Тцркийя тцркъясиндян Азярбайъан тцркъясиня чевирди: Мирзя Янсярли (Лямбяли)
Deterdinqin çox gizli şəkildə gördüyü işlərdən «Standart Oyl»
Yüklə 1,02 Mb.
|
|
Deterdinqin çox gizli şəkildə gördüyü işlərdən «Standart Oyl» şirkəti çox gec xəbər tutdu və onun əksinə heç bir şey edə bilmədi. Ancaq, Rokfeller hələ nəyəsə ümid etdiyindən Amerika prezidenti Hardinqi sıxışdırırdı. O, Rusiya və İngiltərə tərəfindən Amerikaya Azərbaycanı tanıması təklifini qəbul etməməsini Hardinqdən tələb edirdi. Bir müddət sonra Amerika prezidenti Hardinqin əmri ilə Rusiyada bolşeviklərə qarşı mübarizə aparan general Denikinin yanındakı nümayəndə admiral M.Cally cənabları general Denikinə təqdim etdiyi bir memorandumla Amerika hökumətinin Qafqazda yeni qurulmuş Azərbaycan dövlətini tanımadığını qəti şəkildə bildirdi. Ancaq, «Standard Oyl»un israrı ilə verilmiş bu memorandumun hadisələrə təsiri çox zəif idi. Çünki, bundan əvvəl fürsəti əldən verməyən Lloyd Corcun israrı ilə müttəfiq dövlətlər Azərbaycan və Gürcüstanın müstəqilliklərini tanımışdılar. İngilis diplomatları və Deterdinq vəziyyətdən istifadə edərək Rusiyanın daxilində münaqişələr və qırğınlar törədərkən neftə sahib Azərbaycan dövlətinin istiqlalını müttəfiq dövlətlərə tanıtdırır, Gürcüstanı isə Rusiya ilə Azərbaycan arasında bir bufer dövlət olaraq inkişaf etdirirdilər. Deterdinq nefti müharibəsiz sülh yolu ilə almaq istəyirdi. Bunun əksinə olaraq «Standard Oyl” şikrətinin təzyiqi altında olan Amerika prezidenti Hardinq isə nə Azərbaycan, nə də Gürcüstanı qəbul edir və ingilislərin əlinə keçən neft üzündən rus zülmündən qurtulmaq və müstəqil bir dövlət olmaq istəyən bu iki məzlum millətin istiqlal arzusunu boğurdu. Bakı nefti ətrafında gənc Azərbaycanın istiqlalı bahasına «Standard Oyl» ilə «Royyal Datç-Şell Qrup» arasında mücadilə davam edərkən, Geniya konfransının açılışından iki gün sonra Amerika nümayəndə heyəti adından «Standard Oyl»un ümumi müdiri A.S.Bedford 1922-ci il aprelin 12-də «Nyu-York Herald Tribun» qəzetində nəşr etdirdiyi bir raportda «Standard Oyl» ilə Nobel qardaşları arasında bəzi ticarət yönlü danışıqlar aparıldığını və gələcəkdə müqavilə bağlanacağını bildirir. Onun bu məlumatları amerikalıların da boş durmadığını göstərir. Onlar Bakı neftindən 1920-ci ildə aldıqları hissələrlə mübarizələrini davam etdirməkdə qərarlı idilər. Raportda göstərilirdi ki, Nobel qardaşlarının əllərində olan aksiyaların 51%-i «Standard Oyl» şirkətinə aiddir. A.S.Bedford «Nyu York Herald Tribun» qəzetində bu raportu nəşr etdirdiyi tarixdə «Tayms» qəzetinə verdiyi bəyanatda «Royal Datç-Şell Qrup»u kəskin tənqid edirdi. Bu bəyanat əslində bir müharibə elanı idi. Bedford Amerika hökumətinin sovet Rusiyası ilə hər hansı bir hökumət və şirkətin bağlayacaqları müqavilələri tanımayacağını elan etdi. Artıq vəziyyət o dərəcəyə gəlib çatmışdır ki, Bedford Amerika hökuməti adından bəyanat verirdi. Axı o, Amerika dövlətində və hökumətində heç bir rəsmi vəzifə tutmurdu. Bunlardan belə nəticə çıxartmaq olurdu ki, artıq «Standard Oyl» Amerikanın həm siyasi, həm də iqtisadi siyasətinə nəzarət edirdi. Bu hadisə neftin dövlətlərin siyasətindəki təsirlərini açıq bir şəkildə göstərməkdə idi. A.S.Bedfordun 1922-ci il aprelin 1-də verdiyi bu iki bəyanat Genuya konfransında iştirak edən nümayəndələr tərəfindən əks reaksiya ilə qarşılandı. A.S.Bedfordun bu iki bəyanatı yeni yaranmış Gürcüstan və Azərbaycan dövlətlərinin istiqlallarını itirmələrinin ilk xəbərçisi idi. Qarşıya belə bir sual çıxır: «Standard Oyl» bu güc və qüdrəti haradan alırdı? Bu sualın cavabı çox sadə idi. «Standard Oyl» gücü və qüdrəti birbaşa Amerika prezidentidən alırdı. Amerika siyasətini əlində tutan və ona istədiyi istiqaməti verən prezident Hardinq Rokfellerin adamı idi. Hardinqin ən yaxın dostu olan Huqhs isə onun xarici işlər üzrə müşaviri vəzifəsini tuturdu. Huqhs bu vəzifəyə təyin olunmamışdan əvvəl «Standard Oyl»un İdarə Heyətinin üzvü və eyni zamanda