviləsinə əlavə olaraq, Türkiyədən gizli saziş imzalandı (bax Brest-Litovsk müqaviləsinə əlavə məxfi saziş). Alma- niyada inqilab nəticəsində imperator II Vilhe lm devrildi və Ümu mrusiya Mərkə zi İcra iyyə Ko mitəsi 1918 il noyabrın 13-də Brest sülhünü ləğv etdi. Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c. 5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində (1918—1920-ci illər), B., 1993; Qasımov M ., Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti, 3 hissədə, h.2 (1917-ci il noyabr - 1918-ci il noyabr), B„ 2001. BULLĠT MĠSSĠYAS I - Rusiyada hərbi əməliyyatların dayandırılması məqsədilə Paris süih konfransında (1919- 20) ABŞ nü mayəndə heyətinin üzvü Uilya m Kristian Bu llitin rəhbərliyi ilə 1919 ilin ma rtında sovet Rusiyasına göndəril- miş nü mayəndə heyəti. ABŞ prezidenti V.Vilson və B.Britaniyanın baş naziri C.Lloyd Corcun təklifi ilə martın 19-da Moskvaya gələn Bullit Lenin lə görüşmüş, atəşkəs haqqında razılıq ə ldə et mişdi. Gö rüş nəticəsində hazırlan mış lay ihədə göstərilird i ki, keçmiş Rusiya imperiyası və Fin landiya ərazisində faktiki surətdə mövcud olan hökumət lər öz hakimiyyətlərini saxlayır, Rusiyanın iqtisadi b lokadası dayandırılır, sovet res- publikaları ilə xarici dövlətlər arasında rəsmi nü mayəndələrin mübadiləsi bərpa o lunur, Rusiya imperiyası və Finlandiya ərazisindəki dövlətlər xarici ö lkələr qarşısında, bu ölkələrin vətəndaşları qarşısında Rusiya imperiyasının maliyyə öhdəlikləri üçün məsuliyyət daşıyır və s. La kin sonradan Antanta dövlətləri və ABŞ ad mira l Ko lçakın hücumunun başlanması ilə ə laqədar razılaşmadan imtina etdilər. Osman lı impe riyasının ABŞ-ın p rotektoratlığ ına verilməsi lay ihəsinin də müəllifi Bullit olmuşdur. Əd:История дипломатии, 2 изд., т. 1-5, M., 1959-74. BURJ UAZĠYA (fr. bourgeoisie, son lat. burqus-möhkəmləndirilmiş şəhər) - azad bazar münasibətlərinə əsas- lanan cəmiyyətdə sahibkarlar zü mrəsi. Orta əsrlərdə təşəkkül tapmış və inkişaf et mişdir. Fəaliyyət sahəsindən asılı olaraq sənaye, ticarət, bank və kənd burjuaziyası forma laşdı. Burjuaziyanın meydana gəlməsi və inkişafı ü mu mi cəhətlərlə yanaşı, mü xtəlif ölkələrdə özünəməxsus xüsusiyyətlərə də malik olmuşdur. 16-18 əsrlərdə Niderland, İngiltərə, Fransa, ABŞ və b. ölkələrdə burjuaziya hakimiyyətə gəldi. Cəmiyyət həyatının bütün sahələrində köklü dəyişikliklər baş verdi, yeni münasibəflər yarandı. A z ə r b a y c a n b u r j u a z i y a s ı . Azə rbaycanda bazar iqt isadiyyatına əsaslanan münasibətlərin formalaş ması olduqca mürəkkəb və ziddiyyətli tarixi şəraitdə baş vermişdir. A zərbaycan torpaqlarının Rusiya və İran arasında bölüşdürülməsi bu prosesi daha da mürəkkəb ləşdirmişdir. 