Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- "Mətbuatın, ədəbiyyatın millətin qəlbinə mil-liyyət və
- "itib-batmış tiirk lüğətlərinin toplanması"
- Bir alay əsgərin milli nəğmələr ötərək bir-dəfəlik keçişi mətbuatın 10 sənəlik təbliğatından əhali üzə-rində daha böyiik təsir buraxır".
- "Sizinlə buldu bu millət şərəfli istiqlal"
- "Birləşəlim, türk oğlu, bu yol millət yoludur"
- "Mən çeynənən bir ölkənin haqq bağıran səsiyəm "
- "pulun şeytana namaz qıldırdığı"
|
Ədəbi mühit. Dünyanın ən zəngin ədəbiyyatlanndan birini yaratmış Azərbaycan xalq ı tarix boyu haqq-ədalət, bərabərlik, azad lıq idealları ilə yaşamış, bu idealla r uğrunda daim mübarizə aparmışdır. Hə min ideallar və onlar uğrun-dakı mübarizə xalqın əsrlərcə yaratdığ ı edəbiyyatda - istər fo lklorda, istərsə də yazılı bədii əsərlərdə əksin i tap mışdır. "Kitabi- Dede Qorqud", "Koroğlu" eposlarmda, digər qəh-rəmanlıq dastanlannda, Nizami Gəncəvi, Xaqani Şirvani, İmadəddin Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzu li və b. ədəbiyyat korifey lerinin eserlərində ümu mbəşəri ide-a lla r, hu manizm, haqq-ədalət, o cümlədən insan haqları, azadhq və vətənpərvərlik ideyaları tərennü m edilmişdir. Bütün bunlar 19 əsrdən etibarən azərbaycançıhq ideyala-rının meydana gəlməsinə zə min yaratmışdır. Bu dövrdə milli birlik, müstəqil dövlətçilik idealları üzərində daha ar-dıcıl, daha dərindən düşünme - milli özünüdərk Azərbay-can xalqın ın daxili ehtiyacı id i. 19 əsrin sonu - 20 əsrin əv-vəllərində, hətta sonralar da, bütün milli a zadhq hərəka-tlarmın ideoloji əsasmda Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Fətəli A xundzadə, Cəmaləddin Əfqani, Həsən bey Zərdabi və bu dövrün digər görkəmli yaradıcı ziyalıları dayanırdı. Bu ideyalar, nəhayət, 20 əsrin əwelinde azerbaycançıhq ideologiyasının təşəkkülünə daha güclü təkan verdi. Azə r-baycançılıq ideologiyası, Azə rbaycanda milli dövlətçilik tə-fə kkürü dövrün Cə lil Mə mmədquluzadə, M irzə Ələkbər Sab ir, Nəriman Nerimanov, Əbdürrehim bəy Haqverdiyev, Əli bəy Hüseynzadə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Had i, Abbas Səhhət, Abdulla Şaiq, Süley man Sani A xundov, Yusif Və zir Çe mənzə min li, Firidun bəy Köçerli ve onla rca digər yazıçı, publisist və maarif xadimlərin in əsərlərində, konkret fealiyyetlerində əksini tapdı. Bu dövrün ədəbiyyatında xalq kütlələrin in azadlıq istəyi, inqilabi hərəkatın güclən mesi, milli şüurun güclü oyamşı ilə əlaqədar o laraq tənqidi rea-lizm aparıcı istiqamətə cevrildi. Həmin dövrdə Azərbay-canda geniş vüsət alan istiqlaliyyət uğrunda siyasi mübarizə ilə bağlı azerbaycançıhq ideologiyası məzmunca və keyfıy-yətcə yeni mərhələyə qədəm qoydu və Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin qurulması ilə yüksək zirvəyə çatdı. Azər-baycanın şimalmda müstəqil dövlətçilik ənənelerinin d irçe-lişi və xalq ın milli təfəkküründə baş verən oyanış, mədə-niyyətin mü xtəlif sahələrində olduğu kimi, ədebi müh itdə də böyük canlanmaya səbəb oldu. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti A zərbaycan xalquun tarixi, siyasi və mənevi-psixo loji həyatında, o cümlədən o dövriin ədəbi-bədii fikir nümunəlerində silin məz izlər buraxmışdır. Cü mhuriyyət dövrünün öz böyük poeziyası, nəsri, dramaturg iyası və publisistikası o lmuşdur. Araşdır-malar göstərir ki, hətta ay da, u lduz da rəmz ve obraz kimi rəs miləşən milli simvolikaya - üçrəngli bayrağa və gerbə poeziyadan, ro mantik nəsrden ve inqilab i publisistikadan keçərə k gəlmişdir. Aşkar həqiqətdir ki, Cü mhuriyyət dövrünün ədəbiyya-tını ilk dəfə araşdıran və dəyərlendirən lər də elə Cü mhu- riyyeti və onun mədəniyyətini yaradanların ö zlə ri olmuşla r. Ədəbi prosesi tənzim edənlər və yaradanla r - Məhe mməd Əmin Rəsulzadə, M irzəba la Mə mməd zadə, Pa rla mentin sedri Əlimə rdan bəy Topçubaşov, s ədr müavin i Həsən bəy Ağayev, Cü mhuriyyət höku mətin in sədri Fətəli xan Xoyski, həmçinin Əli bəy Hüseynzadə, Əh məd bəy Ağaoğlu, Üze-yir və Ceyhun bəy Hacıbəyli qardaşları, Hüseyn Cavid, Cəlil Mə mmədqulu zadə, Məhə mməd Hadi, Əh məd Cavad, 85
