Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- BEġĠNCĠ HÖKUMƏT KABĠNƏS Ġ
- BEġĠNCĠ QAFQAZ FĠRQƏS Ġ
- BĠÇERAXOV ORDUS U
- BĠNƏQƏDĠ DÖYÜġ Ü
|
B EHB UDOV Səlim bəy (?-? )- Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin Türkiyəyə göndərdiyi (1918, iyul) ma liyyə missiyasının üzvü. Pul nişanlarının çatış mazlığ ı səbəbindən İstanbulda Azərbaycan Hökuməti bonların ı sifariş etmək və Osmanlı dövlətindən borc pul almaq məqsədilə Əsəd bəy Rüstəmbəyovla birlikdə İstanbula ezam edilmişdir. On lar Tələt paşa və Ənvər paşanın simasında Osman lı dövləti ilə danışıqlar aparmışlar. 1918 il sentyabrın 16-da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyin in səlahiyyətli nü mayəndəsi kimi Os manlı höku mətinin Hicaz və hərb i dəmir yolları və limanları Baş idarəsinin rəisi Fe riq İs mayıl Ha kkı paşa ilə ticarət müqaviləsi və saziş imza la mışdır. Müqavilələ ri Sə lim bəy, Əsəd Rüstəmbəyov və Məhəmməd Əmin Rəsulzadə imza la mışlar. Behbudov daha sonra Əlimərdan bəy Topçubaşovun İstanbuldakı mis-
274
siyası tərkib ində fəaliyyət göstərmiş, 1919 ilin yanvarında Bakıya qayıtmışdır. Əd.: Aзepбaйджанская Демократиская Pecnублика (1918-1920), Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998;
Azərbaycan ordusunun süvari diviziyasının ko mandiri Tey mur bəy Novruzovun nəslindəndir (ba x Novruzov Cahangir Hüseyn oğlu).
t k a b i n ə s i - A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin 5-c i Höku mət kab inəsinin tərkibi. 1919 il dekabrın 22-də A zərbaycan Parla mentinin 108-c i ic lasında Nəsib bəy Yusifbəyli ö zünün 2-ci, Cü mhuriyyətin isə sayca 5-ci hökumət inin tərkibin i mü zakirəyə təqdim etdi. 5-ci höku mət kab inəsinin ü zvləri Parlamentə sədrlik edən Həsən bəy Ağayev tərəfindən elan olundu: Nəsib bəy Yusi fbəyli - Na zirlər Şurasının sədri, Sə məd bəy Meh mandarov - hərbi nazir, Fətəli xan Xoysk i — xa ric i işlər naziri, Məmməd Həsən Hacınski - daxili işlər naziri, Xəlil bəy Xasməmmədov - əd liyyə naziri, Xudadat bəy Məlik- Aslanov - yollar na ziri, eyni za manda müvəqqəti olaraq tica rət və sənaye naziri, Heybətqulu bəy Mahmudbəyov — dövlət nəzarəti na ziri, Musa bəy Rəfiyev - səhiyyə və himayədarlıq naziri, Hə mid bəy Şahtaxtinsk i - maarif və dini et iqad naziri, Rəşid xan Qaplanov - maliyyə naziri, Əh məd bəy Pepinov — əkinçilik və ə mək naziri, Ca mo bəy Hacınsk i - poçt və teleqraf naziri. Göstərilən şə xslərin na mizəd liyi və Höku mətin gələcə k fəaliyyətinə aid məsələlər Pa rla ment in ayrı-ayrı frak- siyaların ın nü mayəndələri tərəfindən geniş müzakirə ed ilərək bəyənildi. 1920 ilin fevral-mart ayla rında Nəsib bəy Yusifbəylinin Höku mət ində bəzi dəyişikliklə r olundu; fevralın 18-də Məmməd Həsən Hac ınski tica rət, sənaye və ərzaq naziri, onun müavini Mustafa bəy Və kilov isə da xili işlər na ziri təyin edildi. Martın 3-də maarif və din i etiqad naziri Həmid bəy Şahtaxtinskin i onun müavini Nu rməmməd bəy Şahsuvarov əvəz etdi. 1920 il martın 30-da Höku mət böhranı nəticəsində Nəsib bəy Yusifbəylinin 5-ci Hö ku mət kabinəsi istefa