Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
BÖYÜK BRĠTANĠYANIN HƏRBĠ EKSPEDĠSĠYASI
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BÖYÜK BRĠTANĠYANIN HƏRBĠ EKSPEDĠSĠYASI- Bakını ələ keçirmək üçün alman-türk blokunu qabaq- la maq və Xə zə r hövzəsinə nə zarətə sahib olmaq məqsədilə yarad ılmış xüsusi ekspedisiya (1918). Qafqa z regionu, xüsusilə Bakı A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə B.Britaniya arasında əlaqələrin yaranmasından xeyli əvvəl ingilis siyasətində önəmli yer tuturdu. Geostrateji və geoiqtisadi baxımdan mühüm əhəmiyyət daşıyan Qafqaz regionunun B.Britaniyanın xarici siyasət planlarında yer alması Birinci dünya müharib əsi (1914-18) dövründə daha aktual mə zmun kəsb etməyə başladı. Bağdadda olan ingilis Baş Qərargahın ın qarşısında duran ən mühü m vəzifələrdən biri almanları və türkləri Qafqaza buraxmamaq idi. Oktyabr çevrilişi (1917) ilə hakimiyyəti ələ keçirən bolşeviklərin Qafqazı əldə saxlamaq yönündə cidd- cəhdləri Antanta dövlətlərini, xüsusilə B.Britaniyanı təşvişə saldı. 1917 il dekabrın 22-də Antanta Ali Hərb i Şurasının iclasında Qafqaz məsələsi yenidən mü zakirəyə çıxarıld ı və B.Britaniya nümayəndələrinin hazırlad ığı memo randum imzalandı. Dekabrın 23-də B.Britaniya və Fransa arasında Rusiyanın cənubunu nüfuz dairəsinə bölmək haqqında saziş imzalandı. Sazişin 3-cü maddəsinə əsasən Mərkəzi Asiya, Qafqaz ingilis zonasına, Bessarabiya, Ukrayna və Krım isə fransız zonasına daxil edilird i. İngilislər, ilk növbədə, Bakını və Bakı-Batum dəmir yolunu ələ keçirmək istəyirdilər. Müttəfiqlər Xəzər sahillərindəkı Bakı neft yataqlarından Dördlər İttifaqı dövlətlərin in hər hansı formada istifadə etməsinin qarşısını almalı idilər. Bu missiyanı həyata keçirmək üçün Qafqazda 1000 nəfərədək hərbi dəstənin kifayət edəcəyi güman edilird i. Be lə ki, ingilislər rus ordusunun buraxılmasından sonra türklə rə qarşı ermən i, gürcü və ruslardan ordu təşkil et mə k niyyətində idilər. Tiflisdəki Britaniya hərbi missiyası polkovnik Paykın ko mandanlığ ı altında bu təşəbbüsə nəzarət və yardım edir, onu maliyyeləşdirirdi. Bu məqsədlə Meso-potamiyadakı 350 B.Britaniya zabitini Bakı vasitəsilə Qaf-qaz cəbhəsinə göndərmək nə zərdə tutulmuşdu. 1917 il de kabrın 24-də general-mayor L.Denstervilə Bağdad-Bakı-Bu xa ra istiqamət ində hərəkət etmək ə mri verild i. 1918 ilin yanvarında bu məqsədlə Mesopotamiyada general-mayor Denstervilin başçılığı ilə yaradılan xüsusi ekspedisiya - ordu "Densterfors" adlandırıld ı (bax Densterfors). Ordu Mesopotamiya-İran sərhədini keç ib, Ke rmanşah, Hə mədan, Qəzv in yolu ilə Ənzə li limanına gəlmə li və oradan da Tiflis ə hərə kət et mə li id i. 1918 ilin əvvəllərində ingilislər belə hesab edirdilə r ki, Cənubi Qafqa z ordusunu yaratmaqla türk-a lman müda xiləsinin qarşısını almaq o lar. İngilis ekspedisiyası sürətlə hərəkət edərək, 1918 il fevralın 17-də Xəzər dənizinin cənub sahillərinə çıxd ı. Lakin ingilislərin Tiflisə doğru hərəkətinə mane o lan bir sıra səbəblər var idi: Gilan vilayətində İran höku mətinə qarşı qiyam qaldırmış Kiçik xan ingilislərə düşmən münasibət bəsləyirdi. Digər tərəfdən, Ən zəli limanına