Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BĠR MAY NÜMAYĠġ Ġ (1919) - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti siyasi xadimlərinin iştirakı ilə 1 May bayramın ın Ba kıda qeyd olunması. "Müsavat" partiyasının 1919 il aprelin 29-da təşkil etdiyi fəhlə konfransında 1 May nümayişinə "Yaşasın müstəqil Azərbaycan!" şüarı ilə çıxmaq qərara alındı. Konfrans nümayəndələri dünya demokratik qüvvələrinin səsinə səs vermək əzmi göstərdilər. A zərbaycanın siyasi xadimlərin in 1 May bayramında iştirak etmək arzusu, bu münasibətlə a zərbaycanlı fəhlə lərə mürac iəti bolşeviklə r üçün gözlən ilmə z oldu. Azə rbaycanlı fəhlə lər mütəşəkkil surətdə nümayişə çıxd ılar. Bolşeviklərin " Yaşasın Sovet Rusiyası" şüarına qarşı azərbaycanlı fəh lələ rin "Yaşasın istiqlalı qoruyan millət və partiya" şüarı nü mayişdə alqışlarla qarşılandı. 1 May bayramının təntənəli qeyd olunması rəsmi dövlət qəzeti olan "Azə rbaycan"da da işıqlandırıldı. Mayın 1-də səhər te zdən küçə lərdə ə mək təşkilatla rın ın q ırmızı bayraqları ilə yanaşı, müsəlman təşkilatlarının üçrəngli bayraqları da dalğalanırdı. Şəhərin müsəlman fəh lələrin in nü mayəndələri zurna sədaları alt ında rəqs edir, müsəlman natiqlə rin ç ıxışları sürəkli a lqışla rla qarşılanırdı. Dövlət opera teatrının xo ru orkestrin müşayiəti ilə inqilabi mahnılar ifa edərək, bayram şənliyin i daha da rövnəqləndirird i. Həmin gün bolşeviklerin təşkilatçılığ ı ilı Bakı Fəhlə Konfransının rəyasət heyəti, Bakı Həmkarlar İttifaqları Şurası 1 May münasibətilə Bakı fəhlələrinə müraciət edərək, onları işğalçıla r və daxili əksinqilab əleyhinə barış maz mübarizəyə çağırd ıla r, "Rədd olsun ingilis işğalçıları", "Yaşasın Azərbaycanda sovet hakimiyyəti" şüarları ilə çıxış etdilər. Məqsəd 1 May nümayişini ü mu mi siyasi tətilə çevirmək olsa da, bolşeviklərin bu niyyəti baş tutmadı. Azərbaycan siyasi xadimlərinin səyi nəticəsində 1 May Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin paytaxtı olan Bakı şəhərində beynəlxalq bayram kimi qeyd olundu. Əd.:. Aзepбaйджанская Pecnублика. Документы и материалы (1918-192 гг.), Б., 1998; 1918-1920 rr., B„ 1998; Azərbaycan tarixi, 3 cildd ə, c.3, B., 1973; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001.