86
Abdulla Şaiq, Salman Mümtaz, Əlabbas Müznib və başqa-ları idilər. Xüsusən, "Cümhuriyyət şairi" Əhməd Cavadın, Əli Yusif, Ümmügülsüm, Əmin Abid (Gü ltəkin), Cəfər Cabbarlı, Bədri Seyidzadə, Mürşid, Davud (Ağamirzadə), Əli Şövqi kimi gənclərin şeirləri el arasında süretlə yayılır, marşa, himnə, nəğməyə çevrilirdi. Azerbaycamn istiqlalma, milli dövlətə, bayrağa və gerbə, türkçülük idealma, ü mum-bəşəri və islami dəyərlərə həsr olun muş en yaxşı ədəbi-bədii, elmi-publisistik, fəlsefı-tarixi əsərlər məhz Cü mhu-riyyət dövründə yaranmışdır. Azərbaycanın tam müstəqil-liyi və istiqlah ideyası əksər ziyalıları bir bayraq altında birləşdirir və ədəbi hərəkat da en çox bu yöndə irəliləyird i. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Əh məd bəy Ağaoğlu, Əli bəy Hüseynzadə, Ceyhun bəy Hacıbəyli kimi xad imlər Avropada və Rusiyada vüsət tapan xristian birliyi hərəkatı müqabilində "türkləşmə, isla mlaşma və müasirləşmə" ide-yasını irəli sürür və onun qəlebəsinə çalışırdılar. Bu ideya Azərbaycanda siyasi, sosioloji ve fəlsəfı istiqamətə yönəlir, azərbaycançılıq təlimi ilə qaynayıb-qarışırdı. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1919 ildə "Azərbaycan" qəzetində yazıçı və şairləri bu ideyanı əks etdirməyə çağırır və yazırdı: "Mətbuatın, ədəbiyyatın millətin qəlbinə mil-liyyət və istiqlal toxumu saçan bir əməl olduğu məlum-dur... Ey millətin lisanül-qeybi olan şairlər, ədiblər! Millətin əməllərini, ülvi niyyət və məqsədlərini oxşayımz, kəndisinə millət sevgisi, vətən məhəbbəti, hürriyyat eşqi təlqin ediniz". 1918-20 illə rdə gənc edebi qüvvələrin bir a ma l uğ-runda təcrübəli nəsillərə birləş mək a rzusu duyulurdu.
Azər-baycan m taleyin i düşünürdü. Cü mhuriyyətin əvvəlcə Ukraynada, sonra isə Türki-yədə rəsmi elç isi olan Yusif Və zir Çə mən ze minli " Bu gün yazıçıya nə gərəkdir?" sualına be lə cavab verirdi: "Dil a zadlığı, qələ m azadlığı!". Başqa görkəmli sənət ustalan da
87
Cü mhuriyyətin verd iyi qələm azadhğından bəhrələnird ilər. Nəcəf bəy Vəzirov, Süley man Sani A xundov, Yusif Vəzir Çə mən zə minli, Sey id Hüseyn, Abdulla bəy Divanbəyoğlu və başqaları pedaqoji işdə, publisistika sahəsinde, dövlət işlərində çalışır, siyasi həyata qoşulurdular. Firidun bey Köçərlini, Yusif Vəzir Çəmənzəmin lini, Seyid Hüseyni və Salman Mümtazı daha ço x ədəbiyyat tarixi məsələləri dü-şündürürdü. Belə ki, Yusif Vəzir "Litva tatarların ın tarixi" , "Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə bir nəzər" kitablarım yazır, Salman Mü mtaz A zerbaycanın klassik şairlərinin əsərlərini toplayırd ı. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Əliqulu Qəmküsar, Ömer Faiq, Eynəli bəy Sultanov, Hüseyn Minasazov və başqaları Tiflisdə çalışırd ılar. 1919 il avqustun 26-da "Yaşıl qələ m" ədəbi b irliy i yığ mcağ mın Parla ment binasmda keçirilməsi, Məhə mməd Əmin Rəsulzadənin o rada iştirakı və çıxışı da milli dövlətin ədəbiyyata və ədəbiyyat xadimlərinə qayğısmdan xəbər verird i. Seyid Hüseynin sədrliyi ilə keçən iclasda birliy in məramnaməsi qəbul edildi. Salman Mü mtazın təklifı ilə məramnaməyə