19 əsrin 30-70-ci illərində Şimali Azərbaycanda ilkin kapitalist münasibətləri inkişafa başladı və 1870 ildən sonra daha da genişləndi. Azərbaycan burjuaziyası ölkənin müstəmləkə vəziyyətindən irə li gə lən bəzi ə la mət lərlə səciyyələnirdi. Azə rbaycan burjuaziyası ço xmillət li tərkibə malik idi. M illi burjuaziyanın görkəmli nü mayəndələri H.Z.Tağıyev, M.Nağıyev, Ş.Əsədullayev, M.Mu xtarov və b. id i. A zərbaycan burjuaziyasının milli tərkibində rus və erməni sahibkarlar da üstün mövqe tuturdu. Çarizmin həyata keçirdiy i iqtisadi siyasət nəticəsində xa ric i kapita lın ölkəyə a xın ı d igər millətlərdən o lan sahibkarların (Nobel, Rotşild və b.) art masına şərait yaratmışdı. Burjuaziyanın milli tərkibinə görə fəaliyyət sahələri və mövqeləri də mü xtəlif idi. Milli kap ital neft və kimya sənayesinin müəyyən sahələrində, me xan iki istehsalda, yüngül və yeyinti sənayesində, gəmiç ilik və ticarətdə nisbətən güclü idi. Sənaye və ticarət burjuaziyasının əsas mərkəzi Bakı id i. Bununla belə, A zərbaycanın digər bölgə və şəhərlərində (Gəncə, Şuşa, Şəki, Şa ma xı, Lənkəran və s.) kap italist münasibətlərinin inkişafı burjuaziyanın yaranması və yüksəlişinə şərait yaradırdı. A zərbaycan burjuaziyasının bir hissəsini də kənd burjuaziyası təşkil ed irdi. Lakin onların mövqeyi çox da güclü deyildi. Azərbaycan burjuaziyasının formalaşdığı tarixi şərait, mənşə, məqsəd mü xtəlifliy i və i.a. onun vahid siyasi qüvvə kimi çıxış etməsinə imkan vermirdi. Digər millətlərdən olan burjuaziya, xüsusilə erməni burjuaziyası milli burju- aziyaya qarşı düşmən mövqedə dururdu. Bütün bunlara baxmayaraq, A zərbaycan milli burjuaziyası öz varlığ ını və siyasi iradəsini ifadə etməyə çalışırd ı. 1905-07 illər inqilab ı dövründə milli burjua ziya içərisində libera l hərə kat genişləndi. 1905 ilin apre lində onlar Qafqa z can işini Vorontsov-Daşkova və nazirlər şurasının sədri S.Y.Vitteyə mü raciət etdilər. Siyasi təşkilatlan ma sahəsində də addımlar atıldı. Libera l yönü mlü Müs əlman konstitusiya partiyası - "İttifaqı müslimin" (1905, avqust), "Difai" (1906), "Müdafiə" (1907), "Müsavat" (1911) kimi milli partiyalar yarandı. Rusiya Dövlət duma larından siyasi vasitə kimi istifadə olundu. Rusiyada 1917 il fevra l inqilabı nəticəsində burjuaziya hakimiyyəti ələ ald ı. Müvəqqəti hökumətin və onun yerli orqanların ın yaradılmasına başlandı. Cənubi Qafqazda, o cü mlədən Azərbaycanda da burjuaziyanın mövqeyi gücləndi. Lakin Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra vəziyyət dəyişdi. Bakıda sovet hakimiyyəti qalib gəldi. Bak ı Xalq Komissarları Soveti fəaliyyətə başladı. Onun həyata keçirdiyi sosialist tədbirləri burjua ziyaya siyasi və iqtisadi cəhətdən zərbə vurmaq məqsədi güdürdü.