"Azərbaycan" qəzetinin 28 may 1919 il, 190-cı sayında dərc olun muş məqaləsi. A zərbaycan xa lqının şanlı istiqla l mübarizəsi sayəsində və çoxsaylı şəhidlərinin qanı bahasına əldə etdiy i azadlığın milli bayram səviyyəsində qeyd edilməsi, xoşbəxt gələcək naminə görüləcək işlər və arzular məqalənin əsas məğzini təşkil edirdi: "Bu gün, istiqlalını elan etmiş olduğumuz və istiqlah qazanmaq yolunda çaylarca qanlar axıdıb, minlərcə xanı- manlarımızı xərabə qoyduğumuz bir dövlətin, yəni Azərbaycan Türk Dövlətinin bir yaşı tamam olub da ikinci yaşa qədəm qoyduğu gündür... Növzad dövlətimizin təvəllüdü, ana bətnindən doğulması - çətinliklə əmələ gəldi. Ana vətən, balasını doğarkən, özünü qurban edəcək dərəcəsinə gəlmişdi... Azərbaycan torpağı bir xərabazara, bir viranəyə dönəcək idi. Onun, o madəri-mehribanının nazik sinəsi, zərif bədəni üzərində gəzən qaba ayaqlar, həm anası bətnindəki balasını çəkmə- lərinin təpikləri altında tapdalamaq, əzmək və xurdxaş etməklə anasını da, balasını da öldürmək istəyirdilər. Lakin bu zəifsinə içində gizlənmiş olan eşq və məhəbbət o dərəcə böyük bir qüvvətə haiz idi ki, zəif cism, qiiv- vətli ruh sayəsində düşmə n zülmü qarşısında tab və taqətdən düşməyib yaşamaq və yaşatmaq iqtidarini qeyb etmədi. Ana Vətən doğdu... Və bu gün, doğduğu övladının sənəyi-dövriyyəsi münasibətilə bayram qurub və övladını mavi, al və yaşıl rəngli parçalarla bəzəyib nümayişkaranə bir surətdə bəyani-iftixar etmədədir. Bir yaşlı dövlətimiz, — gələcəkdə — yaxın gələcəkdə - türklügün ümidgahı, islamlığın pənahı və aləm mədə- niyyətinin möhtərəm bir üzvü olacağını hələ bir yaşında olduğu halda - hər kəsə bildirmədədir. Azərbaycanın türkliklə istiqbal meyvələri yetişdirmək üçün münbit bir torpaq təşkil etdigini Osmanlı tiirk qar- daşlarımız dəxi iqrar və etiraf edib bizə ümidi - nəzər ilə baxmadadırlar. Fil-həqiqə, Azərbaycan idi ki, türk şərqində sağlam bir milliyyət hissi oyatdı, millət nə olduğunu millətini unutmuş türklərə bildirdi. Onlara - sən əvvəl-əvvəl bir türksən, dedi və "türkəm " dedirtdi... Türk qövminin dəxi farslar, ərəblər kimi müstərif olduqları dini-mübin islamın - Allahımız bir, peyğəmbərimiz bir, Quranımız bir və binaən-ileh dinimiz də bir olmalıdır — deyə bu birligə feil və əql ilə qədəm qoyan Azərbaycan türkləri oldıı desəm, əminəm ki, xəta etmərəm. Bu fikrin Azərbaycan türkləri arasında olduqca sürətlə intişarı və qüvvətlənməsini görərkən sözlərimin təsdiqinə məcbur olarlar. Bizi vəhşi bilənlər və bizdən yalnız qaniçicilik gözləyənlər ilə və bizim vücudimizi aləmi-mədəniyyət üçün təhliikəli ədd edənlər ilə bir balaca təmas lazım imiş ki, bu fikrin və nəzərin sırf yalan və yanlış olduğu meydana çıxsın. İngilis bizim içimizə girərkən, özlərini vəhşi bir heyvan qarşısına çıxmış bir ovçu vəziyyətində saxlamaq ehtiyatına heç bir liizum olmadığını bir-iki gündən sonra kəmali-təəccüblə anladılar və haqqımızda bəsləməkdə olduqları nəzər və təsəvvüratın - bilməməzlik və ya diişmən təbliği nəticəsi olaraq xəta və yanlış olduğunu da dərk etdilər; əminəm ki, bunu da dərk etdilər ki, istibdad altında tərəqqi və təalidən cəbrən mərhum və cəhalətə məhkum edilmiş olan bir millət, azad olduqdan sonra çox çəkməz ki, aləmi-mədəniyyət bazarlarında öz milliyyətləri təqazası ilə əmələ gəlmiş mədəni mətalarını ənzari-bəşəriyyətə təqdim ilə mədəniyyəti qoca olan millətləri də heyran qoyarlar... 279