Yeni quru luşun tələblərinə ən ço x publisistika və lirik şeir kimi kiçik və çevik janrlarda yazılan əsərlər uyğun gəlird i. İstiqlal dövrü ədəbiyyatmın ən geniş yayılmış qolu poeziya idi. Xa lq m 20 əsrin əvvəlindən uğrunda mübarizə apardığı milli istiqlal ideallarmm artıq qalib gəldiy i dövrün poeziyası olan Cü mhuriyyət şeri bu ideallarm qorunub saxlan ması uğrunda mübarizənin əksi idi. A zərbaycan şair-lərin in 1918-20 illərdə istiqlala qoşduqları h imn, marş və mah mlar bütöv bir silsilə təşkil ed ir. Məhəmməd Əmm Rəsulzadə elə o günlərdə şairləri bu işə həvəsləndirmək üçün yazırd ı: ''Bir alay əsgərin milli nəğmələr ötərək bir-dəfəlik keçişi mətbuatın 10 sənəlik təbliğatından əhali üzə-rində daha
Cü mhuriyyətin bayrağındakı rənglərin - türkçülük, müasirlik və islam ideallarmın, türk və islam tarixin in tə- rənnümü, ilk müstəqil, suveren milli dövlətin dəstəklən-məsi, onun salnaməsinin yaran ması, milli dövletçilik ideo- logiyasınm ifadesi, təsbiti, ordunun hərbi uğurların m bədii təminatı, ermənilərin Qarabağ qiyamı, Azərbaycanda ermə-nilərin dinc əhaliyə qarşı törətdiklə ri soyqırımları, vəhşi-liklə r, əra zinin qəsb və talan olun ması, daşnakların Bakıda tarixi abidə ləri, elm və mədəniyyət ocaqlarını yandırması, mart qırğ mları, milli keç miş v ə isla m tarixində şehidlik və qəhrə man lıq səhifələrinin mədhi və yada salmması, şimal-dan ya xmlaşan qara buluddan və vətənin başı üstünü al-maqda olan təhlü kədən doğan həyəcan və təşviş istiqlal dövrü poeziyasının ü mdə mövzuları idi. Milli intibah, hürriyyət düşüncəsi ve istiqlal ovqatı Cü mhuriyyət romantizmin in parlaq nü mayendesi Məhəm-məd Hadinin də şeirlə rin in leytmot ivini təşkil edir. Milli müstəqillik və a zad lıq uğrunda mübarizə aparan şair A zər-baycan Xalq Cü mhuriyyətinin quru lmas mı ruh yüksəkliyi i'ıə qarşılamış, ona "Şühədayi-hürriyyətimizin ərvahına it-
88
haf', " Əsgərlərimizə, könüllülərimizə", "Məfkureyi-aliy-yəmiz" ("Azərbaycan dövləti-növzadımıza") şeirlərin i həsr etmişdir. Məhəmməd Hadi sonuncu şerdə xalqm milli istiq-lal ruhunu və əzmini ifadə edərək yazırdı: Çıxsın dilərsə, qarşımıza həp məzarımız, Dönməz məzaridən bu dili-əzmkarımız... Vicdani-millətə yazılıbdır bu ayəmiz, Ən şanlı, ən şərəfli həyat iştə qayəmiz. ("Məfkureyi-aliyyə miz") Bu əhvali-ruhiyyə şairin "Zəfəri-nahiyyəyə doğru", "Aydınhq bir gecedə təfəkkür dəqiqələ ri", "Kor - soqqur", "Baharm ilhamları və ictimai rəmzlər", "Hərarətli şeir və yaxud qızd ırmalı hahmda saçmalarım" şeirlərində də davam eləyir. Məhəmməd Hadi "Şühədayı - hürriyyətimizin ərva-h ma ithaf' şerində "Sizinlə buldu bu millət şərəfli istiqlal", - deyə Azərbaycanm müstəqilliy i uğrunda mübarizedə şəhid olmuş vətən övladlarımn müqəddes ruhunu həzin təranələrlə o xşayır, "Əsgərlərimizə, könüllülərimizə" sil-silə şeirlərində isə yurddaşlarını bu istiqlalm qorun masma çağın rdı. Müsavat və istiqlal amalları A.Şaiqin "İntizar qarşısm-da", "Arazdan Turana", " Yeni ay doğarkən", " Vətənin ya- mq səsi", "Türk ədə mi-mə rkə ziyyət fırqəsi" ("Marş") şeirlə rində də əksini tapmışdır. "Birləşəlim, türk oğlu, bu yol millət
çağırırdı: Ildırımlar gurlasm, Buludlanm hazırlansın tufana! Dağım, daşım boyansın həp al qana, Şimşəklərim parlasm... "Ölüm " deyə, "Vətən " deyə coşarız. Bu torpaqlar qammızla boyansa, Nəfəsimiz qalınca öc alarız. Eyni motiv o dövrdə nəşr olunmuş "Milli şərqilər" (1919) adh seçmə şeirlər toplusunun da əsas mövzusunu və vahid ideya-bədii pafosunu təşkil edirdi:
(Əh məd Cavad, "Azorbaycan bayrağına") Cəfə r Cabbarhmn istiqla l möv zulu şeirləri 1918-20 illərin inqilab i və ro mantik əhval-ruhiyyəsini xüsusilə qabarıq ifadə edən fəlsəfı-rə mzi nümunələ r idi. Şair " Yaşıl donlu, al yanaqlı, mavi gö zlü sevdiyim" dediyi məşuqəyə eşq elan edir və onun tarixi simvo likasım belə aç ırd ı:
Gənc şairin "Sevdiyim", "Sevimli ölkə m", "Salam" şeirlərində də müstəqil Azərbaycan, türkçülük, turançılıq ideyaları tərənnüm edilird i. Cü mhuriyyətin ilk qadın şairi Ümmügülsü mün şeirləri vetənin sabaha uçuş və döyüş cəngisi kimi səslənirdi:
("Çəkil, dəf ol") Bu dövr poeziyasmda " Cü mhuriyyət şairi" Əh məd Cavad m səsi daha gur eşidilirdi. Əh məd Cavadın həyat və yaradıcıhğ mm ən parlaq və məhsuldar dövrü 20 əsrin 10-cu illerinin ortalarına və A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti döv-rünə təsadüf edir. Bu illərdə onun "Qoşmalar" (1916) və ―Dalğa‖ (1919) adlı şeir topluları nəşr edilmişdir. Hə min dövrdə
89
Əhməd Cavadın fəaliyyəti bilavasitə M.Ə. Rəsulzadə ilə bağlı olmuşdur. Əhməd Cavad məhz M.Ə.Rəsulzadənin təklifl ilə "Müsavat" partiyasına daxil olmuşdur. Daim ictimai-siyasi hadisələrin mərkəzində olan Əhməd Cavad Cümhuriyy ətin qurulmasını "Azərbaycan, Azərbaycan!" və "Canım-gözüm, gözüm-canım Azərbaycanım" şeirləri ilə alqışlamışdır. 28 May - istiqlal günü, milli ordu, türk birliyi, üçrengli, səkkiz guşəli ay-ulduzlu bayraq onun şeirlərinin əsas atributları idi. Azərbaycan hərbi birlikləri ilə türk ordu hissələri Bakıya daxil olduqda, Əhməd Cavad əs gər yoldaşlan ilə bərabər Bakmın Yasamal dağındakı səngərlərdə düşmənlə vuruşurdu. "Bismillah" şerini də o, həmin döyüş meydanın-da yazmışdır: Atıldı dağlardan zəfər topları, Yürüdü irəli əsgər, Bismillah. O, Xan sarayından çiçəkli bir qız, Bəkliyor bizləri zəfər, Bismillah. Ey hərbin taleyi, bizə yol ver, yol. Sən ey coşan dəniz, gəl türkə ram ol. Sən ey sağa, sola qıhnc vuran qol, Qollarma qüvvət gəlir, Bismillah. Şair "Ey əsgər" şerində Azərbaycan əs gərinin döyüşdə göstərdiyi şücaəti belə tərənnüm edirdi: Dağa-daşa sancağını öpdürüb, Duman kimi bu dağları bürüyən. Dənizlərə salam rəsmi yapdırıb, Göylərdəki bulud kimi yürüyən. Yürü-yürü, batan günün izinə, Gülümsəyir doğan günəş üziinə. Əhməd Cavadın ikinci şeir kitabı olan "Dalğa"da (1919), əsasən, istiqlal dövründə yazdığı şeirləri toplan-mışdı. Şair tükənməz ilhammı sonsuz, ülvi məhəbbətlə sevdiyi Azərbaycan milli istiqlalının tərənnümüne həsr etmişdi ("Nədən yarandın", "Azerbaycan bayrağına", "Al bayrağa", "Gəlmə", "Bakı deyir ki...", "Qardaş", "İngilis" və s. şeirlər). "Mən çeynənən bir ölkənin haqq bağıran səsiyəm ", -deyən Əhməd Cavad milli azadhğı təhdid edən şimal yelinə, azad dağları bürümək istəyən dumana, milli dövləti devirmeye çalışan təcaviizkar qüvvələrə qəzəblə xəbərdar-lıq edirdi: Bu dağlar mənimdir, yeni gün gördü, Boğar səni ahım, ey duman, gəlmə!... Sən ey gözlərimə batan quruntu, Sağlam bir imanə səndən nə qorxu?! Bəslərsə vicdanlar pək böyük duyğu, Yıxılmaz qaladır hər vicdan, gəlmə! ("Gəlmə") Əhməd Cavad ömrünün sonuna qədər milli istiqlal ideallarına sadiq qalmış və bu yolda şəhid olmuşdur. Bunu onun Cümhuriyyətin süqutundan, Aprel işğalından (1920) sonra yazdığı əsərlər də sübut edir. 1925 ildə yazdığı "Göy-göl" şerində şair müstəqil Azərbaycanın dövlət bayrağındakı ay-ulduza işarə edərək deyirdi:
90