verdi. Yeni Hö ku mətin təşkili Məmməd Həsən Hacınskiyə tapşırıldı. Bu işdə yolverilməz lənglik nü mayiş etdirən Məmməd Həsən Hacınskin in yeni Hö ku məti formalaşdırmaq məqsədilə atdığı gecikmiş addımlar hakimiyyət böhranını dərinləşdird i. Yaran mış daxili mü rəkkəb vəziyyətdə xarici qüvvələr də fəallaşdı, 11 -ci Qırmızı ordunun müdaxiləsi nəticəsində Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti süqut etdi (ba x Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hök uməti məqaləsinə). BEġĠNCĠ QAFQAZ FĠRQƏS Ġ (diviziyası) - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə Os manlı imperiyası arasında Batu m müqaviləsinə (1918 il, 4 iyun) əsasən hərbi yardım üçün Azərbaycana göndərilmiş türk hərbi birləşməsi. 1918 il may ın 25-də Gəncəyə gələn Nuru paşa dərhal hiss etdi ki, azərbaycanlılardan və türk qoşunlarından ibarət olması planlaşdırılmış Qafqaz İslam Ordusunun təşkili çətin olacaq və ço x vaxt aparacaqdır. Lakin Azərbaycanın düşdüyü ağır vəziyyət xilaskarlıq ə mə liyyatlarının tezliklə başlanmasını tə ləb edird i. Buna görə də Nuru paşa 3-cü ordunun koman-
275
danı Mehmet Vehib paşadan təcili olaraq yüksək döyüş hazırlığına malik bir qoşun birləşməsinin göndərilməsini istədi. Vehib paşa da, öz növbəsində, hərbi nazir Ənvər paşaya 2 iyun 1918 il tarixli teleqramında bildirdi ki, Azərbaycan Hökuməti ondan bolşevik təcavüzünə qarşı mübarizə üçün yardım istəyir. Beləliklə, bu vaxtadək şanlı döyüş yolu keçmiş, böyük döyüş təcrübəsinə malik 5-c i Qafqa z firqəsinin albay Mürs əl bəyin ko mandası alt ında təcili olaraq Azərbaycana göndərilməsi qərara alındı. Qərargah rəisi minbaşı (mayor) Rüşdü bəy idi. Azərbaycana gəlmək üçün daha münasib olan Gürcüstan ərazisi almanların nəzarəti altında olduğundan diviziya Batum-Artvin-Ərdəhan- Qarakilsə-Dilican yolu ilə Qazaxa doğru hərəkət etdi. Azərbaycan sərhədlərini birinci minbaşı Zehni bəyin komandir olduğu 2-ci süvari alayı və minbaşı Cəmil Cahid bəyin komandir olduğu 9-cu Qafqaz piyada alayı keçdi. 2-ci süvari alayının 1918 il iyunun 6-da, 9-cu piyada alayının isə iyunun 7-də Qazaxda qarşılanma mərasimi oldu. 5-ci Qafqaz diviziyasının tərkibinə, əlavə olaraq, qaimməqam (podpolkovnik) Osman bəyin komandir olduğu 10-cu Qafqaz piyada alayı, qaimməqam Əhməd Rza bəyin komandir olduğu 13-cü Qafqaz piyada alayı, minbaşı Abdulla bəyin komandir olduğu 5-ci Qafqaz topçu alayı, istehkam bölüyü, teleqraf taqımı, səhiyyə bölüyü və digər yardımçı bölmələr daxil idi. Diviziyada 330 zabit və 7403 əsgər, həmçinin 1939 baş heyvan var idi. Əsgərlərdən 5277-si döyüş hissələrində, 2126-sı isə qeyri-döyüş hissə və bölmələrində xid mət edirdilər. 5-ci firqənin sıralarının daha da möhkəmləndirilməsi və onun alaylarının tərkibinə verilmişdi. Div iziyanın hissələri Gəncədən başlayaraq, Ba kıya qədər davam edən döyüşlərdə iştira k et mişdilər. 