viyyəsi də budur. Adamlar var ki, bizim istiqlalımızı istəmiyordilər, halbuki bizə düşmən dəgil idilər və bu istəməməzlikləri də düşmənçilik yüzindən dəgil idi; fəqət, onlar qorxurdular. Qorxurdular ki, biz hökumət etməgə, məmləkət dolandır- mağa, dövlət saxlamağa qabil olmayub da müxtəlif millətli təbəmizin can və malını mühafizə edə bilməyərək, siyasətdə bacarıqsızhq göstərub xalqın istirahətini pozaq... Lakin, növzad dövlətimizin yeni başlamış ömrünün günləri və ayları gəlib keçdikcə, bu fikirdəki adamlar öz fikirlərini dəgişməgə məcbur oldular; bolşeviklər dövründə həsrətini çəkdigimiz çörək və çörəkdən artıq həsrətində olduğumuz əmin və asayişin yoxluğu və cəmaəti qoz və fındıq kimi bizar olan qətl və qarətin çoxluğu - o da, bu da dəf edildi; Azərbaycan dövləti çörək ilə bərabər əmin və asayişi də iadə etməklə əhalini həm aclıq, həm də qətl və qarət bəlalarındən xilas qıldı; cavan dövlətimiz, dünyanı bürümüş olan sarı xəstəliklərlə də mədənizar bir surətdə mübarizəyə girişib zəfər və müvəffəqiyyət qazandı... Düşmənlərimizin virdi-zəban etdiki "bəg, xan və şallaq hökuməti" əvəzinə ən demokratik və ən hürriyyət- pərvər bir dövlət olduğunu bildirdi. Əhalisinə bir bu qədər geniş və genişligi heç bir hökumətdə görünməmiş bunca hürriyyət və azadlıqların vücudi qarsısında düşmənlərimizin gözləri heyrətlənib dilləri lal olacaq idi ki, hiylə və təzvirə əl atıb hökumətimizin bu qədər hürriyyətpərəstligini cəbunluğa və səhlənkarhğa isnad ilə bizi gənə də ləkələndirmək istiyordilər. Lakin bu axırki zabastovkanı - Azərbaycan istiqlalını məhv etmək və məmləkətimizi anarşı halına salmaq niyyətilə qurulmuş zabastovkanı yatırmaq işində hökumətimizin və millətimizin göstərmiş olduğu əzm və səbat, ustadlıq və məharət düşmə nlərimizin bu ləkəsini üzərimizdən sildi və bu töhməti də rəf etdi... İçərisində çıxan qırmızı təhlükəni rəf və izaləyə qadir olan bir hökumət və millət, xaricdəıı sədası gələn qara təhlükəni də dağıtmağa və darmadağın etməgə qadir olmazmı, zənn ediyorsınız? Siz onun bir yaşar olduğuna baxmayın;düşmən dəfində təcrübəsaz olduğuna, türklük və islamlığına məxsus fəzilətlərinə baxub da əmin olunuz ki, bu hökumət və bu millət öz istiqlalını, öz. azadlığını və öz təbəsini şanlı bir surətdə hər bir düşmə ndən qorumağa qadirdir və bu qüdrətini lazım olduğu halda isbat edər. Bu təntənəli cəlal və şövkətli bayramımızı görənlər bunu yəqin bilsin ki, bir yaşar cavan Azərbaycan Türk Dövlətinin istiqlali-mühafizəsindəki şüarı budur ki: ÖLMƏK VAR,? fDÖNMƏK YOXDUR. Bu əziz bayram giinü sidq dil ilə - yaşasın müstəqil Azərbaycan deyənlər, əmin olmalı; onu müstəqil