rəhbərlərindən biri idi. Bax, elə bu şəxs sayəsində «Standard Oyl” Amerika dövlətinin xarici siyasətinin iplərini əldə tutur və bütün qüdrətini bundan alırdı. Genuya konfransının getdiyi dövrdə A.S.Bedfordun bütün əndişəsini Henry Deterdinq ilə bolşeviklər arasında bağlana biləcək müqavilə təşkil edirdi. Artıq Londonda Deterdinq ilə Rusiyanın İngiltərədəki səfiri Krasin arasında Bakı neftinə dair danışıqlar başlamış və polkovnik Boyle Bakıya göndərilmişdi. Bakı nefti mövzusunda «Royyal Datç-Şell Qrup» şirkətinin mənfəətlərini ingilis hökumətinin necə qoruduğunu aşağıdakı telerqafın məzmunundan da görmək olar:
Bolşevik Rusiyasının Londondakı səfiri Krasin 1922-ci il aprelin 11-də «İnformation» qəzetinə verdiyi bir müsahibəsində sovet hökumətinin böyük dövlətlərə Bakının neft ərazisindən 3000 hektarlıq bir neft imtiyazını verməyə hazır olduğunu bildirir. Halbuki, konfransda müzakirə edilməkdə olan və müttəfiqlər adından Lloyd Corc və Fransanın xarici işlər naziri Bartlio (1934-cü ildə Marseldə Yuqoslaviya kralı ilə birlikdə bir sui-qəsd nəticəsində öldürülmüşdür) tərəfindən çar Rusiyasının borcları və İngiltərə, Fransa və digər ölkələrin Rusiyada qalmış əmlaklarının əvəzinə 99 illik bir imtiyaz təklif etdilər. Buna cavab olaraq sovet hökumətinin nümayəndə heyətinin üzvlərindən biri olan Litvinov bolşeviklərin heç bir zaman bu yerlərin əski sahiblərinə qaytarılmayacağına dair verdiyi bəyanat Genuya konfransında bomba kimi partladı. Hər iki sovet rəsmisinin verdiyi bəyanatlar diqqəti çox cəlb edəndir. Rusiya bu siyasət yolu ilə «nə qopardılsa qənimətdir» dusturuna sadiq qalaraq müəyyən mənfəətlər əldə etmək istəyirdi. Litvinov sovet hökumətinin səlahiyyətli bir adamı olan Krasinin fikirlərinin əksinə bəyanat verərkən hansı təsirlərə məruz qalmışdır? Sovet hökumətinin iki məsul və səlahiyyətli şəxsinin bir-birini inkar edən bəyanatlarından aşağıdakı nəticəni çıxartmaq olar: Ruslar Amerika ilə İngiltərə arasındakı rəqabətdən məharətlə istifadə etməyə çalışırdılar. Lloyd Corc ruslar tərəfindən rədd cavabı aldıqdan sonra sovet hökumətinə ya 99 illik imtiyazım qəbul etməli, ya da 2 milyard 600 milyon sferlinq miqdarında olan təzminatı ödəməlidirlər təklifini irəli sürdü. Litvinov Lloyd Corcun təklifinə yeni bir təkliflə cavab verdi: «İngiltərə Rusiyanı bir neçə vəzifəni yerinə yetirməyə və dolayısilə Bakı neftinin müəyyən hissəsinin imtiyazlarını ingilislərə verməyi tələb edirlər.
Konfransın getdiyi müddətdə rus və ingilis nümayəndə heyətlərinin bir-birilərini ağır ittiham etmələrinin arxasında «Standard Oyl» şirkətinin fəaliyyətini ehtimal etmək olar. Çünki, konfransın getdiyi günlərdə Litvinovun istər oteldə, istərsə də restoranlarda daima amerikalı qadınlarla bir yerdə olduğu məlumdur. Buradan da belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, ingilislərə qarşı Litvinovun irəli sürdüyü təkliflərdə amerikalıların təsiri olmuşdur. Litvinovun bu zəif tərəfi mətbuatın diqqətindən yayınmamış və bu sairədə lətifələr və zarafatlar da yayılmışdır. Rusların təklifləri qarşısında çətin vəziyyətə düşən ingilislər hər neçə olursa-olsun müzakirələrin istiqamətini öz xeyirlərinə çevirmək üçün Fransa, Belçika və İtaliyanın nümayəndə heyətlərinin gücündən də istifadə etməyə çalışırdılar. Ancaq elə bir hadisə baş verdi ki, bu dövlətlərin nümayəndələri İngiltərəni dəstəkləmək üçün xeyli fikirləşməli oldular. Bu Almaniya ilə bolşevik Rusiyası arasında Rapalloda bağlanmış bir müqavilə idi. Lloyd Corc ilə müttəfiqləri bu müqaviləni rədd edən bir aktı imzalamalarına baxmayaraq Fransa və Belçika nümayəndələri öz aralarında iclas keçirərək Genuya konfransında heç bir müsbət nəticə əldə olunmayacağı qənaətinə gəldilər. İstər Belçika, istərsə də Fransa bu müştərək görüşdən sonra Genuya konfransını tənqid etməyə başladılar. Onların bu hərəkətləri səbəbsiz deyildir. Bu hər iki dövlətin də öz siyasətləri vardır və müharibədən zərər çəkmiş iqtisadiyyatlarını