quralı, Göygöl. Şair bu şerə görə həbs olunmuşdu. Milli istiqlahn qorunmasına çağınş ruhu Ə.Müznib in "Azərbaycan", Balaqardaş Mürşidin "Əsgər şeirləri" silsi-ləsi ("Əsgər hərbə gedərkən", "Ana deyir", "Bu günün gənclerinə", "Qarabağda helak olmuş arkadaşımın ruhuna ithaf'), Davudun "Əsgər şərqisi", "Məqsədimiz", "Azər-baycan ordusuna", "Bir əsgərin dilindən", Ümmügülsümün "Əsgər anasma", "Bir mayıs günündə", Əli Şövqinin "Azərbaycana", Ümid Gəncəlin in "Azərbaycan vətən şər-qisi", Əli Yusifın "Bayraq", "Azərbaycanlıya" əsərlərində də güclü id i. Mürşid "Sühədayı-Vətən" şerində yazırdı:
İstiqlal poeziyas mda orijinalhğı ilə seçilən gənc sima-lardan biri də istedadlı şair Əli Yusif idi. İstiqlalı böyiik se- vinclə, ruh yüksəkliy i ilə qarşılayan gənc şair istibdad zən-cirindən qurtarmağı A zerbaycan üfüqündə doğan sönməz u lduz kimi mənalandırır, ilk dəfə milli dövlət elan edil-məsindən qürurla öyünürdü: Ey vətəndaş, bu gün sənin taleyinə Bir əbədi sönməyəcək ulduz doğur. ..Bıından sonra Azərbaycan ölkəsində, Azadhğın, istiqlalın kölgəsində Sənin dəxi bir müqəddəs vətənin var, Bayrağın var, buludlardan uca qalxar'. 1918-20 illərdə Cü mhuriyyət şeri nü munələri, əsasən, "Azerbaycan", "Açıq söz", "Müsavat", "Bəsirət", "İstiq-lal" qəzetlərində, "Övraqi-nə fısə", "Qurtuluş" jurnalların-da dərc olunurdu. Bu illərdə Ə.Cavadm "Da lğa", türk şairi Fey zulla Sacidin "Fə ryad" kitablan, habelə "Milli şərqilər", "Ordu marşlan" topluları nəşr edilmişdir. Poeziyadan fərqli olaraq, yeni həyatı öyrən mək, mü-rəkkəb ictima i-siyasi duru mu qavramaq və sənətə gətirmə k prosesinin mürəkkəbliyi ilə əlaqədar o laraq bu dövrün nəs-rində yeni quruluşla bilavasitə bağh olan, onu alqışlayan, onun teləblərinə cavab verən əsərlə r az o lsa da, ənənəvi a ilə-mə işət və tarixi mövzu larda yazılan bir ço x nəsr əsər-lərində dövrün ictima i-siyasi, milli-mənəvi proble mlərinin bədii ə ksinə, cərəyan edən hadisələrin mahiyyətinə nüfuz et məyə müəyyən cəhdlər göstərilirdi. "Molla Nəsrəddin" jurnalı ilə ədəbi hərə katı canlan-d ıran Cə lil Mə mmədquluzadə bu illərdə "Konsulun arvadı", "Qəssab", "Xanm təsbehi", "Nigarançılıq", "Rus qızı", "Zırra ma" hekayələrində ənənəvi sosial, ailə-məişət mövzula rı ilə yanaşı, vətenin, millətin taleyi, insan, o cü m-lədən qadm hüquqlan kimi ən ü mdə problemlərə de to xu-nurdu. Bu hekayələrdə za ma mn ruhuna uyğun olaraq, ö ldü-rücü satiradan daha ço x yu mşaq, düşündürücü yumor güclü id i. Əla mətdar cəhətdir ki, bu hekayələ rdə ədib ziyalı anla -yış ma yeni, müasir ba xımdan yanaşırdı. Cəlil Mə mməd -
91
quluzadə bu dünyaya gözünü Azərbaycan dərdi ilə, bu mil-lətin ö zünüdərki a rzusu ilə aç mışdı. İlk irihəc mli nəsr əsəri olan "Danabaş kəndinin əhvalatları" povestində bu dərdin yüksək bədii ifadəsi öz əksini tap mışdır. Milletin geriliy ini və onun bu gerilikdən qurtulması yollarmı göstərməyə çalı-şan Mirzə Cə lil belə məqa mlarda tip ikliye daha çox diqqət yetirirdi. "Molla Nəsrəddin" edəbi məktəbin in nü mayəndəsi Əbdürrəhim bey Haqverdiyevin "Şair" hekayəsində milli dövlət quruculuğu dövründe ziyalı p roblemi müstəqil döv-lət üçün milli kadrlar yetişdirilmesi problemi ilə səsleşirdi. Əsərin qehrəma m Mirzə Sə fər mühəndis və həkim oğlan-larına xa lqa ö zü kimi namusla xid mət göstərməyi vesiyyət edir. Abdulla Şaiq in "Əsrimizin qəhrəmanları" ro manında Azərbaycan genclərinin həyatı, arzu və amalları, dünyaba-xışı və əmə llə ri ön plana çəkilir. Müəllifin ilk bölü mlərini hə lə 1909 ildə yazd ığı bu əsərə 9 ildən sonra, 1918 ildə yenidən qayıtmasın m bir səbəbi də bu dövrdə milli istiqlal arzularımn gerçəkləşməsi imkan mın güclənməsi və bu yol-da gənclərə olan ümidi, inamı ilə bağlı id i. Ağababa Yusifzadənin ro mantik ruhlu "Sın ıq qanad" əsəri 1918-20 illərdə Abdulla Şaiqin "Əsrimizin qehre- man larr'ndan sonra meydana çıxan ikinci ro man nümunə-sidir. Əsər ənənəvi məhəbbət mövzusunda olsa da, burada örtülü şəkildə ictimai məsələlərə də to xunulur. Müəllif göstərirdi ki, dbvlətin milli kadrlara ehtiyacını ödəmək, istedadh gənclərə