yaşat- mağa qadir olarlar." BĠRĠNCĠ DÜNYA MÜHARĠBƏSĠ (1914-1918)-dünyanın yenidən bölüşdürmək, nüfuz dairəsi, xammal mənbələ ri və satış bazarla rı uğrunda böyük dövlətlərin iki koa lisiyası arasında impe ria list müharibəsi. Hərb i təlimləri izlə mək üçün Sarayevoya gəlmiş Avstriya-Macarıstan taxt-tac ının vəliəhdi Frans Ferdinandm " Gənc Bosna" təşkilat ının üzvü Qavrilo Prins tərəfindən öldürülməsi (1914, 28 iyun) Birinci dünya müharibəsinin başlanmasına bəhanə oldu. Avstriya-Macarıstan bu terror a ktı üçün Serb iyanı təqsirkar saydı. A lmaniya Avstriya-Macarıstanı müdafiə etdi. Avstriya-Macarıstanın Serbiyaya müharibə elan et mə-sinə cavab olaraq Rusiya avqustun 1 -də ümu mi səfərbərlik keç ird i. Almaniya 1914 il avqustun 1-də Rusiyaya, avqus tun 3-də isə onun müttəfıq i olan Fransaya müharibə e lan etdi. Alman ordularının bitərəf dövlət olan Belçikaya müdaxiləsindən sonra, avqustun 4-də Böyük Britaniya Alman iyaya qarşı müharibəyə qoşuldu. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) Avropada bir-b irinə zidd iki b lokun - Üçlər İttifaq ı (Alman iya, Avstriya- Macarıstan və İtaliya) ilə Antanta (İngiltərə, Fransa, Rusiya) arasında mövcud olan ixtilafların nəticəsində baş vermişdi. Antanta tərəfindən Yaponiya (1914), İtaliya (1915), Po rtuqaliya və Ru muniya (1916), ABŞ və Yunanıstan (1917), Üçlə r İttifaqı tərəfindən isə Osman lı dövləti (1914), Bo lqarıstan (1915) müharibəyə qoşulmuşdular. Müharibədə dünya əhalisinin 87%-nin yaşadığı 38 dövlət iştirak etmişdir. Döyüşən tərəflər hərbi əməliyyatları qışa qədər başa çatdırmağ ı düşünürdülər. Almaniya ordusu Şliffen plan ına uyğun olaraq hərəkət edirdi. Bu plana görə, alman qoşunları Belç ikadan keçərə k, Elzas və Lotaringiyaya girmək istəyən Fransa qüvvələrinin a rxasına keç mə li id i. Lakin Alman iya ordularının hücu mları Marna döyüşündə dayandırıldı. Bundan sonra Qərb cəbhəsində Atlantik o keanından İsveçrəyə qədər ərazidə mövqe müharibəsi get mişdir. Səfərbərliy in başa çatmasını gözləmədən hücu ma keçərək, Şərq i Prussiyaya və Qalisiyaya soxulmuş Rusiya orduları bu cəbhədə məğlubiyyətə uğra mışdı. Cənubi Qafqa zda Os manlı və Rusiya ordula rı arasında döyüşlərin başlanması ilə Qafqaz cəbhəsi yaranmışdı. Qaf- qaz cəbhəsi Qara dənizdən Cənubi Azərbaycandak ı Urmiya gölünə qədər u zanırdı. Bu cəbhədə Osmanlı dövlətinin başlıca məqsədi Rusiyanın Türkiyə ilə bağlı işğalçılıq planla rının qarşısını almaq, mü mkün olarsa, Azərbaycanı bütünlüklə, Xəzə r dənizi hövzəsini və Qafqa zı ö z nüfuz dairəsinə salmaq, Mərkə zi Asiyaya və Hind okeanına yolları nə zarət alt ına a lmaq, Rusiya imperatorluğunun əsarəti altında olan türk və müsəlman xalq larını müstəmləkə zü lmündən xilas etmək və s. olmuşdur. Bu cəbhədə Rusiyanın yaratdığı və silahlandırdığ ı ermən i quldur dəstələri Anadolunun və Azərbaycanın dinc türk-müsəlman əhalisinə qarşı kütləv i soyqırımları törətdilər (bax Şərqi Anadoluda türklərin soyqırımı, Cənubi Azərbaycanda soyqırımı, Mart soyqırımı (1918)).