1918 ü iyunun 18-də div iziyanın 10-cu p iyada alay ı erməni-daşnak qüvvələrinə qarşı döyüşlərdə ilk itkilərə məru z qalsa da, qüvvələri səfərbər et mə klə, q ısa müddətdə Bakıya qədər uğurlu döyüşlər apardı. Qara mə ryə mdən başlayaraq, Bakıya qədər A zərbaycan torpaqlarının bo lşevik və daşnak qüvvələrindən təmizlən məsin in, Nuru paşanın döyüş planlarının reallaşdırılmasın ın əsas ağırlığı bu div iziyanın üstünə düşmüşdü. Qafqaz İslam Ordusu ko mandanı Nu ru paşa bir neçə dəfə bu diviziyanın döyüş mövqelərində olmuş, onun əsgər və zabitlərin i qələbəyə ruhlandırmaqla bərabər, bu div iziyanın Bakıya doğru uğurlu yürüşünün Həbib bəy Səlimovun başçılığı ilə Gəncə-Bakı dəmir yolu boyunca hərəkət edən Cənub qrupunun fəaliyyəti ilə uzlaşdırılması üçün zə ruri addımla r at mışdı. 1918 il sentyabrın 14-də Bakı uğrunda döyüşdə də 5-c i Qafqa z div iziyası əsas zərbə qüvvəsi id i. Diviziyanın ə mə liyyat tabeliyinə verilmiş h issələr şəhərə birinci da xil o lmuşdular. Bakı azad edildikdən sonra Azərbaycan ordusunun formalaşdırılmasın ı sürətləndirmək üçün diviziyanın 9-cu p iyada alayı 1-c i, 10-cu piyada a layı is ə 2-ci A zərbaycan piyada diviziyasının tərkibinə da xil ed ild i. Mudros barışığının (1918) şərtlərinə əsasən, diviziya 1918 il noyabrın ortalarından etibarən Azərbaycanı tərk etməyə başladı. 20 əsrin 30-cu illə rində Türkiyədə soyadlarının tətbiqi ilə bağlı o laraq div iziyanın ko mandiri Mürs əl paşa Bakı soyadını qəbul etmişdi (bax Bakı Mürsəl paşa).
Əd .: Süleymanov M ., Nuru paşa, B., 2000; Böyük harpte Baku yollarında 5. Kafkaz Piyade firkası. 93 saylı Askeri Mecmuanın tarih kısmı, İstanbul, 1936; Birinci dünya harbinde türk harbi Kafkaz cephesi 3-cü ordu harekatı, c.2, Ankara, 1993; Yüceer Nasir, Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan ve Dağıstan harekatı, Ankara, 1996 .
"BEġLƏR DĠKTATURASI" - bax Muğan Müvəqqəti hərbi diktaturası.
Keşlək k.- 11.1945) - A zərbaycan şairi. İlk təhsilin i kənd məktəbində, sonra mədrəsədə almışdır. "Seyid" təxəllüsü ilə şeirlər yazan dayısı onu da yazmağa həvəsləndirmiş, klassik poeziya
ilə tanış et mişdir. Bədri Sey idzadə 1909 ildə "Nəşri- maa rif‖in darülmüəllimində təhsilini davam etdirmişdir. 1910-cu illə rdən başlayaraq, "Tuti", "Övraq i-nəfisə", "Məzəli", "Babayi-Əmir" məc muə lərində "Bərqi-əyyar", "İgnə", "Sancaq", "Bayquş" imzaları ilə şeirlə r çap etdirmişdir. Şeirlərində ("Bizə nə!..", "Şükür, xudaya" və s.) Sabir satirala rın ın ideya və bədii xüsusiyyətlərindən bacarıqla bəhrə lən mişdir. Bədri Seyidzadə əru zun mü xtə lif bəhrlərində qə zəl, mü xə mməs, tərkibbənd və s. ya zmış, Niza mi, Sədi və Füzu lidən tə xmislə r etmişdir. 1918 ildə Azərbaycanda milli istiqlal hərə katının qələbəsindən sonra Bədri Sey idzadənin yaradıc ılığ ında sosial- demokratiya idealların ı tərənnü m edən poetik nü munələrə rast gəlinir. Dövrün poeziyasında olduğu kimi, şairin yaradıcılığ ında da a zad Vətən, müstəqillik rə mzi o lan üçrəngli milli bayrağın tərənnü mü mühü m yer tutur. Şa ir " Vətən" ("Azərbaycan" qəzeti, 1919, 7 avqust) şerində də vətəni yüksəkdə duran və əbədiyyətədək en məyəcək bayraqlı bir d iyar kimi vəsf etmişdir. 276
Qasımova E., Bədri Seyidzadə, "Bakı" qəzeti, 1978, 14 mart.