291
Azərbaycan milli burjua ziyası istiqla liyyət uğrunda mübarizədə, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qurulmasında və fəaliyyətində mühü m rol oynadı. Cü mhuriyyət hökuməti də burjua ziyanın iqtisadi fəaliyyətini genişləndirmə k üçün tədbirlər ko mp leksi həyata keç irməyə başladı. Höku mət in 1918 il 5 oktyabr tarixli qərarı ilə neft sənayesində milliləşdirmə ləğv olundu və müəssisələr əvvəlki sahiblərinə qaytarıld ı. Bu rjua ziya nümayəndələri b ir tərəfdən, b ilavasitə höku mətin iqtisadi blo kuna da xil o lan na zirlik və ko mitələrin işində iştirak et mə klə, digər tərəfdən, onların yaratdığ ı birlik və təşkilatla r vasitəsi ilə iqtisadi siyasətin hazırlan ması və həyata keç irilməsində iştirak edird i. A zərbaycan burjuaziyası, xüsusilə milli burjuaziya sosial-siyasi həyatda əhəmiyyətli ro l oynayır, xeyriyyəçilik ənənəsini davam etdirirdi. Lakin Azərbaycan milli burcuaziyası yaranmış əlverişli şəraitdə də vahid siyasi qüvvə kimi birləşə və milli hökumətin mənafeyini sonadək müdafiə edə bilmədi. Aprel işğalı (1920) nəticəsində Azərbaycan Cümhuriyyətinin süqutu və bolşevik rejiminin qurulmasından sonra sosialist tədbirlə ri həyata keçirilməyə, burjua ziyaya qarşı repressiyalara başlandı. Azərbaycan burjuaziyasının bir his səsi mühacirət etdi, qalanlar zü mrə kimi ləğv olundu. 1991 il oktyabrın 18-də A zərbaycanın dövlət müstəqilliy i bərpa edildikdən sonra sahibkarlıq fəa liyyəti genişlənməyə və sahibkarlar zü mrəsi yenidən formalaş mağa başladı. Əd.: Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti (1918-1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar), c.1-2, B., 1998; Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Nuriyeva Z.N., Azərbaycan sənayesində milli burjuaziya, B., 1999; Исмаилов М.А., Социально – экономическая структура Азербайджана в эпоху капитализма, Б., 1982; Сеидзаде Д.Б., Из истории азербайджанской буржазии в начале XX века, Б., 1978; Сумбатзаде А.С., Социально – экономические предпосылки победы Советской власти в Азевбайджане, М., 1972; Рустамова Дж. Я., Экономическая политика АДР и национальная буржуазия (1918-1920). "Tarix və onun problemləri", 2000, №2.
1908 ildə Rusiya Sosial-De mo krat Fəhlə Part iyasına (RSDFP) da xil olmuş, "Hü mmət" təşkilatının fəaliyyətində yaxından iştirak etmişdir. 1917 il Fevral inqilabından sonra "Hümmət" (bolşevik) təşkilatının rəhbərlərindən biri olmuş, Bakı Soveti İcraiyyə Ko mitəsinin, 1918 ilin may ında Bakı qəzası Kəndli deputatları Soveti İcraiyyə Ko mitəsinin üzvü seçilmişdir. 1918 il iyunun əvvəlində S.Şau myanın başçılıq etdiyi Bakı Xalq Ko missarları Soveti onu Bakı qəzasında əksinqilaba və banditizmə qarşı mübarizə üzrə fövqəladə müvəkkil təyin etmişdi. Bakıda sovet hakimiyyətinin süqutundan sonra Həştərxana getmiş, Rusiya Kommunist (bolşeviklər) Pa rtiyası (RK(b)P) Həştərxan quberniya ko mitəsinin ü zvü seçilmiş, Zaqafqaziya müs əlmanla rının işləri üzrə ko missarlığın sədri, "Hümmət‖in Həştərxan təşkilatı bürosunun üzvü olmuşdur. 1919 ilin iyulunda RK(b)P Qafqaz Ölkə Ko mitəsi yanında Hərbi İnqilab Qərargahı sədrinin müavini təyin edilərə k, sovet Rusiyasının xeyrinə gizli iş aparmaq üçün Azərbaycana göndərilmiş, Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinə qarşı fəal mübarizə aparmışdır. Azərbaycan Ko mmunist (bolşeviklə r) Part iyasının (AK(b)P) I quru ltayında (1920, fevra l) Mərkə zi Ko mitə ü zvü seçilmişdir. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mətinə qarşı silahlı çevriliş ə rəhbərlik edən hərb i-inqilabi qərargahın üzvlərindən biri kimi Aprel işğalından {1920) sonra bir sıra yüksək vəzifələrdə, o cü mlədən Azərbaycan SSR Dövlət Plan Ko missiyasının sədri, Xalq Ko missarları Soveti sədrinin müav ini, daha sonra sədri, Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikası (ZSFSR) xalq torpaq ko missarı vəzifələrində çalış mışdır. A K(b)P daxilində baş verən ixtilaflarda milli təmayülçülə r qrupuna mənsub olmuşdur. Hətta, SSRİ-də xaric i və da xili çətin liklər yaranacağı və Azərbaycanda hakimiyyətin təmayülçü lərə keçəcəyi təqdirdə onların qurmağı nəzə rdə tutduqları "İctimai et imad" adlı höku mətin tərkib inə da xil id i. Dadaş Bünyadzadə 1937-ci ildə saxta ittihamlar əsasında həbs edilərək, repressiyaya məru z qalmışdır.