280
İngilislər Süveyş kanalın ın təhlükəsizliy ini təmin et mək məqsədilə Fələstinə ordu hissələri yeritdikdən sonra Fələstin cəbhəsi, Şətt-ül-ə rəb çayının mənsəbinə ordu çıxa rdıqdan sonra is ə Mesopotamiya cəbhəsi yaranmışdı. Bu cəbhələrdə ingilislə rə qarşı türk orduları vuruşurdular. Serbiya Avstriya-Macarıstanın hücumların ın qarşısını kəs mişdi. İngilislər Almaniya və Avstriya-Macarıstanı də- niz b lokadasına almış, Almaniyanın Afrika və Okeaniyadakı müstəmləkə lərinə nə zarət edirdilər. Be ləliklə, Antanta ölkə ləri hərbi ə mə liyyatlarda təşəbbüsü ələ keç irmişdilər. A lmaniya 1914 ildə Fransanı məğlub edə bilmə miş və iki cəbhədə müharibə aparmağa məcbur olmuşdu. 1915 ildə A lmaniya və Avstriya-Macarıstan ko mandanlığı Rusiyanı məğ lub etməyi qərara almışdı. Ona görə də Almaniya Qərb cəbhəsində müdafiəyə keçmiş, əsas diqqətini Şə rq cəbhəsinə yönəltmişdi. Alman iyanın hücumu uğurlu olsa da, Rusiyanı ta m məğlub et mə k mü mkün olmamışdı. Bu zaman İtaliya da müharibəyə qatılmışdı. İtaliya cəbhəsi Avstriya-Macarıstan orduların ı Şərq cəbhəsindən özünə doğru yönəltmişdi. Alman iya blo ku tərəfindən müharibəyə qoşulan Bolqarıstan Avstriya-Macarıstan orduları ilə birlikdə serb ordusunu darmadağın et mişdi. Serb ordusunu fəlakətdən qurtarmaqdan ötrü Səlanikə Fransa qoşunları çıxarılmışdı. Onlar Serb iyanı xilas edə bilməsələr də, Birinci dünya müharibəsində Səlanik cəbhəsini yaratmışdılar. İngilislər osman lıları məğlub etmək məqsədilə Çanaqqalaya (Dardanel) desant çıxarmışdılar. Lakin Vətənin müdafiəsinə qalxan türklər ingilislərin qarşısını uğurla kəs mişdilər. Çanaqqala döyüşü türk hərb sənətinin ən parlaq səhifələrindən biri olmuşdur. Bu döyüşdə Türkiyənin kö məyinə gələn azərbaycanlılar da iştirak etmişlər. A lmaniya hərb i əməliyyatların gedişini öz xey rinə dəyişmək məqsədilə sualtı müharibəyə başlamışdı. 1916 ildə Almaniya Rusiyanın fəal müharibə apara bilməyəcəyin i görüb, ə məliyyatların ağırlığını Qərb cəbhəsinə keçirmişdi. Lakin Verden ya xın lığ ında Antanta cəbhəsini yarmaq mü mkün olmamışdı. Antanta qüvvələri So mma çayı rayonunda alman ordularına qarşı hücuma keçmiş, hərbi əməliyyatlarda ilk dəfə tanklardan istifadə etmişdilər. Rusiya ordusu Qərb cəbhəsində uğurlu hücuma keçmişdi. Qafqa z cəbhəsində ruslar tərəfindən sıxışdırılan türklərə qarşı ingilislər də hücuma keç mişdilə r. La kin türklə r Mesopotamiya cəbhəsində əkshücumla ingilisləri İran kö rfə zinə qədər geriyə oturtmuş, Cənubi A zərbaycanı da a zad etmişdilər. Birinci dünya müharibəsində ən böyük dəniz vuruşması Yutlandiyada olmuşdu. Döyüşdə ingilislər böyük itki versələr də, A lmaniya donanması ingilis b lokadasını yara bilmə mişdi. 