bolşevik təmayüllü qüvvələr nə zarət edirdilər. Tiflisə getmə k üçün ingilislərin desant çıxa racağı Ba kı bolşeviklərin ə lində idi. Bütün bu maneələ rlə əlaqədar o laraq, ingilislər 1918 ilin avqustuna qədər İranda qalıb, Cənubi Qa fqazda daha ə lverişli dəyi- şiklikləri gözləməli oldular. "Sentrokaspi" höku məti Qafqaz İslam Ordusu ilə mübarizədə Denstervildən kö mək istədikdə polkovnik Stoksun başçılığı ilə ekspedisiyanın ilk dəstəsi avqustun 4-də Bakıya daxil o ldu. Avqustun 17-də isə general Denstervil yeni ingilis hərbi hissəsi ilə Ba kıya gə ldi. İngilis mənbələrində qeyd edilir ki, Denstervilin Ba kıdakı hərbçilərin in sayı 1000 nəfərdən artıq olma mış dır. 350 britaniyalı zabit in göndərilməsini və onla rın yerlilər hesabına ordu təşkil et məsini nəzə rdə tutan ilkin p lan baş tutmadı. B.Britaniya hərbi ekspedisiyasının əsas məqsədlərindən biri döyüş ən ordunu yanacaqla təmin et mə k id i. Bakıda olduğu 41 gün ərzində ingilis ko mandanlığı cəbhəyə xeyli neft və neft məhsulları göndərə bildi. Hərbi ekspedisiya Bakıda bir sıra çətinliklərlə ü zləşdi. Hərbi qüvvələr n isbətindən başqa, bir sıra şərtlər, o cü mlədən Bakıda ərzaq qıtlığ ı, maliyyə böhranı, yerli müsəlman əhalisinin ermən iləri dəstəkləyən ingilislərə mənfi münasibəti (müsəlman q ırğın larından az vaxt keçmişdi) və onların müharibə etdiyi Os manlı dövlətinə rəğbət göstərməsi, hərbi əsirlərin sərgərdan dolaşdığı şəhərdə hərc- mə rclik və s. təsirsiz qala bilmə zdi. Qa fqaz İsla m Ordusunun güclü həmlə ləri qarşısında Bakını ə ldə sa xla mağın mü mkünsüzlüyünü görən hərbi ekspedisiya 1918 il sentyabrın 14-də şəhəri tərk etdi. Bakı məsələsi ilə bağlı A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin birinci Britaniya missiyası ilə əlaqələri kəsilmişdi. Bu zaman tərəflər müttəfiq yo x, əks cəbhələrdə dayanan dövlətlər olmuşlar. Əd.: bax Böyük Britaniya əks-kəşfiyyatının Qafqaz-Xəzər missiyası məqaləsinin ədəbiyyatına .
torpaqlarına y iyələn mək məqsədilə yaradılmışdır. Əsasında güya vaxtilə "dənizdən-dənizə" geniş əraziləri əhatə etmiş olan uydurma "Böyük Ermənistan" dövlətini dirçəltmək ideyası durur. Ermən i millətçilərinin iddiaların ın əksinə olaraq, ilk mənbələ rdə tarixdə "Böyük Ermən istan" adlı dövlətin o lması barədə heç bir mə lu mat yo xdur. Antropoloji, o cümlədən somotoloji (bədən ölçüləri), kranio loji (kəllə ölçü ləri), odontoloji (diş quruluşu), seroloji (qan qruplarının tədqiqi) araşdırma lar sübut edir ki, uydurma "armenoid irqi" və ermən ilər nəinki Cənubi Qafqazın aborigen əhalisi - yerli sakinləri deyillər, ü mu miyyətlə Ön Asiyaya da sonradan gəlmişlər. Arxeoloji qazıntılar za man ı indiki Ermən istan Respublikası ə razisindən tapılan və Mis-Daş dövrünə aid olunan (Şenqavit və Cararat), hə mç inin e rkən Tunc dövrunə aid edilən (Berkaber ve Göyçə gölü sahillərindəki ərazilər) qədim insan qalıqları da bunu aydın sübut edir. Göstərilən qədim insan qalıqların ın morfo loji quruluşu ilə sonradan həmin ərazilərdə məskunlaşan ermənilər arasında heç bir bağlılıq yo xdur. Eyni fikri son Tunc və Dəmir dövrünə aid tapıntılar da təsdiq edir (Bunak V.V., Crania Armenica, M., 1927, səh. 26).