Azərbaycanm müsteqilliyə can at ması Antanta döv-lətlərini, rus bolşeviklərini və daşnakları təşvişə salmışdı. Bolşevik Rusiyası hər tərəfdən A zərbaycana qarşı fıtnələr törəd ir, ermən i daşnaklanndan istifade edirdi. Belə fıtnə-lərdən ən böyüyü 1918 ilin martmda erməni daşnaklarmın Bakıda, həmçinin Azərbaycamn başqa yerlərinde azerbay-canlılara qarşı törətdikləri soyqırımları idi. Bakı sovetinin əsasən daşnak quldurlarından ibarət olan qoşunları Bakıda min lərlə azərbaycanlın ı qətlə yetirdile r, qədim b inaları, məscidlə ri dağıtdıla r, əlya zmala rmı, kitab xanaları yandırdı-lar. Məhə mməd Əmin Resulzade, Əlimərdan bəy Topçu-başov, Üzeyir bəy Hacıbəyli, Mirzəbala Məmmədzadə, Seyid Hüseyn, Abdulla Şaiq kimi qabaqcıl A zərbaycan ziyalıları ö z əsərlerində bu vəhşiliy i lenətləyird ilər. Bakıda ermen i daşnakların ın vəhşicəsinə yandırdıqları abidelərdən biri də milyonçu Musa Nağıyevin oğlu İsma - yıhn xatirəsinə ucaltdırdığ ı İs mailiyye binası idi. Binanm yandırılması bir yana, millətə qənim kəsilən daşnaklar İs- ma iliyyənin sökülməsinə ça lışırdılar. Azərbaycanlılara qarşı hazırlanan bu qəsdin üstünü aç-maq üçün Seyid Hüseyn "Hezin bir xatirə. İs ma iliyyə" hekayəsini yazmışdı. Dərin lirizmi, güclü vətəndaşlıq duy-ğusu və publisistik ruhu ilə seçilen bu hekayə İsma iliyyənin tarixi bədii salna məsidir. Vətəndaş yazıç rya görə, binanın xa lq qarşısındakı b ir-birindən dəyərli xid mətlə rindən ən q iy mətlisi onun siyasi cəreyanlar meydanına çevrilə rək, xa lqın milli-mənəvi tarixində əvəzsiz rol oyna masıdır. Qabaqcıl A zərbaycan ziyalıları bu binanı xalq m, millətin amal və əməl dayağı, müqeddəs və toxunulmaz məbədi sayır, azadlıq və istiqlal rəmzi kimi dəyərlendirirdilər. He -kayənin sonluğu son dərəcə həyəcanlı və dərin vətəndaş narahatlığı ilə dolu çağırış notları ilə bitir:
"Ey bakıh qardaş, ey azərbaycanh vətəndaş, niyə dayanıb baxıyorsan? Coş! İsmailiyyənin, hər vaxt böyük salonunda öz gələcəyin iiçün gün ağladığın İsmailiyyənin qarşısına gəl. Onu səndən ayırırlar. Onu lüzumsuz bir meyit kinti dəfn ediyorlar. Həm də sənin gözünün qaba-ğında dəfn ediyorlar. Halbuk i onun məhzun gözləri səni gözləyir, sənin həsrətini çəkir". Maraqlıd ır ki, Seyid Hüseynin bu hekayəsinden sonra "Yaşıl qələm" ədəbi birliy i "İsmailiyyə" müsabiqəsi elan edərək, he min mövzuda, he mçin in Azərbaycan bayrağına həsr olunan bir neçə poetik əsərin de üzə çıxmasına nail olu r, başlıcası isə, "İsmailiyye"nin dağıdılmasımn və onun timsalında azərbaycanhlann azadlıq və milli istiqlaliyyət duyğularımn qırılmasınm qarşısı alın ır. Bu mövzuya bir də qayıdan Seyid Hüseyn 1920 ildə "İsmailiyye" adlı yeni hekayə də yazmışdır. Həmin yazıda da binanm xa incəsinə və alçaq niyyətlə yandırıldığ ı, bundan doğan vətəndaş qəzəb və hiddəti dərindən duyulmaqdadır. "İsmailiyyə" Cü mhuriyyət dövrü ədəbiyyatında zaman m ən başlıca probleminə to xun maqla milli dövlətçiliyi, milli Hö- ku məti, "üçrəngli, səkkizguşə ulduzlu" bayrağı be lə böyük ürəklə alq ışlayan, xa lqı onun qədrini bilməye çağıran yega-nə bədii nəsr əsəri idi. Cü mhuriyyət dövrü ədəbi prosesinin canlan masında dramaturgiya da ehəmiyyətli yer tuturdu. Bu dövr drama - turgiyası müasirliy i ilə seçilird i. A zərbaycanm o zamankı duru mu və gələcək müqəddəratı ilə sıx bağlı o lan məsə-lələr - milli oyanış, milli azad lıq hərəkatı, istiqlaliyyət, müstəqil dövlətçilik məsələləri, əski