"BƏSĠRƏT" - Bakıda Azərbaycan dilində nəşr edilmiş, həftəlik və bayram günlərində dərc olunmuş siyasi, icti- ma i, iqtisadi və ədəbi qəzet. İlk sayı 1914 il apre lin 12-də, son sayı 1920 il mayın 15-də ç ıxmışdır. 1918 ilin ma rt-sentyabr aylarında nəşr ed ilməmişdir. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə nəşri bərpa olun muş, üç nö mrəsi sovet hakimiyyəti dövründə (cəmi 286 nömrə) çıxmışd ır. Baş redaktoru Hacı İbrah im Qasımov, naşiri Qu lamrza Şərifzadə idi. Əsas müəllifləri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Nəriman Nərimanov, Mirzəbala Məmməd zadə, Məhənıməd Hadi, Səməd Mənsur, Mustafa bəy Əlibəyov, Məmməd Sadıq A xundov, Hacı İbrahim Qasımov, Xə lil İbrahim, Əlabbas Müznib, M.Muradzadə, H.Qasımzadə və b. olmuşlar. "Bəsirət‖in mövzu dairəsi geniş idi. Burada 20 əsrin 10-cu illərinin mühü m hadis ələ ri əksin i tap mış, xüsusilə bolşevik-daşnakların müsəlman -türk əhalisinə qarşı 1918 il mart qırğını zamanı törətdikləri görünməmiş cinayət və vəh- şiliklər haqqında məlu matlar verilmiş, bu yazılarda Şau myan mart qırğ ınlarının " məşhur qəhrəmanı" adlandırılmışdır. 1918-20 illərdə çıxan bu yeganə müstəqil, bitərəf qə zetin səhifələrində Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin fəa liyyətinin təsviri geniş işıqlandırılırdı. " Yen i kabinet və ondan nə gözləyirik?", "Milliləş mək", "Azərbaycan parlamanında", "Hökumət yapacaqmı?", "Kəndlilərimizin halı" kimi məqa lələ rdə, "Həftəbecər" başlıqlı felyetonlarda milli Höku mətin fəaliyyəti mü xtəlif istiqamətlərdən təhlil olunmuşdur. "Bəsirət"də Azərbaycan qəzalarında vəziyyət, Rusiya, İran, Türkiyə, Gürcüstan və Ermənistanda baş verən siyasi proseslər, Bakının mədəni həyatı ilə bağlı yazılar dərc olun muşdur. Əd.: M əmmədzadə M ., Azərbaycan türk mətbuatı, B.,1922; Axundov N., Azərbaycan dövri mətbuatı (1832-1920), B., 1987. BIÇ L.L. - sağ menşevik. " Yedinstvo" təşkilatının ü zvü. Fevral inqilabı ərəfəsində Bakı şəhər rəisi olmuşdur. Fevral inqilabından (1917) sonra o, Bakı şəhər duması adından vurduğu teleqramda yeni höku məti salamlayaraq bildirirdi ki, Bakıda bu münasibətlə bir günlük təbrik tətili keçirilmişdir. Bıç 1917 il martın 5-də Müvəqqəti hökumətin Bakıda yaratdığ ı İctimai Təşkilatların İcraiyyə Ko mitəsinin sədri o lmuşdur. 1917 ilin payızında Kuban vilayətində bolşeviklərə qarşı mübarizədə fəal iştirak etmiş, noyabrda müstəqil Kuban Respublikasının yaradıcılarından biri olmuş, ilk Kuban hökumətinin başçısı seçilmişdir. 1919 ildə Paris sülh konfransında Kuban Respublikası nü mayəndə 'heyətinin başçısı kimi iştirak etmiş, keçmiş Rusiya imperiyası ərazisində yaran mış yeni dövlətlərin nü mayəndələri ilə birlikdə həm bolşevik hakimiyyətinə, hə m də Denikinin Rusiya imperiyasını bərpa et mə k cəhdlərinə qarşı qətiyyətlə mübarizə aparmışdır. BĠÇERAXOV Lazar Fyodoroviç (1882-1934 ildən sonra) - çar ordusunda kazak qoşunları polkovniki. Milliy - yətcə osetindir. Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə İranın şima lında hərbi ə məliyyat aparan Rusiya qoşunları tərkib indəki ka zak dəstəsinin ko mandiri o lmuşdur. Oktyabr çevrilişindən (1917) sonra ingilis ko mandanlığı Biçe ra xovun tabeliyində olan 1500 nəfərlik ka zak dəstəsindən Bakını ə lə keçirmə k üçün istifadə et mə k qəra rına gəldi. Böyük məbləğ müqabilində buna razılıq verən Biçeraxov 1918 il iyunun 27-28-də ingilis generalı Denstervillə Bakıya hücum p lanını mü zakirə etmişdi. Plana əsasən, Biçeraxov Şau myanın başçılıq etdiyi Bakı Xalq Komissarları Sovetinə (BXKS) müraciətində Bakını türk qoşunlarından qorumaq üçün öz dəstəsinin sovet qoşunları tərkib inə daxil olun ması təklifin i vermişdi. Bolşeviklərə nifrət etməsinə və Qafqazda sovet hakimiyyətini devirmək istəməsinə baxmayaraq, Biçeraxov türk qoşunlarının Bakıya girməsinə də mane olmağa çalışırd ı. Hətta öz sədaqətini sübut etmək üçün o, ingilislərin bir sıra g izli planları barədə Bakı Sovetinə məlu matlar da vermişdi. Qafqaz İsla m Ordusuna qarşı döyüşlərdə məğlubiyyət qarşısında qalan BXKS Biçeraxovun yardımından istifadə etməyə ra zılıq verdi. Lakin 1918 il iyulun sonunda Qafqaz İsla m Ordusuna qarşı h ərbi ə mə liyyatların ü midsiz o lduğunu görən Biçeraxov cəbhə xəttini tərk edərək, öz dəstəsi ilə birlikdə Dağıstana keçmiş, Petrovsk-Po rt (Mahaçqala) şəhərini tutmuş, A.Denikinlə əlaqə yaratmışdı. Biçeraxov Bakıdakı Erməni Milli Şurasının, "Daşnaksutyun" partiyasının liderləri ilə də sıx əlaqə saxlayırdı. Qaf- qazda hərbi d iktatura yarat maq istəyən Biçera xovun əsl məqsədi Rusiyanın 1914 il hüdudlarında bərpasına kö mə k et mə k idi. Biçeraxovun 1918 ilin noyabrında müttəfiq qoşunları ilə bir vaxtda yenidən Bakıya gəlişindən ruhlanan rus və erməni milli şuraları A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin devrilməsi və Biçeraxovun başçılıq etdiy i Xəzəryanı höku mət yaradılması barədə qərar ç ıxa rdılar. Art ıq ingilis ordusunun general-mayoru rütbəsində Bakıya qayıdan Biçe ra xov əhali içə risinə aeroplandan bəyannamələ r səpdirmiş və onları "Qafqa zın rus dəniz və quru qüvvələrin in baş ko mandanı" kimi imzalamışdı.
277
Böyük Britaniya höku mətin in Biçeraxova münasibəti antibolşevizm siyasətilə bağlı idi. Bu baxımdan Biçeraxo - vun Xəzə r hövzəsi regionunda sərbəst fəaliyyəti, xüsusən, 1919 ilin yanvarında onun başçılığı ilə "Qa fqaz – Xəzə r Höku məti"nin yaradılması B.Britaniya hökuməti tərəfindən cavabsız qalmadı. Bu dəfə ingilislər Biçeraxovun dəstəsinin tərksilah o lunmasına ça lışdılar. Odur ki, Biçe ra xov Böyük Britaniya kra liçası tə rəfindən qəbul və təltif ed ilmək adı ilə Londona çağırıldı. Be ləliklə, Biçe ra xov 1919 ildə İngiltərəyə mühacirət et məyə məcbur o ldu.