286
Kəllə quruluşuna görə aparılan antropoloji tədqiqatlar erməniləri qısabaşlıla r və ya bra xikranlar qrupuna aid edir. Antropoloqlar (Virxov və başqa məşhur alimlə r) Qafqa zm qədim qəbiristanlıq larından tapılan kə llələ rin ö lçülməsinə əsasən müəyyenləşdirmişlər ki. bu diyarm aborigen əhalisi, yəni ən qədim yerli sakin ləri u zunbaşlılar və ya dolixokranlar qrupuna aiddirlər. Bu da sübut edir ki, indiki e rmənilər Qa fqazın yerli əhalisi deyillər (Джава хашвили И.А., Ис тория грузинслого народа, Тифлис,1916, s.11-12). İlk mənbələr və tədqiqatlar göstərir ki, müasir ermən ilərin əcdadları o lduğu güman edilən köçəri qəbilələr era- mızdan əvvəl təxminən 12 əsrdə Balkan yarımadasından hərəkətə başlayıb Kiçik Asiyaya keçmiş və Yu xarı Fərat vadisində (Van gölünə doğru ərazilərdə) məskən salmışlar. Ermənilərin əcdadlarmın ın bu əraziyə sonradan gəlmə olduqları tarix elmində İ.M.Dya konov tərəfindən sübut edilmiş faktdır (Дьяконов И.М., Предыстория армянского народа, Ереван,1968). Ermənilərin əcdadları hesab edilən qəbilə lərin yerləşdiyi hə min əra zi (Yu xarı Fə rat vadisi) sonralar Urartu dövlətin in, Mada (Midiya) və İran-Əhə mən i (Hə xə maniş) impe riyasının tərkib inə daxil olmuşdur. Əhə məni imperiyasının süqutundan sonra onların yu xarı Fərat vadisində kiçik bir knyazlığı yaran mış və tədriclə güclənən bu knyazlıq mənşəcə parfiyalı o lan II Tiq- ranın (e.ə.95-55) hakimiyyətinin əvvəllərində qonşu ölkələrə (Kiçik Asiyanın qərb inə və Mesopotamiyaya doğru) işğalçı yürüşlər edərək, q ısa bir müddət ərzində öz ərazisini genişləndirə b ilmişdi. Lakin e.ə.66 ildə Ro ma sərkərdəsi Po mpey II Tiqranın hərb i qüvvələrini darmadağın etdikdən sonra, Kiçik Asiyanın şərqində mövcud olmuş erməni knyazlığ ı müstəqil dövlət kimi tarix səhnəsindən silin mişdir. Kiç ik Asiyanın şərqində ermənilərin yenidən siyasi səhnəyə gəlməsi xristian dininin meydana gəlməsi və yayıl- ması dövrünə təsadüf edir. Xristianlığ ı qəbul etdikdən sonra vahid xristian kilsəsindən üz döndərən ermən ilər təriqətçi monofizitlərin tərəfinə keçdilər və özlərinin əlah iddə qriqorian kilsəsini yaratdılar. Qriqorian kilsəsi, dövlətin o lmad ığı şəraitdə, ermən i icmalarının təkcə d ini deyil, eyni zamanda, siyasi h imayəçisi funksiyasını da ö z ü zərinə götürdü. Qriqorian kilsəsinin idarə etdiyi ermənilə r bu vaxtdan başlayaraq, öz mövqelərin i qoruyub saxla maq və təcavüzkar məqsədlərinə nail olmaq üçün həmişə daha güclü xa ric i qüvvəyə sığınmaq yolunu tutdular. Be lə ki, e rmənilər Bizansa qarşı ərəb xə lifələ ri ilə sövdələşməyə gird ilər. Qriqorian kilsəsi "Böyük Ermənistan"ı dirçəltmək üçün ilk dəfə ərəb işğalları dövründə fəallaşdı. Öz qonşularına xəyanət edərək ərəb xəlifələrinə sığınan və yadelli təcavüzkarlar tərəfindən müdafiə o lunan qriqorian kilsəsi Azə rbaycan dövləti olan Qafqa z Albaniyasının qərb-dağlıq ə razilərində (indiki Dağlıq Qarabağda və indiki Ermənistan Respublikasının mövcud olduğu Qərbi Azərbaycan topraqlarında) yaşayan yerli alban-xristian əhali arasında qriqorian lığ ı yay mağa başladı. Zaman keçd ikcə qriqorianlığı qəbul etmiş alban-Azərbaycan tayfalarının erməniləşdirilməsinə başlandı. Bununla da Xilafət dövründə qriqorian kilsəsinin