bərpa etmək üçün konfransdan istifadə etmək istəyirdilər. ABŞ konfransda iştirak edən dövlətlərin bir çoxuna kredit vermiş olduğundan bundan bəhrələnmək qərarına gəldi. «Standard Oyl» isə hədəfi konfrans boyunca İngiltərəni dəstəkləyən Fransanı və Belçikanı bitərəfləşdirmək istəyirdi. Bu iki ölkə ABŞ-dan dağılmış iqtisadiyyatlarını bərpa etmək üçün kredit almışdılar. Fransa və Belçika İngiltərəni müdafiə etməkdən vaz keçsələr də, Amerikanın tərəfinə keçə bilməzdilər. Çünki, hər iki dövlət bir çox məsələlərdə İngiltərəyə, dolayısilə Avropaya bağlı idilər. Vəziyyəti dəqiq müəyyənləşdirən Fransa və Belçika nümayəndə heyəti o andan etibarən İngiltərənin tərəfini saxlamamağa qərar verdilər. Bununla da konfransda vəziyyət dəyişdi. «Standard Oyl»un rəhbərləri konfransın gedişindən razı idi. Çünki onlar İngiltərə ilə Bolşevik Rusiyası arasında istər Genuya konfransında, istərsə də konfransdan ayrı olaraq Bakı nefti üçün gizli görüşlərin keçirildiyini bilirdi. Elə Fransa ilə Belçikaya təzyiqi də bunun üçün edirdi. Amerika prezidentinin xarici siyasət üzrə müşaviri Huqhs açıqca hər iki dövlətə İngiltərəni dəstəkləyəcəkləri zaman bir daha kredit verilməyəcəyini bildirdi. Hətta əvvəllər verilmiş borcların qaytarılmasını tələb etdi. Halbuki, o dövrdə Fransa ilə Belçika Amerikaya olan borclarını qaytarmaq gücündə deyildilər və bu səbəbdən də Amerikanın tərəfini saxladılar. Fransa ilə Belçikanın bu hərəkətləri haqqında alman qəzetçilərindən Lokal Aukz yazdığı məqalələrinin birində belə demişdir: «Fransa və Belçikanın Rapallo müqaviləsini tanımamalarına və Genuya konfransının gedişinə mane olmalarına səbəb «Standard Oyl» şirkətidir. Şirkət sovet hökumətinin keçirdiyi maliyyə böhranından istifadə edərək dünyanın ən zəngin neft qaynaqlarını ələ keçirə biləcəklərinə ümid edirdi.
Yuxarıdakı yazı da göstərir ki, artıq Genuya konfransında danışılan bütün söhbətlərin əsasını neft təşkil edirdi. «Tayms» qəzetinin Paris müxbiri tərəfindən qəzetinə 1922-ci il mayın 7-də göndərilən teleqrafda «Bu gün Avropa mətbuatı neft ilə doludur» demişdir. «Standard Oyl» ilə «Royyal Datç-Şell Qrup» şirkətləri öz mənfeləri uğrunda müharibədən yeni çıxmış pərişan Avropanı əzməkdə idilər. Genuya konfransının nəticələrinin müvəffəqiyyətsizliyə doğru getməsinin əsas səbəbkarı Fransa və Belçikanın olması barəsində Avropa mətbuatında kifayət qədər materiallar çap olunmuşdur. Vəziyyətin belə bir anında Fransanın nümayəndə heyətinin rəhbəri Barthou Fransa prezidenti Puankare ilə şəxsən görüşmək və izahat vermək üçün təcili Parisə yola düşdü. Barthou Parisə hərəkət edərkən, Fransanın hava nəqliyyatı naziri Loran Epnak da qeyri-rəsmi olaraq neft müzakirələrini davam etdirmək üçün Parisdən Genuyaya gedirdi. Bakı neftinə qoyulmuş sərmayələrin vəziyyətini təhlil edən Dr.W.Mauther 1925-ci il martın 28-də «Tayms» qəzetində çap etdirdiyi bir məqalədə Fransanın Bakıda işlətdiyi neft sahələrinə yatırdığı sərmayənin miqdarı 70, Belçikanın 21, İngiltərəninki isə 172 milyon sterlinq olduğu göstərilmişdir. İngiltərəyə qarşı girişiləcək mücadilədə Fransa və Belçika koalisyon yaradacaq, Amerika isə onları həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən təmin edəcəkdir. Həmçinin, prezident Puankare ilə görüşmək üçün Parisə gələn Barthounu əvəz edən Loran Epnak Genuyada «Standard Oyl»un təşviqi və yardım vədi səbəbindən Fransa və Belçika neft anlaşmasını imzaladı. O, bu münasibətlə verdiyi bəyanatda belə deyirdi: «Əvvəla biz Fransa ilə Belçika qrupları arasında bir iitifaq yaratmaq üçün plan hazırladıq. Bu ittifaqın məqsədi:
Bu bəyanat və ittifaq İngiltərəyə, İngiltərənin neft mənfəətlərinə açıqca qarşı gəlmək demək idi. İngiltərə ona qarşı edilən müəyyən hərəkətləri bağışlasa da, neft mövzusunda olanlara qarşı çox amansız davranırdı. Lloyd Corc Fransa və Belçikanın «Standard Oyl»un himayəsində İngiltərəyə qarşı cəbhə almalarından sonra müəyyən tədbirlərə əl atdı. Ancaq, elə bir nəticə əldə edə bilmədilər. Fransa neft mövzusunda «Standard Oyl»dan aldığı dəstəklə Birinci Dünya müharibəsinin birgə iştirakçısı və müttəfiqi ingilislərə qarşı hərəkət etməyə başladı. Fransanın belə bir hərəkəti İngiltərəni hadisələrə boyun əyməyə məcbur etmişdi. Ancaq, bu Deterdinqin də boyun əyməsi demək deyildi. Deterdinq heç vaxt boyun əymədiyini qısa bir müddət sonra da isbat edəcəkdi. Deterdinqin Fransaya qarşı qurduğu planlar çox məxfi idi. Ancaq, bu iyirmi beş ildən sonra aşkar oldu. Fransa və Belçika arasında qəbul olunmuş müştərək qərardan sonra hər iki dövlətin nümayəndələrinin iştirakı ilə aparılmış müzakirələrinin sonunda bu iki dövlətin zəmanəti ilə yeni bir neft şirkəti quruldu. Şirkətə rəhbərlik o zamanlar Fransanın Ticarət Nazirliyində neft işləri müdiri olan Pineauya (Pino) tapşırıldı. Bütün bu hadisələr baş verərkən Rusiya bir tərəfdən «Royyal Datç-Şell Qrup», digər tərəfdən də İngiltərənin rəsmi şəxsləri ilə gizli müzakirələr aparırkən, Genuya konfransında iştirak edən rəsmi nümayəndə heyəti vasitəsilə dörd dövlət arasındakı rəqabəti də qızışdırırdı. Genuya konfransında iqtisadi müzakirələri idarə edən bolşevik nümayəndə heyətinin üzvlərindən Rusiyanın Londondakı səfiri Krasin 1923-cü il mayın 9-da Moskvada «İzvestiya» qəzetində çap olunmuş bir bəyanatında bu fikirləri irəli sürmüşdür: «Sovet hökuməti Azərbaycandakı neft sahələrinin dörddə birinə qeyd-şərtsiz sahib olmalı idi. Geridə qalan dörddə üçü isə İngiltərə, Fransa, Amerika və Belçika arasında bərabər bölünməlidir. Bu arada əcnəbi təbəəsi olan mülk sahibləri də gözdən uzaq tutulmamalı idi». Hətta Krasin böyük mülk sahiblərinin sovet hökuməti tərəfindən təşkili düşünülən Konsorsiuma daxil edilməsini də elan edir. Krasin mülk sahiblərini deyərkən bolşeviklərin Rusiyada hakimiyyəti əllərinə almalarına qədər mülkə sahib olanların nəzərdə tutulduğunu açıqca bildirirdi. «Standard Oyl»un rəhbərləri Krasinin bu bəyanatının mənasını anladıqları üçün çox soyuq qarşıladılar. Çünki, onlar Bakı neftinin səhmlərinin bir hissəsini bolşeviklər iqtidara gəlmələrindən sonra əldə etmişdilər. Buradan belə bir nəticə çıxırdı ki, «Standard Oyl»un satın aldığı hissələrin əski sahibləri olan Nobel qardaşlarının qədim haqları nəzərə alınmayacaqdır. «Standard Oyl» Nobel qardaşlarına aid olan və imtiyazları Rusiyada bolşeviklərin hakimiyyətə gəlmələrindən təxminən üç il sonra, yəni 1920-ci ildə əldə etimşdir. Əgər kommunist Rusiyası Krasinin elan etdiyi qərarını tətbiq edərsə amerikalılar Azərbaycanda qurulacaq Konsorsiumda yer almayacaqları kimi, bu xüsusda hər hansı bir haq, iddia və söz sahibi də olmayacaqdılar. Krasinin bu bəyanatı açıqca göstərir ki, İngiltərə hökuməti, xüsusilə Lloyd Corc ilə Deterdinq rusların ortaya atdığı bu plandan xəbərdar idilər. Çünki, 1922-ci il mayın 2-də Genuya konfransının təşkilatçıları tərəfindən qələmə alınmış və elan edilmiş memorandum sovetlərin qəbul edə biləcəkləri bir formada yazılmışdı. Burada həm də mülk sahiblərindən də bəhs olunurdu: «Sahiblər isə bolşeviklərin milliləşdirməni elan etmələrindən əvvəl Rusiyada mal-mülk sahibləri olan fərdlər və ya fərdlərdən təşkil olunmuş qruplardı». «Royyal Datç-Şell Qrup»un rəhbərləri «Standard Oyl» ilə müttəfiqlərinə qarşı qurduqları bu plan sayəsində Bakının neft sahələrindən yalnız ingilislər faydalana biləcəkdilər. Ancaq, ingilislər bütün işlərini uğurla həyata keçirə bilməyə nail olsalar da, bir nöqtəni unutmuşdular. İngiltərə müttəfiqlərini necə oyundan kənarda qoymuşdularsa da, gələcəkdə Rusiyanın da onu belə bir vəziyyətə sala biləcəyini heç ağlına gətirməmişdi. Amerikalılar kimi fransızlar da, belçikalılar da imzalanan bu memorandumun sayəsində çıxılmaz bir vəziyyətə düşmüşdülər. Bu dövlətlərin təbəələri Bakının neft sahələrindəki hissələrini 1918-ci ildən sonra əldə etmişdilər. Bu səbəbdən də fransızlarla belçikalılar qurulacaq Konsorsiumda iştirak edə bilməyəcəkdilər. Bu memorandumun elanı Bakı neftində