Azərbaycan tarixi, 7 cildd ə, c. 5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemind ə (1918-1920-ci illər), B., 1993; Юсифзаде С.З., Первая Азербайджанская Республикак: история, события, факты англо- азербайджанских отношений, Б.,1998. BĠÇERAXOV ORDUS U - Birinci dünya müharibəsində (1914-18) çar Rusiyasının İran ərazisində hərbi əmə- liyyat aparan ka zak dəstəsi. Oktyabr çevrilişi ilə ə laqədar olaraq, 1918 ildə bura xılmışdır. İrandakı ingilis hərbi qüv- vələrin in ko mandanlığ ı polkovnik L.Biçera xovun başçılıq etdiyi 1500 nəfərlik ka za k dəstəsindən öz mənafeyinə istifadə etmə k qəra rına gə ldi. Biçera xov genera l Denstervillə gizli ra zılığa gələ rək, Ba kı Xa lq Ko missarları Sovetinə mü raciət edib, türk qoşunlarına qarşı b irgə əməliyyat aparmağa hazır olduğunu bildirdi. Bakı Xalq Ko missarları Soveti Biçeraxovun qüvvəsindən istifadə etməyə razılıq verdi. Biçera xovun dəstəsi 1918 il iyulun 5-də Ələt stansiyası yaxınlığında sahilə çıxarıldı. İyulun 7-də Bakı müdafiə xəttinin sağ cinahının komandanlığını qəbul edən Biçeraxov iyulun 30-da məğlubiyyətin labüd olduğunu görərək, dəstəsini cəbhə xəttindən çıxarıb Po rt-Petrovsk istiqamətində şimala çəkildi. 1918 il noyabrın 17-də ingilis qoşunları ilə bir vaxtda Biçeraxovun hərbi dəstəsi də Bakıya daxil oldu. Şəhərin xristian əhalisi onu böyük rəğbətlə qarşıladı. Bu dəfə onun hərbi qüvvəsinin əksəriyyəti ermən ilə rdən ibarət idi. Buna görə də həmin azğ ınlaş mış dəstə Bakıda özünün qəddarlığı ilə fərqlənir, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət rəmzlərini də təhqir edirdilər. Biçe ra xovun dəstəsi Denikinin Könüllü ordusu komandanlığına tabe idi. Odur ki, ingilis ko mandanlığı bu dəstənin Bakıdan çıxarılması, hə mç inin onlara meylli ermən i hərbi hissələrin in tərksilah edilməsi barədə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin notasını dəstəklədi. General Biçeraxov təltif o lun maq adı ilə Londona dəvət olundu və onu əvəz edən general Erdeliyə 1919 il fevralın 28-də öz qoşunlarını 24 saat ərzində A zərbaycan ərazisindən çıxarmaq haqqında ultimatu m verildi. Bununla Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin tələb i yerinə yetirild i. Əd.: Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; Həsənov C, Azərbaycan beynəlxalq münasib ətlər sistemində (1918-1920-ci illər), B., 1993; Юсифзаде С.З., Первая Азербайджанская Республикак: история, события, факты англо- азербайджанских отношений, Б.,1998. BĠNƏQƏDĠ DÖYÜġ Ü - Bakın ı azad etməyə gələn Qafqaz İslam Ordusunun şəhər ətrafındakı strateji əhəmiyyətli mövqeləri ələ keçirmək üçün 1918 il avqustun 26-31 -də Binəqədi ətrafında keçirdiy i hərb i əməliyyat. Məqsəd ingilis - "Sentrokaspi" hərbi qüvvələrinə zərbə endirməklə onları şəhərə doğru sıxışdırmaq, Ba kının a zad olun ması üçün həlledic i hücum ərəfəsində əlverişli mövqelər ələ keçirmək id i. Şərq cəbhəsi komandanı Mürsəl paşanın əmrinə əsasən bu döyüşü Osman bəyin rəhbərliyi altında olan şimal qru - punun qüvvələri aparmalı idi. Döyüşdə Beşinci Qafqaz firqəsinin (diviziyasının) 10-cu və 13-cü piyada alayları, əsasən, Azərbaycan süvarilərindən və könüllülərindən təşkil olun muş Maştağa dəstəsi, 5-ci Qafqa z firqəsinin ə mə liyyat tabeliyinə verilmiş 38-ci p iyada alayının