dini təsir dairəsi Cənubi Qafqa za doğru genişlənməyə başladı. Qriqorian missionerlərinin gəlişi ilə Cənubi Qafqaz əvvəlcə din i toqquşmalar, sonralar isə etnik qarşıdurmalar dövrünə qədəm qoydu. Ərəb xilafəti zəiflədikdən sonra qriqorian kilsəsi bu dəfə A zərbaycan türk dövlətlərinə və nəhayət, Os manlı imperiyasına sığındı, qriqorian kilsəsi və ermənilər Osman lı sultanları tərəfindən himayə olundu. Zaman keçd ikcə er- mən ilə r Osman lı imperiyasının ma liyyə-iqtisadi və hərbi-siyasi həyatında mühüm mövqelər ələ keç ird ilə r. Qriqorian kilsəsi və ermən ilə r, eyni za manda, A zərbaycan dövlətlərindən, o cümlədən Ağqoyunlu və Səfəvi hökmdarlarından da geniş imtiya zlar qopara bildilər. Os manlı sultanları kimi, A zərbaycan hökmdarla rı da qriqorian kils əsinə sərbəstlik verdilə r. Ölkənin mü xtəlif yerlərində, o cü mlədən indiki Ermən istan Respublikasının ərazisində erməni kilsələri tikildi. Ermən ilər Səfəvi dövlətində, xüsusilə Şah Abbas (1587-1629) dövründə daha mühüm mövqelər ə lə keçirdilər. Be ləliklə, Osman lı, A zərbaycan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin himayəsi sayəsində Anadoluda, İran ə razi- sində, Cənubi Qa fqazda qriqorian kils əsi və ermən ilə rin mövqeyi xey li gücləndi. Qərb dövlətlərinin antitürkiyə siyasəti gücləndikcə ermənilə r Os manlı dövlətinə də xəyanət etdilər. Ağqoyunlu, Səfəvi və qərb hökmda rla rına " xid mət" edən ermənilər Os manlı imperiyasına qarşı antitürkiyə koa lisiyasının formalaşdırılmasında fəal iştirak etdilər. Beləliklə, ermənilərin qərb dövlətlərinin əlində Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı alətə çevrilməsi dövrü başlandı. Çar Rusiyası Cənubi Qafqazda işğalçılıq müharibələrinə başladıqda qriqorian kilsəsi və ermənilər bu dəfə yeni təcavüzkarın tərə finə keçdilər, ilk dəfə silah lanaraq Rusiya qoşunlarının tərkibində Azərbaycan dövlətlərinə və Os manlı imperiyasına qarşı hərbi əməliyyatlarda iştirak etdilər. Azərbaycanın xristian alban əhalisinin zorla qriqorianlaşdırılması və alban kilsəsinin təqib olunması gücləndi. Bununla yanaşı, silahlı e rməni quldur dəstələrinin A zərbaycanda və Şərqi Anadoluda dinc türk-müsəlman əhalisinə qarşı soyqırımları dövrü başlandı. Çar Rusiyası ermənilərin və qriqorian kilsəsinin bu "xid mətlə rini" nəzə rə a laraq Os manlı impe riyası və Qacarlar İran ı əra zisindən ermənilərin kütləvi surətdə şimali Azərbaycana, xüsusilə İrəvan, Naxçıvan və Qarabağ xanlıqların ın ərazilərinə köçürülməsini təmin etdi. Gü lüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilə lərinə əsasən, Azərbaycan torpaqları Rusiya ilə İran arasında bölüşdürüldükdən və Azərbaycanın müstəqil dövlətlə ri-xan lıq lar aradan qald ırıld ıqdan sonra çar Rusiyası Azərbaycan torpaqlarında (Na xç ıvan və İrəvan xan lıq larının ə ra ziləri əsasında) "Erməni vilayəti" adlı inzibati idarə vahidi yaratdı. Bununla da tarixi A zərbaycan ərazisində gələcək ermən i dövlətinin əsası qoyuldu. 1836 ildə isə ermən i qriqorian kilsəsinin təhriki ilə müstəqil alban kilsəsi ləğv olundu. Çar Rusiyası tərəfindən himayə və müdafiə olunan ermənilər bu vaxtdan etibarən Azərbaycanda və Anadoluda türk-müsəlman əhaliyə qarşı kütləvi q ırğ ınlara başladılar.