Azərbaycan tarixi, 3 cildd ə, c. 3, B., 1973; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5-6, B., 2000-2001; Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşeviklərin mübarizəsi. Sənədlər və materiallar. 1917-1918-ci illər, B., 1960.
noyabr tarixli mü raciəti. Türkiyə ilə Antanta arasında bağlanmış Mudros barışığına {1918) görə, Türkiyə ö z qoşunlarını Cənubi Qafqa zdan ç ıxa rma lı, Antantanın hərbi qüvvələri Bakı və Batu ma da xil olmalı, Cənubi Qa fqazın, o cü mlədən Azərbaycanın dəmir yolu xət ləri onların nəzarətinə keç məli idi. Be lə bir fövqəladə şəraitdə Müəssislər Məclisini çağırmaq mü mkün olmadığından, eyni zamanda, ü mu mxalq mənafeyin i təmsil edən siyasi orqanın - parlamentin yarad ılması zəru rəti ilə bağlı o laraq A zərbaycan Milli Şurasını əvvəlki tərkibdə bərpa et mə k qərara alındı. Milli Şura 1918 il noyabrın 19-də Azərbaycan parla mentin in yaradılması haqqında qanun qəbul etdi. Bu münasibətlə Milli Şura Məhə mməd Əmin Rəsulzadənin imzası ilə " Bütün Azərbaycan əhalisinə" müraciət qəbul etdi. Mürac iətdə Milli Şu ranın yenidən toplanması, onun parlamentə çevrilmə səbəbi göstərilir, parla mentin tərkib i və aç ılış va xtı bəyan edilirdi.
292
Parla mentdə Azərbaycanın milli a zlıqlarının, vilayət nümayəndələrin in də təmsil olunacağı b ildirilir, "Şurayi-Millini milli bir şəkildən çıxarıb, dövləti bir şəklə salmaq" və Müəssislər Məclisi çağırılana qədər Azərbaycanın müqəddəratını həll et mə k, höku məti təşkil et mə k səlahiyyətlərin in "Bu surətlə yığılacaq
edilird i. Müraciət müttəfiq qoşunların Qafqaza gəlişi mə ra mını əha lin in nəzərinə çatdıraraq, Azə rbaycan xalq ının ö z müqəddəratını təyin etmək haqqına mane olunmayacağına təminat məzmunu daşımaq la yanaşı, Azərbaycan vətəndaşların ın üzərinə düşən vəzifə lərə diqqət çəkirdi. Qarşılıqlı ehtirama əsaslanan birgə
əhəmiyyəti, təxirəsalın maz taleyüklü yaxın vəzifələr diqqətə çatdırılmaqla yanaşı, başlıca məqsədin ümu msülh konqresində Azərbaycanın mənafelərin in uğurlu həllini təmin et-mək olduğu önə çəkilirdi. Müraciətdə İstiqlal bəyannaməsindəki prinsiplər bir daha vurğulan ırdı: "Bütün Azə rbaycan vətəndaşları, b ila fərq millət və mə zhəb, bir vətənin övladlarıd ırlar". Müraciətdə, eyni
za manda, Azərbaycan türklərinin torpağın əsas sahibi olduğu da nəzərə çatdırılır, bu ba xımdan "ən böyük məsuliyyətin və ən ağır vəzifə"nin də onların ü zərinə düşdüyü bildirilird i. Müraciət, gənc Azərbaycan dövlətinin sınaq anlarında vətəndaşların dəstəyini almaq, xalqa arxalan maq ənənə-sinin daha bir nümunəsidir. O, eyni zamanda, hakimiyyətin xa lqa mə xsus olduğu prinsipinə sədaqətin göstəricisi də sayıla bilər. Müraciət " Yaşasın Azərbaycan məclisi-məbusanı!", " Yaşasın Azərbaycan Cü mhuriyyəti", " Yaşasın cəmiyyəti əqvam!" şüarları ilə bitirdi. Əd.: Aзepбaйджанская Pecnублика. Документы и материалы (1918-192 гг.), Б., ―Элм‖1998; 1998; Paşayev A., Açılmamış səhifələrin izi ilə, B., 2001.
293
|