1917 ildə Antanta ölkələ ri bütün cəbhələrdə hücuma keçməyi p lanlaşdırmışdı. Lakin Rusiyada baş vermiş Fevral inqilabı vəziyyəti dəyiş mişdi. İnqilab orduda müharibə əleyhinə əhvali-ruhiyyəni gücləndirdiyi üçün Şərq cəbhəsində hücum uğursuz olmuşdu. Böyük insan və sənaye potensialına malik olan ABŞ-ın 1917 ilin aprelində müharibəyə qoşulması qüvvələr nisbətini Antantanın xeyrinə əsaslı surətdə dəyişmişdi. İlin sonuna yaxın A BŞ orduları Qərb cəbhəsində mövqe döyüşünə başlamışdılar. Rusiyada hakimiyyətə gəlmiş bolşeviklər barışıq haqqında saziş ə nail olmuşdular. Şərq cəbhəsində hərbi ə məliyyatlar dayandırılmışdı. Qafqa z cəbhəsində əsas hərbi ə məliyyatlar Ba kı neft i uğrunda aparılırd ı. Ba kı neftinə yiyələn mə k uğrunda Almaniya, B.Britaniya mübarizə aparır, bolşevik Rusiyası da onu əldən vermək istəmird i. 1917 ilin dekabrında Rusiya və Türkiyə arasında Ərzincan barışığının imzalan ması ilə Qafqaz cəbhəsində hərbi əməliyyatlar dayandırılmışdı. Lakin Fələstin və Mesopotamiya cəbhələrində fəa llaşaraq türklə ri şima la doğru sıxışdıran ingilislə r Ba kını ələ keçirməyə can at ırdıla r. Ordusunda ruh düşgünlüyü yaranmış Almaniya Qərb cəbhəsində müdafiəyə keç mişdi. 1918 ilin mart ında Almaniya Brest- Litovskda Rusiya ilə sülh müqaviləsi imzalad ıqdan sonra ordularını Qərb cəbhəsində cəmləşdirərə k, hücuma keç mişdi. Lakin Marna döyüşündə alman ordulan geri oturduldu. 1918 ilin avqustunda general Denstervil başda olmaq la Böyük Britaniyanın hərb i ekspedisiya qüvvələri Bakıya yerid ild i. Lakin onlar Bakının türk-A zərbaycan hərbi qüv- vələri və Azərbaycan xa lq könüllülə rindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu tərəfindən a zad edilməsinin qarşısını a la b il- məd ilə r. 1918 il sentyabrın 15-də Bakı a zad edild i və müstəqil Azərbaycan Cü mhuriyyətinin paytaxt ına çevrildi (ba x Bakının azad olunması əməliyyati). Payızda Antanta qüvvələri bütün cəbhələrdə geniş hücuma keçmişdi. Sentyabrın 29-da bolqarlar Səlanikdə, oktyabrın 30-da türklər Mudrosda, noyabrın 3-də Avstriya-Macanstan Padunda, noyabrın 11 -də Almaniya Ko mpyendə barışıq imzalamaqla müharibəni məğlubiyyətlə başa vurdular. Mudros barışığına (1918) görə türk orduları Cənubi Azərbaycandan və Bakıdan ç ıxa rıldı. İngilis generalı To mson başda olmaqda Bakıya mütt əfiq qoşunları yerid ild i. Birinci dünya müharibəsi Antanta ölkələrin in qələbəsi ilə başa çatdı. Müharibə illərində, ilk dəfə olaraq, iqtisa- diyyatın dövlət tənzimlən məsinə keçilmişdi. Vu ruşan dövlətlərin ordularına 74 milyon insan cəlb edilmişdi. 10 mil- yonadək adam həlak o lmuş, 20 milyonadək yaralan mış və ə lil o lmuşdu. 10 milyonadək ada m epide miyalardan və aclıqdan ölmüşdü. Birinci dünya müharibəsində qarşılaşan bloklardan hər biri öz məqsədini güdürdü. Müharibənin başlanmasının həlledic i a mili müstəmləkə lər və təsir da irə ləri üstündə Almaniya və İngiltərə a rasındakı barış maz ziddiyyətlər id i. Almaniyanın müdaxilə plan larına Qafqazı, ilk növbədə isə Azərbaycan neftini ələ keçirmək daxil id i. Belə ki, Alma- niyanın hökumət məmuru Rudolf Martin hələ müharibədən xeyli əvvəl, 1907 ildə nəşr etdirdiyi "Berlin-Bağdad" adlı kitabında almanların hakimiyyəti altında Bakı və bütün Qafqazı əhatə edəcək "Tiflis canişinliy i" yaradılmasını Rusiya ilə gələcək müharibədə Almaniyanın əsas məqsədlərindən biri hesab edirdi.