287
"Böyük Ermənistan" "doktrinası" ilə zəhərlən miş ermən i millətçiləri 19 əsrin sonlarında qriqorian kilsəsinin "xeyirduası" ilə daha mütəşəkkil fəaliyyətə başladılar. Millətçi-terrorçu ermən i partiyaları ("Hnçak", "Daşnaksutyun " və s.), cəmiyyətləri və qruplarının yaradılması dövrü baş landı. Rəsmi proqra mlarında terroru qarşılarına vəzifə qoyan bu partiya və cə miyyətlər "türkə ölü m" çağ ırışı ilə tarixin ən qanlı c inayətlərinə başladılar. Za man keçdikcə "Böyük Ermənistan" xəstəliyinə tutulmuş erməni terro rçuları onların mənafeyin i tə min etməyən qeyri-millətlə rin nünıayəndələrinə qarşı da qəsdlər törətməyə başladılar.
Türkiyəyə qarşı vuruşan çar Rusiyası və digər böyük dövlətlərlə geniş əlaqə yaradaraq ümu mdünya tarixin in ən qanlı cinayətlərin i törətdilə r. Çar Rusiyasının silahlandırdığ ı və digər böyük dövlətlər tərəfindən müdafiə olunan erməni-daşnak quldur dəstələri Şə rqi Anadoluda və Azərbaycanda (həm şima lda, hə m də cənubda) türk-müsəlman əhalini kütləvi surətdə qırmağa başladılar (bax Soyqırımı, Şərqi Anadoluda türk -müsəlman əhaliyə qarşı soyqırımı, Cənubi Azərbaycanda
erməni zabit və əsgərlərini səfərbərliyə alaraq, Azə rbaycan xa lqına qarşı tarixin ən dəhşətli soyqırımlarından birin i törətdi. Azərbaycanın bütün bölgələrində türk-müsəlman əhali kütləvi surətdə məhv edildi, xa lqın min illə r boyunca yaratdığı maddi və mənəvi sərvətlər məhv və talan o lundu (bax Mart soyqırımı (1918)). Lakin böyük dövlətlərin hə mişə bir alət kimi istifadə etdikləri e rməni millətç ilə rin in "Böyük Ermənistan" yaratmaq niyyəti baş tutmadı. Bununla belə, o za mankı mü rəkkəb tarixi şəraitdə müstəqil Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyəti xoş mə ra m nü mayiş etdirdi; Azə rbaycanın qədim mədəniyyət mərkə zlə rindən biri və keç miş Azə rbaycan dövlətlərindən olan İrəvan xan lığ ının paytaxtı olmuş İrəvan şəhərini ermənilərin "bir siyasi mərkəzləri olması" xatirinə onlara güzəştə getdi. Tarixdə ilk dəfə olaraq, 1918 ildə Cənubi Qafqazda - tarixi A zərbaycan ərazisində ermən i dövləti yaradıld ı. La kin daş naklar bununla kifayətlən mədilər. A zərbaycana Denik inin hücum təhlükəsi yarandıqda, onun tərəfinə keçdilə r. Bu "siyasət" iflasa uğradıqdan sonra da Azərbaycana və Türkiyəyə qarşı yeni-yeni ərazi iddiaları qaldırdılar. Sovet bolşevik rejimi çar Rusiyasının ənənəvi siyasətinin davamı olaraq ermən iləri daim himayə və müdafiə etdi. Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasının yaradıldığı Qərbi A zərbaycan torpaqlarında azərbaycanlıların kütləv i surətdə deportasiyası həyata keçirildi (bax Deportasiya). Ermən ilər Qərbi Azə rbaycan torpaqlarında daha da möh kə mləndilə r. Sovet dövründə Azərbaycan torpaqları hesabına daim yeni-yeni əra zilər ə lə keçirən ermənilər Tü rkiyə Cü mhuriyyətinə qarşı da ərazi iddia larını dava m etdirdilər. Xa ric i ö lkə lərdə fəaliyyət göstərən türk diplo mat