haqları olduğunu iddia edən dövlətlərdə böyük əks-səda doğurdu. Fransa prezidenti müsyo Puankare Genuyadakı nümayəndə heyətinə göndərdiyi teleqrafda memoranduma imza atmamasını və fransız təbəələrinin Rusiyada malik olduqları hüququn onlara qaytarılmasını tələb etməsini bildirdi. İngilislər bunları nəzərə almamışdılar. Onlar memorandumu vaxt itirmədən və etiraza məhəl qoymadan müttəfiqlərinə qəbul və imza etdirə biləcəklərini fikirləşirdilər. Halbuki, heç bir dövlət Azərbaycan neftində malik olduqları haqlarından vaz keçmək niyyətində deyildi. Bu dövlətlərin əksəriyyətinin arxasında isə Amerika dövləti dururdu. Amerika dövlətinin siyasətini yürüdənlərin arxasında isə «Standard Oyl» neft şirkəti vardı. Genuya konfransında hazırlanan memorandumun Amerikadakı əks-sədası Fransadakından da, Belçikadakından da daha təsirli oldu. Amerika prezidenti Hardinq başda olmaqla bütün dövlət və hökumət rəsmiləri hərəkətə keçdi. Prezidentin xarici məsələlər üzrə müşaviri Huqhs dövlət adından aşağıdakıları bildirdi: «Amerika təbəələrinin haq və hüquqlarını Avropada və başqa yerlərdə qorumağı özünün əsas vəzifələrindən sayır. Nəyin bahasına olursa olsun onların mənafelərini himayə edəcəkdir. Amerika hamıya açıq qapı prinsipini diqqət mərkəzində saxlamayan və hər kəsə bərabər hüquq verməyən, istər milli, istər beynəlxalq olsun hər hansı bir planın tətbiqinə əsla razı olmayacaqdır». Amerika və vətənlaşlarının haq və hüquqlarını dünyanın harasında olursa olsun müdafiə edəcək və buna əks heç bir prinsipi əsla qəbul etməyəcəyini açıqca elan etdi. Amerikanın belə bir hərəkəti, Genuya konfransının gedişinə ciddi təsir etdi. Artıq konfransda ab-hava dəyişdiyindən iştirak edən nümayəndələrin əksəriyyəti İngiltərənin və Rusiyanın əleyhinə çıxış edirdilər. Genuya konfransında bu hadisə Lloyd Corca endirilən birinci zərbə deyildi. O, konfransın davam etdiyi tarixlərdə Orta Şərqdə, yəni İraqda neft imtiyazları əldə etmək üçün Vasil Zaxarovun rəhbərliyində yunan qoşununu Türkiyəyə hücum etməyə təhrik edən zaman da uğur qazanmamışdı. Türk millətinin ona verdiyi bu dərsin son səhifəsi Genuya konfransının öz işini başa çatdırmasından dörd ay sonra qapanacaq və Lloyd Corcun siyasi karyerası sona çatacaqdır. Amerika hökumtəinin adından rəsmi olaraq nəşr edilən bu bəyanatdan sonra Londonda aşağı palatada Lloyd Corcun əleyhinə çıxışların sayı çoxalmışdı. Ancaq, Lloyd Corc bu vəziyyətdən Deterdinqin və Entelijans Servis sayəsində xilas ola bildi. Amerika hökumətinin qəbul etdiyi sərt qərar özünü göstərdi. Bu qərarın elanından qısa bir müddət sonra ruslar Bakı neftini milliləşdirdiklərini elan etdilər. Beləliklə Avropa dövlətləri kimi şəxsən Amerika da bu neftdən məhrum qaldı. Amerikanın sərt reaksiyası nəticəsində İngiltərə çox şeylər itirmiş və Genuya konfransında məğlub olmuşdur. Amerika da o vəziyyətdə idi. Bu konfransdan yalnız Rusiya qalib çıxmışdır. Ancaq, gələcəkdə baş verən hadisələr Deterdinqin rəhbərlik etdiyi «Royyal Datç-Şell Qrup» şirkətinin məğlubiyyəti o qədər də asan qəbul etmədiyini göstərəcəkdi.
Genuya konfransından sonra Deterdinq vaxt itirmədən fransızlar və belçikalılarla müzakirələrə başladı. Bu uzun sürən müzakirələr fransızların və belçikalıların güzəştə getmək istəmədiklərindən nəticəsiz başa çatdı. Fransa və Belçika Deterdinq tərəfindən edilən yeni təklifləri də cavabsız qoydular. Bu iki dövlət onlara yeni bir konfransın toplanması təklifinə uzun müddət rədd cavabı versələr də sonradan «bəli» demək məcburiyyətində qaldılar. Deterdinq bu iki dövlətin razılığını alarkən Avropada çox güclü nüfuzu olan Rotşildin köməyindən istifadə etmişdir. Neft kralı Deterdinqin bu planından xəbərdar olan Lloyd Corc dərhal fəaliyyətə başladı və Haaqada keçirilməsi nəzərdə tutulan konfransda iştirak edəcək dövlətlərlə əlaqə yaratmağa çalışdı. İngilislər nəyin bahasına olursa-olsun bolşeviklər güclənmədən Bakı neftindən imtiyaz əldə etməyi qarşılarına məqsəd qoymuşdular.