bölmələri və digər bölmələr, qarşı tərəfdən isə ingilislərin Şimali Stafford alayının bir bölüyü, Varvik taborunun bir bölüyü, Uorçester alay ının bir bölüyü, Biçeraxovun dağ döyüş sahəsi adlandırılan mövqelərdəki nümunəvi alayın ın iki bölüyü, ingilis qüvvələrinin b ir bölüyü, "Sentrokaspi" qüvvələrinin 4-cü və 5-ci taborları, bir y ığ ma bölü k, 6 ədəd topu olan 3 top taqımı, 6 topu olan ingilis batareyası, bir ədəd zireh li avtomobil, Maştağa istiqamət indəki mövqelə rdən 7 ədəd pulemyotu olan 20-c i tabor, 7-ci taborun iki bölüyü, Keşlə dəstəsinin bir bölüyü, 6-c ı səhra batareyasının 4 topu, ingilislərin üç pule myotu, bir süvari bölüyü v ə iki zirehli avto mobili iştira k ed ird i. "Sentrokaspi" - ingilis ko mandanlığ ı bir a lay və iki tabordan ibarət ehtiyat qüvvəsi də yaratmışdı. Döyüş, əsasən, 311, 364 nömrəli təpələrin və Binəqədi yüksəkliyinin ətrafında baş verdi. Avqustun 26-da başlanan döyüşdə 13-cü piyada alayı 364 nömrəli təpəni ələ keçirərək, "Sentrokaspi" — ingilis qüvvələrini geri çəkilməyə məcbur etdi. 311 nömrəli təpəni isə ələ keçirmək mü mkün olmadı. Avqustun 27-də "Sentrokaspi" - ingilis qüvvələri 364 nömrəli təpəni geri qaytarmağa cəhd göstərdilər: ingilis qüvvələri hücuma keçərək, Maştağa dəstəsinin və 13-cü alayın mövqelərini aramsız atəşə tutdu, 10-cu alayın mövqeləri "Sentrokaspi" təyyarələri tərəfindən bombard man ed ild i, hərbi gəmilər isə Abşeron yarımadasının şimalında mövqe tutaraq, "Sentrokaspi" qüvvələrin i müdafiə etməyə çalışdılar. Azərbaycan süvarilə rin in və könüllü lərinin ço xluq təşkil etdiyi Maştağa dəstəsi döyüşlərin ən qaynar yerində idi. Qaimməqa m Həsən bəyin rəhbərliy i a ltında o lan bu dəstə düşmən təyyarələrindən bombard man edilməsinə, dənizdə dayanan gəmilə rdən top atəşinə tutulmasına ba xmaya raq, döyüş mövqeyind ən geri çəkilmədi. Avqustun 30-da Nasoslu yaxınlığında "Sentrokaspi" gəmilərindən quruya çıxarılmış desant Qafqaz İslam Ordusu qüvvələrinə arxadan zərbə vurmağa cəhd göstərdi. Lakin 364 nömrəli təpəni geri qaytara bilmədi. Qafqaz İslam Ordusu komandanlığı Bakı ətrafındakı qüvvələri yenidən qruplaşdıraraq, avqustun 31 -də 311 nö mrəli təpə üzərinə yenidən hücuma keçdi. "Sentrokaspi" - ingilis qüvvələri bu təpəni, həmç inin, bütünlükdə Binəqədi yüksəkliklərini qoruyub saxlaya bil- məd ilə r və itki verə rək geri çəkildilər. Qa fqaz İsla m Ordusunun hissə və bölmələ ri Binəqədi ətra fındakı mövqelə rdən əlavə, Digah və Məhə mməd i kəndlərini də ə lə keçirdilər. Binəqədi-Digah xətti ü zrə mühü m mövqelərin itirilməsi oyuncaq "Sentrokaspi diktaturası"nın süqutunu sürətləndirdi.
278
General Denstervil döyüşdən sonra bəyan etdi ki, yer üzərində heç bir qüvvə Bakını türklərdən ala bilməz. Be lə liklə, Bakın ın şimalında olan "Sentrokaspi" - ingilis qüvvələri Biləcəri yüksəkliyinə qədər geri sıxışdırıldı və Bakın ın azad olunması uğrunda həlled ici hücumun təşkili üçün əlverişli mövqelər ələ keçirildi. Əd .: Süleymanov M ., Qafqaz İslam Ordusu və Azərbaycan, B., 1999; Rüştü, Büyük harpte Baku yollarında Ş.Kafkas piyade fırkası. 93 saylı Askeri mecmuanın tarih kısmı, 1934; Yüceer N., Birinci dünya savaşında Osmanlı ordusunun Azerbaycan və Dağıstan harekatı, Ankara, 1996.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|