larına qarşı terro r akt ları həyata keç irildi. Dünya sosializm b irliyinin və Sovet İttifaqının dağılması ərəfəsində qarşılarına A zərbaycandan yeni ərazilər, o cümlədən Dağlıq Qarabağı qoparmaq məqsədini qoymuş ermən i-daşnak millətçiləri və terrorçuları yenidən fəallaşdılar. Ermənilərin ç irkin məqsədlərinə xid mət edən M.Qorbaçov Azərbaycan xa lqın ın böyük oğlu Heydər Əliyevi Sovet İttifaqın ın ali rəhbərliyindən - Siyasi Bü rodan uzaqlaşdırdı. A zərbaycan xalqının qatili M.Qorbaçovu ələ alan ermən i millətç ilə rinin təhriki ilə , 1918-20 illərdə olduğu kimi, Dağlıq Qarabağda sifarişlə separatçı-terrorçu ların qiya mı təşkil edildi. Eyni za manda, Qərb i Azə rbaycanın yerli sakinlə ri olan a zərbaycanlıların tarixi vətənlərindən deportasiyası da başa çatdırıldı. Bakıya iri qoşun kontingentinin yeridilməsinə və 20 Yanvar 1990 il qırğın ının həyata keçirilməsinə nail oldular. 20 Yanvar qırğın ında Şimali Qafqazdan səfərbərliyə alın mış ermən i əsgər və zabitləri xüsusi "fəallıq" göstərdilər. Ermən i millətç ilə ri və terrorçuları 1990-93 illərdə A zərbaycana rəhbərlik edənlərin xəyanətkarlığ mdan, ö lkədə baş alıb gedən hərc- mə rclikdən və hakimiyyət çəkiş mə lərindən istifadə etdilər. Azə rbaycanın beynəlxalq b irlik tərəfindən tanınmış sər- hədlərini pozaraq, ölkəyə müda xilə et miş Ermənistan silahlı b irləşmə ləri Rusiya hərbi qüvvələrinin b ilavasitə yaxından kö məyilə Dağ lıq Qarabağı və ətraf rayonları, respublika ərazisin in 20 faizini işğal etdilər. Bir milyondan çox A zərbaycan vətəndaşı doğma yurd-yuvasından didərgin salındı, ö z Vətənində qaçqına və məcburi köçkünə çevrildi. 1992 ilin 26 fevralında - 20 yü zilliyin sonuna yaxın bütün dünyanın gözləri qarşısında qəddarlığı ilə misli görün məmiş Xocalı soyqırımın ı törətdilər. İşğal aktını pərdələmək üçün Dağlıq Qarabağda oyuncaq "respublika" yaradıldı. Dağlıq Qarabağ separatçı-terrorçu qruplarının rəhbərləri (R.Köçəryan və b.) Ermən istanda da hakimiyyəti ələ keçirdilər. İkili standartlar və "xristian hə mrəy liy i"nin beynəlxalq münasibətlərdə mühüm ro l oynadığı müasir dövrdə, beynəlxa lq hüquq normala rına açıq-aşkar zidd olaraq, A zərbaycan torpağı olan Dağlıq Qarabağ ermən i separatçı-terrorçularının əlində qalmaqdadır. Erməni millətçiləri isə Türkiyə və Azərbaycana qarşı yeni ərazi iddia ları irə li sürmə kdə davam ed irlər. Xa ric i qüvvələr tərəfindən müdafiə olunan ermən i separatçı-terrorçula rı və beynəlxa lq terroru dəstəkləyən Ermən istan Respublikası Cənubi Qafqa zda təhlükə li gərginlik ocağına çevrilmişdir. Beynəlxa lq terrorun ən yaşlı və ən "təcrübəli" dəstələri o lan ermən i terror təşkilat ları himayə olunduqca, "Böyük Ermənistan" "doktrinası" ilə zəhərlənən erməni-daşnak terror qrupları və təşkilatla rı Beynəlxalq antiterror a lyansının diqqətindən kənarda qaldıqca, regionda və dünyada gərginlik də aradan qalxmayacaq, bəşəriyyət terror təhlükəsindən qurtulmayacaqdır. 288