İngilislər təkliflərini açıq bildirdilər: Rusiyanın xeyrinə apardıqları təbliğatların və fəaliyyətlərin qarşılığı olaraq Bakı neftindən imtiyaz əldə etmək. Lloyd Corc bu zaman belə demişdir: «İngiltərə rus bolşevik rejiminin Avropada tanınmasına çalışacaq. Bunun əvəzində isə bolşeviklər Bakı neftindən istifadə etmək üçün onlara imtiyaz verməlidir». Rotşildin vasitəçiliyi ilə keçirilməsi planlaşdırılan Haaqa konfransının 1922-ci il iyunun15-də açılması qərara alındı. Konfransın keçirilsməsi ərəfəsində Genuya konfransı zamanı qurulmuş olan Fransa-Belçika neft kartelinin nümayəndələri də Haaqaya gəldilər. Onlar şəhərə qədəm qoyan kimi mətbuat konfransı keçirərək konfransda rəsmi olaraq iştirak edəcəklərini bildirdilər. 1922-ci il iyunun 15-də öz işinə başlayan konfransda Sevr sülh müqaviləsini imzalamış dövlətlərin hamısı iştirak edirdi. Konfrans ilk günlərdə sakitliklə keçirdi. Ancaq, mülklərinin qaytarılması müzakirə olunmağa başlayanda Haaqa şəhərinə gələcəkdə Rusiyanın xarici işlər naziri olacaq Maksim Maksimoviç Litvinov gəldi. İyunun 22-də Haaqaya gələn M.M.Litvinovun çantasında konfransa təqdim edilmək üçün bir neçə təklif olduğu aydın oldu. Neft Haaqada qəti bir bazarlıq mövzusu olmuşdur. Yeni qurulmuş bolşevik rus dövləti maliyyə baxımından çətin vəziyyətdə idi. Litvinovun çantasında bolşevik Rusiyasını maliyyə böhranından çıxartmaq üçün Haaqa konfransında iştirak edən dövlətlərin nümayəndələrinə təqdim ediləcək təkliflər vardır. Bu təklifdə Qərb dövlətlərinin, xüsusilə də İngiltərənin Rusiyaya ediləcək maliyyə yardımlarının əvəzinə Bakı neftindən imtiyaz veriləcəyi öz əksini tapmışdı. Ancaq, Bakının neft sahələrində haqları olan bütün mülk sahiblərinə imtiyazların verilməsi prinsipinin konfransda iştirak edən nümayəndələr tərəfindən irəli sürülməsi Litvinov üçün gözlənilməz oldu. Litvinovun təklifi aydın idi. O dövlətləri tanıyırdı və bunlardan başqa hər hansı bir şəxsi həmsöhbəti qəbul etmirdi. Bolşeviklər bununla kifayətlənməyərək şəxslərə aid neft imtiyazlarını da tanımayacaqlarını qəti bir ifadə ilə təkrar edirdilər. Litvinovun israrla irəli sürdüyü bu sovet tezisinin mənası aydın idi. Ayrı-ayrı şəxslərin əllərində olan imtiyazlar ləğv ediləcək və onların haqları sovet dövlətinin əlinə keçəcəkdir. Bu təklif «Standard Oyl»un Nobel qardaşlardan satın aldığı böyük hissələrə də şamil idi. Ruslar şəxslərin imtiyazlarından çox qorxurdular. Onlar heç bir mülk sahibinə Bakı neftindən imtiyaz vermək fikrində də deyildilər. Rusiyanın yeni bolşevik rejiminin rəhbərlərini bir çox sərmayədar ilə qarşı-qarşıya gəlmək daha çox qorxudurdu. Litvinov Bakı nefti üzərindəki imtiyazlardan danışarkən bir çox mülk sahibləri adından danışa biləcək və ya onların hissələrinə də sahib olacaq bir şirkət və trestdən də bəhs edirdi. Litvinov bu şirkət və trest 1918-ci ildən əvvəl imtiyaz almışdılarsa onlara aid ediləcəkdir fikrini də irəli sürmüşdür. Litvinovun təklifi «Standard Oyl»u özündən çıxartdığı halda Deterdinqi təmin edirdi. Sanki danışan bolşevik nümayəndəsi deyil, Deterdinqin adamlarından biri idi. «Standdard Oyl» Litvinovun irəli sürdüyü təkliflərə qarşı çox sərt reaksiya verdi. Buna səbəb iki il əvvəl milyonlarla pul xərcləyərək Nobel qardaşlarının Bakı neftinə aid olan imtiyazlarını satın alaraq dünyaya elan etməsi idi. Haaqa konfransında mülk prinsipləri müzakirə edilərkən Rusiyanın nümayəndə heyəti Litvinovun mülk bəhsində ortalığı bir-birinə qatan bəyanatının tam əksinə hərəkət edir və konfransa bir qərar layihəsini təqdim edir. Mətbuatda verilmiş bu qərarın layihəsi sovet hökumətinin Bakının neft sahələrində hansı bölgələrin Litvinovun bəyanatının çərçivəsi içinə girə bildiyini bütün açıqlığı ilə göstərən ifadələr vardır. Rusların nümayəndə heyəti bu mövzuya aid xəritələr də nəşr etdirirdi. Bu xəritələr Haaqa konfransında böyük marağa səbəb oldu. Konfransda gərginlik hökm sürməyə