inanclara, xalq ın yad-daşma qayıd ış kimi duyğular onun en yaxşı nümunəlerin in əsas mövzusu idi. Bu dövr dramaturg iyasında Azərbaycan, Turan, Qafqaz, Türk dünyası obrazları ço x qabarıq verilmiş-dir. Cə lil Mə mmədquluzadə, Hüseyn Cavid, Cəfə r Cabbarlı kimi tanın mış sənətkarlar daha məhsuldar çalışırdılar. Azər- baycan dramaturgiyasımn şah əsərlərindən olan "Anamın kitabı" (C.Məmmədqulu zadə), "İblis" (H.Cavid), "Aydm" (C.Cabbarlı) məh z bu dövrdə yaranmışdır. Cəfər Cabbar-lın ın "Ədirnə fəthi" və "Trablis müharibəsi", yaxud "Ul-duz" pyeslərin in mövzusu Ya xm və Orta Şərqdə, o cü m-lədən Türkiyədə milli azadhq hərəkat mdan götürülmüşdür. Xüsusilə "Ədirnə fəthi" Balkan müharibələri dövründə türk xalq ın m istiqlal mübarizəsi ilə zəngin tarixin in parlaq bir səhifəsindən bəhs edir. Öz ölkəsinin və xalq ımn istiqla liy-yət və a zad lıq yollan barədə düşünən C.Cabbarlı hə min əsərləri ilə bu ideyaları alqışlayırdı. Müəllif milli istiqlal və dövlətçilik amallannın gerçəkləşdiyi, tarixi yetkinlik çağ- 92
93
larının yaxınlaşdığı ərəfədə qardaş türk xalqın m istiqlal savaşmdan nümunə götürməyə çağırır, vətənpərverlik hissini oyatmağa çalışırdı. İsa bəy Aşurbəylinin istiqlal möv-zusunda yazdığı "Azerbaycan" pyesi də böyük maraqla qar- şılan mışdı. Mirzə Cə lilin bu illə rdə "Ka mança", "Anamın kitabı" kimi əsərlə rlə yeni möv zula ra ü z tut ması böyük əhə miyyət kəsb edirdi. Bu əsərlə rdə o, hadisələri qavra maqda ve də-yərləndirmə kdə mütəfə kkir vətəndaş kimi çıxış ed ird i. "Anamın kitabı"nda ədibin vətən, millət, ana dili an layış-larmın ideya-estetik tutumu Cü mhuriyyət istəkleri ilə tam səsləşirdi. Müəllifin milli özünəqayıdış, milli ö zünüdərk ideyası üç qardaşın münasibətlərində, rəmzi obraz kimi verilən "Anamm kitabı"n m yozu munda üze çıxır. Pyesdə son dərəcə mühüm bir mövzu-tarixi ədalətsizlik nəticə-sində parçalan mış, ayrı düşmüş Azərbaycan xalq mın bir-ləş mesi ideyası yüksek bedii şəkildə ü mu miləşdirilmişdir. "Kamança"da isə çarizmin, eləce də bolşeviklərin təhriki və daşnaklarm bilavasitə iştirakı ilə azə rbaycanlılara qarşı törədilən qırğınla rın ibrətli tarixi bədii əksini tap mışdır. Əsərdə Azərbaycan xalq ın m yüks ək insanpərverliyi, en ağır cinayətləri belə bağışlaya bilməsi rə mzi baş qəhrəman Kamança obrazında son dərəcə təsirli ifadə olunmuşdur. Hüseyn Cavidin bütün zamanlarm ən kəskin və əbədi bir problemin in - xey irlə şərin, iblislə bəşərin əzəli və əbədi mübarizəsinin yüksək bədii-fəlsəfı şəkildə ü mu mi-ləşdirildiy i "İblis", C.Cabbarlın m "pulun şeytana namaz qıldırdığı" altun dünyasmda insan arzuların m daşlara çır-pılıb puç olduğunu yüksək sənətkarlıqla əks etdirən "Aydm" faciələri təkcə o dövrün deyil, ü mu miyyətle, Azər-baycan dramaturg iyasının nailiyyəti idi. Bütövlükdə, bu illərdə yaranan pyeslər milli-mənəvi, inqilabi-fəlsəfi tutumu, mövzu və ideyası ilə birlikdə janr, üslub və obrazlar aləmi ilə də seçilirdi. Sey id Hüseyn və başqa tənqidçilər, haqlı olaraq, həmin pyesləri ədəbi mühitə yeni nəfəs gətirən əserlər kimi dəyərləndirird ilə r. 1918-20 illərdə Azərbaycanda ideoloji müba rizənin bütün ağırlığı dövri metbuatın kesərli silah ı olan publisis - tikan m ü zərinə düşürdü. Azərbaycan publisistikası ideya-mövzu cehətdən çox rengarəng və zengin idi: çarizm əsa-rətindən yenicə qurtulmuş Şima li A zərbaycanın milli müs təqilliyinin qorunub saxlan ması, milli ordunun yaran ması, ö lkədə demokratik parlament seçkiləri ve islahatlarm keçirilməsi, bolşevik və Denikin təhlükəsinin dəf edilməsi, Qarabağda erməni millətç ilə rinin törətdiyi müharibə yanğı-nmm söndürülmesi, ölkə da xilindəki təfriqəç ilik, Ba kı neft i uğrunda xa ric i imperialistlerin didiş məsi və s. publisisti-kanın to xunduğu əsas məsələlər idi. Milli publisistikan m esasında xalq ın gələcəyi ilə bağh böyük siyasi-ictimai kon-sepsiya dayanırdı. Bu konsepsiya 20 əsrin əvvəllə rində Azərbaycanda intişar tapmış "türkleşmək, islamlaşmaq, müasirləşmek" ideahnda təcəssüm olunurdu. 