icraedic i ha kimiyyət orqanı vəzifələ rin i yerinə yetirən quru m. 1918 il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası tərəfindən Azərbaycanın İstiqlal bəyannaməsi qəbul edildikdən sonra bəyannamənin 6-cı bəndinə uyğun olaraq, elə həmin gün Müəssislər Məclisi çağırılana qədər Milli Şura qarşısında məsul olan Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin müvəqqəti hökuməti kimi yaradılmışdı. Böyük Nazirlər Şurasına höku mət başçısı sədrlik edirdi. Fətəli xan Xoyski 11 nazirlikdən ibarət olan ilk müvəqqəti Na zirlər Şurasının sədri təsdiq olunmuşdu. Azərbaycan Milli Şurası və höku məti Tiflisdən Gəncəyə köçdükdən sonra burada F.x.Xoyskin in təşkil etdiy i ikinci müvəqqəti Höku mətin tərkib inə yenə də 11 nazirlik daxil id i. A zərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin 1918 il dekabrın 7-də açılan 1-ci ic lasında F.x.Xoyski ö z hökumətin in fəaliyyəti barədə hesabat verərək, höku mətin istefasını qəbul etməy i xah iş etmişdi. Parlament müvəqqəti hökumətin istefasını qəbul edərək, 3-cü höku mətin də təşkilin i F.x.Xoyskiyə tapşırmışdı. Həmin il dekabrın 26-da F.x.Xoyski 14 na zirlikdən ibarət yeni höku mət kabinəsi təşkil et mişdi. 1919 ilin fevra lında F.x.Xoyskinin 3-cü höku mət kabinəsi istefa verdi. Hə min il apre lin 14-də Nəsib bəy Yusifbəylinin sədrliy i ilə 14 nazirlikdən ibarət yeni, 4-cü höku mət kabinəsi yaradılmışdı. 1919 il dekabrın 22-də N.Yusifbəyli Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin sonuncu - Beşinci hök umət k abinəsini forma laşdırmışdı. Azərbaycan Cü mhuriyyətinin fəaliyyəti dövründə ölkənin idarəç iliyi ilə bağlı bütün məsələlə r Böyük Nazirlə r Şurasının iclaslarında ko lleg ial şəkildə mü zakirə və həll olunur, müvafiq qərarlar qəbul edilirdi. Böyük Nazirlər Şurasında ölkən in idarə olun ması ilə bağlı bütün məsələlərə - dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, sənaye, kənd təsərrüfatı, ma liyyə, ü mu miyyətlə, bütün təsərrüfat sahələri üzrə işlərin təşkilinə, e lmin, təhsilin, mədəniyyətin və s. yenidən qurulmasına ba xılırdı. Ölkənin xa ric i siyasəti, onun müdafiəsi və s. məsələ lər məhz Böyük Nazirlə r Şurasın ın ic laslarında geniş mü zakirə edilir və müvafiq qərarlar qəbul olunurdu. Höku mətin 1918 il 12 noyabr tarixli qərarına əsasən, Böyük Nazirlər Şurası ilə bərabər Kiçik Nazirlər Şurası da yaradılmışdı. 1918 ilin dekabrında Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Parla menti qanunvericilik orqanı kimi fəa liyyətə başladıqdan sonra is ə ayrı-ayrı nazir- liklərdə ha zırlan mış qanun layihələrinə əvvəlcə Böyük Nazirlə r Şu rasında baxılır, ta m hazır vəziyyətə gətirild ikdən sonra Parlamentin mü zakirəsinə təqdim olunurdu.
Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998; Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 r., B., 1920; Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|