başladı. Bir çox nümayəndə Rusiya nümayəndələrinin təqdim etdiyi qərar layihəsindən və xəritələrdən sonra müzakirələrin mənasının qalmadığını açıqca söyləyirdilər. Ruslar konfransın gedişinə mənfi təsir göstərən layihədən sonra yenisini də nümayəndələrə təqdim etdilər. Burada deyilirdi ki, Rusiyaya veriləcək təklifləri əvvəlcədən Moskvada tədqiq ediləcək və hansı uyğun görülərsə o da qəbul olunacaqdır. Rusların bu təklifi konfransda fikir ayrılığına səbəb oldu və nümayəndələr iki yerə bölündülər. Bir tərəfdə bolşevik Rusiya, digər tərəfdə isə nəhəng neft trestləri və bu trestlərin oyuncağı halına gələn Fransa, Belçika, Hollandiya, İtaliya, Almaniya və digər Avropa məmləkətləri yerlərini aldılar. Vəziyyətin belə bir şəkil aldığı dövrdə Londonda səfir Krasinlə İngiltərənin Xarici İşlər Nazirliyində «Royyal Datç-Şell Qrup» şirkətinin rəhbəri Deterdinq arasında qəbul olunan bir müqavilə imzalanacaqdır. Müqavilənin şərtlərinə görə İngiltərə üç il müddətində Rusiyaya maliyyə yardımı olaraq kredit verəcək, qarşılığında isə Bakı neftindən istifadə imtiyazı əldə edəcəkdir. Londonda baş verən bu hadisəyə paralel olaraq Haaqa konfransında İngiltərəni təmsil edən nümayəndələrin rəhbəri və burada təşkil olunmuş xüsusi mülkiyyət komissiyasının sədri ser Filipp Lloyd Briam 1922-ci il iyul ayının 12-də komissiyanın hüzurunda aşağıdakıları söyləmişdir: «Məlumdur ki, müsadirə edilmiş əmlakın qarşılığında sovet hökumətinin edə biləcəyi yeganə şey, hər dəfə mümkün olduğu halda bəhs mövzusu olan mülkün qaytarılmasından ibarətdir. Bizim buraya gəlməkdə məqsədimiz isə qaytarılacaq şeylərin nələrdən ibarət olduğunu anlamaqdır». Haaqa konfransında iştirak edən ingilis nümayəndəsi Londonda imzalanan müqavilədən xəbərsiz belə bir fikir irəli sürür və Bakının neft sahələrində mülkü olanlarla digər Avropa dövlətlərinin könlünü alırdı. İngilis diplomatıyası həmişəki kimi yenə də ikitərəfli oynamış və qazanmışdır. İngilis şərqşünaslarından Cook «Neft trestləri və ingilis Amerika münasibətləri» adlı əsərində Haaqa konfransını tədqiq edərkən belə demişdir: «Bunu da diqqətə almaq lazımdır ki, sovetlərlə «Royyal Datç-Şell Qrup» şirkəti arasında imzalandığı iddia edilən bir anlaşma təhlükəsinə qarşı Genuyada fransızlarla belçikalılar arasında bağlanan neft müqaviləsi sonradan müştərək bir neft kartelinin yaranmasına səbəb oldu. Bu neft kartelinin məqsədi Qafqazın neft sənayesindəki Fransa və Belçikanın mənafelərini qorumaq idi. Elə bu fikirlə də öz nümayəndələrini Haaqaya göndərmiş və orada qeyri-rəsmi də olsa Deterdinq və onun nümayəndələri ilə müzakirələrdə iştirak etmişdilər. Bizim təxmin və təsəvvürlərimizə görə həqiqi Haaqa konfransı bunlardan ibarətdir». Buradan da aydın olur ki, Haaqa konfransında iştirak edən bütün nümayəndə heyətinin üzvlərini sadəcə olaraq bir şey düşündürürdü. Bakı neftindəki mülkiyyət haqlarını və səhmlərini təkrar ələ keçirmək. İngilislər Londonda Krasin ilə müzakirələr aparmalarından bir an öncə nəticə əldə etmək üçün hər carəyə baş vururdular. Haaqa konfransındakı ingilis nümayəndə heyətinin rəhbəri Filipp Lloyd Briamın verdiyi bəyanat da ustalıqla hazırlanmış bir manevr və yeni rus hökumətinə edilən təsir amili idi. Nəticə ingilislərin gözlədikləri kimi oldu. Yəni bu bəyanat Moskvada vahimə yaratdı. İngilislər bolşevik liderlərini Polşaya yardım edəcəkləri ilə də hədələdilər. Rusiyanın yeni liderləri qurduqları rejimin təhlükə ilə üz-üzə durduğunu hiss edirdilər. Elə bu səbəbdən də ingilislərlə anlaşmaqdan başqa çarələri qalmamışdı. Onlar hələ içərisində yaşadıqları bir hadisəni də bilir və bunun ağırlığını çiyinlərində daşıyırdılar. Əsrlər boyunca rus çarlarının boyunduruğu altında inləyən polşalılar Rusiyadakı bolşevik çevrilişi ilə birlikdə üsyan qaldıraraq istiqlallarını zorla əldə etmişdilər. Kommunist liderlər polşalıların baş qaldırdıqları zaman eynilə özlərindən əvvəlki