281
Bakı neft sənayesi üzərində hökmranlıq uğrunda ingilis, fransız və alman kapitalları arasında başlayan və ilk dövr- lərdə Rusiya neft ticarətində almanların nüfuzunun güclənməsinə gətirib ç ıxaran rəqabət, nəticə etibarilə, A zərbaycanın neft istehsalında əsas mövqelərin Almaniyanın rəqiblərin in əlinə keçməsi və alman kapitalın ın sıxışdırılması ilə başa çatdı. Cənubi Qa fqazın əvvəlcə hərbi ə məliyyatlar meydanına, sonra isə cəbhəyanı bölgəyə çevrilməsi buranın siyasi vəziyyətinə və iqtisadi həyatına böyük ziyan vurdu. Qara dəniz limanla rın ın bağlanması və neft məhsulları ixrac ının dayandırılması üzündən neftin qiyməti aşağı düşdü. Mərkəzi Rusiya ilə əlaqələr pozuldu və diyarın zəruri ərzaqla təchizatı çətin ləşdi. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə Türkiyə və İran ərazilərində aparılan əməliyyatlar nəticəsində hə- min ö lkələrdə yaşayan yüz min lərlə erməni rusların himayəsi altında qədim A zərbaycan torpağı o lan İrəvan quberniyasına, həmç inin, Gəncə (Ye lizavetpol) və Ba kı quberniyalarının ərazisinə köçürüldü. Bununla, Qərbi Azərbaycan torpaqlarında (indiki Ermən istan Respublikasının əra zisi) e rməni dövlətinin yaradılması üçün növbəti addım at ıld ı. Birinc i dünya müharibəsinin gedişində və Rusiyada Ro manovlar mütləqiyyətinin devrilməsi nəticəsində Cənubi Qafqazda müstəqil Azərbaycan, Gürcüstan və Ermən istan respublikaları yaransa da, çox keç mədən, bolşevik Rusiyası Cənubi Qafqa zı işğal etdi.
Birinci dünya müharibəsinin nəticələri Paris sülh konfransında (1918-20) yekunlaşdırıldı və rəsmiləşdirild i. Əd.: Qasımov M., Birinci dünya müharibəsi illərində böyük dövlətlərin Azərbaycan siyasəti (1914-1918-ci illər), 3 hissədə. h.1-2, B., 2000, 2001; yenə onun, Avropa və Amerika ölkələrinin müasir tarixi, 2 hissədə, h.l (1918-1945-ci illər), B., 2003;Бовыкин В. И., Из истории возникновения первой мировой войны, М., 1972; История первой мировой войны 1914-1918, в 2 –х томах (под ред. И.И.Ростунова), М., 1975; Фей С., Происхождение мировой войны, т. 1- 2, M., 1934.
1918 il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycanın müstəqilliy i haqqında İstiqlal bəyannaməsini elan etdikdən sonra Azərbaycan Cü mhuriyyətinin ilk müvəqqəti Höku mətin in təşkilin i Şuranın üzvü Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Xoyski Milli Şuranın həmin iclasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ilk müvəqqəti Höku mət kabinəsinin ü zvlərini elan etdi. 1-c i Höku mət kabinəsində Fətəli xan Xoyski Na zirlər Şurasın ın sədri və da xili işlər naziri və zifə lərini, Xosrov Paşa bəy Sultanov hərbi nazir, Mə mməd Həsən Hacınsk i xarici işlər na ziri, Nəsib bəy Yusifbəyli xa lq maarifi və ma liyyə naziri, Xəlil bəy Xasməmmədov ədliyyə naziri, Mə mməd Yusif Cəfərov ticarət və sənaye naziri, Əkbər ağa Şeyxülislamov əkinçilik və əmə k naziri, Xudadat bəy Məlik -Aslanov yollar və poçt-teleqraf naziri, Ca mo bəy Hacınski dövlət nəzarəti naziri vəzifə lərini tutdular (ba x Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hök uməti).
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|