1918-20 illə r milli publisistikasımn ön sırasmda "Azər-baycan" qəzeti, onun əsas redaktorlarından olmuş Üzeyir bəy Hacıbəyli dururdu. Üzey ir bəyin publisistikasmda milli b irliye, milli hə mrəy liyə çağırış, da xili siyasi pəra kəndə-liyin tənqidi daha geniş yer tuturdu ("Mühüm mes ələ lər", "Part iyalan mıza", "Teessürat", "İstiqlal və istiqbal ümidi", "Qara təhlükə", "Bir yaş", "Seddi-İskəndər" və s. məqa-lələ r). O, A zerbaycanın istiqla lım hədələyənlərin təkcə e r-mən i daşnaklan ve rus şovinist generalı Den ikindən ibarət olmad ığ mı xalqa başa salır, "diinənə qədər əsir və qul olan bir milləti bu gün
Azərbaycanm milli müs -təqilliyini görmə k istəməyən mü xa lifətçi part iyala r barədə mə lu mat verirdi. 1918-20 iller A zərbaycan publisistikasmın ən parlaq nümunələ ri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə mə xsusdur. Cü mhuriyyətin ilk günlərində qələmə ald ığı "Azərbaycan paytaxtı" adlı tarixi-publisistik yazısı indi də öz ictimai təsir qüwəsini saxlamaqdadır. A zərbaycan türklərinin tarixi keç-mişindən, yaşadığı ərazin in coğrafi hüdudlarmdan behs edən silsilə məqa lələ rdən ibarət bu yazı vətəni, milləti sev məyə çağırırdı. Məhə mməd Əmin Rəsulzadənin siyasi məqalə ləri ideya-mə zmun zənginliyi ile yanaşı, həyat fakt-ların ı seç mek və onları ü mu miləşdirmə k bacarığ ı ilə də fə rqlənirdi. Bu cəhətdən onun "Samoupravleniye" ("Özü-nüidarə") adlı məqaləsi Azə rbaycanı da xili-siyasi çəkiş-mə lərlə parçala mağa çalışan mü xalif partiyalara kesərli cavab id i. M.Ə.Rəsulzadənin A zərbaycan Parlamentindəki çıxışları natiqlik sənətinə və publisistikaya gözəl nü mu-nədir. Bu çıxışlarında o, respublikadakı ağır siyasi-iqtisadi durumun səbəblərini açır, xalqın gələcəyə ina mmı səfərbər ed irdi. Yusif Və zir Çe men zə minlinin Azə rbaycanda müstəqil dövlətin qurulması ərə fəsində "Açıq söz" qəzetində çap etdirdiyi "Türk millətinə xitab" adlı silsilə məqalələri xal-qımızm milli azad lıq şüurunun oyamşmda mühüm rol oyna-mışdır. Müəllif Rusiya imperiyasmın dağılmasmdan sonra yaranmış imkandan istifad ə etməyə, milli azad lıq amalı uğ-runda bürün siyasi qüvvələri b irləşməyə çağırırdı. Ya zıç ı bütün mü xa lif qüvvələrə mü raciətlə yazırd ı: "İndi əqidə davası eləmək zamam
94
95
erməni-daşnak təcavüzü dövründə yazılmış "Ermənilər və biz" publisist məqaləsində bu təcavüzün tarixi kökləri və siyasi-ictima i dayaqları təhlil edilir, onun iki yüz illik tarixi araşdırılırd ı. Ceyhun bəy Hacıbəyli, Hüseyn bəy Mirzəcama lov, Fə rhad Ağazadə, Əlabbas Müznib və başqalarının ya zıla rında ən mühü m ictimai-siyasi məsələlər ço x sərrast şəkildə, vətəndaşlıq mövqeyindən işıqlandırılırdı. Bu dövrdə Azərbaycan publisistikası cəmiyyətə təsir etnıək üçün daha çox tarixi yaddaşa müraciət ed ir, keçmişin qəhrəmanhq ənənələrin i yada salır, xalqı milli ö zünüdərkə çağırırd ı. Lakin 1920 ilin Aprel işğalı nəticəsində Cü mhuriyyət dövrünün istiqlalçı ədəbi qüvvələrinə ağır zərbə vuruldu. Qan lı repressiyalar, təqiblər A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə başlanmış yeni ədəbi oyanışın, müvəqqəti olaraq qarşısını ald ı. Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|