iqtidarın nümayəndələri kimi onları silah gücünə yenidən əsarət altına almaq yolunu tutmuşdular. Bolşeviklərə qarşı ingilis silahları ilə döyüşən polşalılar marşal Pilsudskinin rəhbərliyi altında çox ciddi müqavimət göstərərək yeni rejimin ordusunu müğlubiyyətə uğratmışdılar. Qələbədən ruhlanan Polşa ordusu Moskvaya doğru sürətlə irəliləyirdilər. Vəziyyəti belə görən ingilislər Polşa ordusunun komandanı marşal Pilsudskidən müharibəni dayandırmağı tələb etdilər. Polşa İngiltərənin xarici işlər naziri Kerzonun bu təhdidləri qarşısında Moskvaya yürüşünü dayandırmağa məcbur oldu. İngilislər Bakı nefti üzərində imtiyaz əldə etmək «Standard Oyl» şirkəti və digər neft müttəfiqlərini bitərəfləşdirmək bahasına bolşevizmi himayə etmiş və kommunist rejimi devirməyə qərarlı olan polyakların da qarşısını almışdır. Qarşıya belə bir sual çıxır: Kommunizmi hələ o zaman məhv etməyə qadir olan Polşa ordusunun hərəkətinə ingilislər nə üçün mane olmuşdular? İngiltərə bolşevik rejimini ləğv edəcək Polşa ordularının hücumunu dayandırmaqla yalnız Bakı neftinin imtiyazınımı düşünmüşdü? Zənn etmirik. Bizcə Polşa ordularının hərəkətinin qarşısının alınmasının mənası çox dərindir və ingilislər bəslədikləri kommunist Rusiyası ilə dünya neft hakimiyyətini gerçəkləşdirmək və qarantiya altına almaq üçün mücadilə etdiyi Amerikanı gələcəkdə qarşı-qarşıya buraxmaq istəmək kimi bir fikir və ya siyasətin əsiri olmuşdular. Etiraf etmək lazımdır ki, Polşa ordularının bolşevik ordularına vuracağı son zərbənin endirilməsinə mane olan və Kerzon tərəfindən marşal Pilsudskiyə verilən ingilis notasını hazırlayan ingilis hökumətidir, ancaq onlara bu notanı vermək fikrini irəli sürən də Deterdinqdir. Bəli Litvinov yoldaş bütün bunları bilirdi. Litvinovun ayrıca gördüyü bir şey daha vardı. Haaqada ortaya atdıqları təkliflər Avropa ölkələrini yeni rus bolşevik rejiminin əleyhinə yönəldəcəkdir. Moskvadakı bolşevik liderlər də bu təhlükəni sezmiş və dərhal tədbirlər görməyə çalışmışdılar. Litvinov dərhal hərəkətə keçdi və 1922-ci il iyulun 18-də Haaqada olan «Daliy Telerqaf» qəzetinin müxbirindən ümumi inhisar formuluna aid bir xəbəri yaymağı xahiş etdi. «Daliy Teleqrafin» müxbiri qəzetinə göndərdiyi teleqrafında belə deyilirdi: «Sovet hökuməti adından söz deməyə səlahiyyətli olan bir şəxs sovetlərin neft ərazisini əski sahiblərinə qaytaracaqları zaman hər növ işləri görə biləcək bir ümumi şirkət təşkil etmək niyyətində olduqlarını söyləməkdədir. Bütün neft ərazisi üzərində geniş bir imtiyaz əldə edəcək neft şirkəti bu sahə üzərində haqlara sahib şəxsləri də razı salmaqda səlahiyyətli olacaqdır». Sovet hökuməti adından Litvinovun irəli sürdüyü bu yeni təklifin məzmunu aydın idi. Yəni ruslar ingilislərdən qorxduqları üçün ümumi şirkət dedikdə «Royyal Datç-Şell Qrup»u nəzərdə tuturdular. Ruslar bununla eyni zamanda onları Polşa ordularının cəngindən qurtaran İngiltərəyə beləcə minnət borclarını ödəməklə bərabər həm də vaxt qazanmaq istəyirdilər.
Amerikalılar Birinci Dünya müharibəsinə girməmişdən əvvəl də, girdikdən sonra da eynən bugünkü kimi Avropa ölkələrinə geniş kredit vermişdir. Birinci Dünya müharibəsinin sonunda bu kreditlər 21 milyard dollar təşkil edirdi. Amerikanın 1918-ci ildən sonra açdığı kredit və etdiyi yardımın əhəmiyyətini anlaya bilmək üçün o zamanlarda Nyu-Yorkda nəşr olunan «Korent History» adlı aylıq dərgidə Corc Villerin yazdığı məqalədən bu cümləni olduğu kimi veririk: «Bu rəqəm Kanadanın bütün milli sərvətinə, Belçika milli sərvətinin iki mislinə və ABŞ-ın milli sərvətinin onda birinə bərabərdir». Corc Villerin yazdığı kimi həqiqətən fransızlar da, belçikalılar da, istər müharibə dövründə, istərsə də ondan sonra Amerikadan böyük kreditlər almışdılar. Amerikalılar isə hər iki dövləti İngiltərədən ayıran mükəmməl bir vasitəyə sahib idilər və bundan istifadə etməyə çalışırdılar. Hər iki dövlətin Deterdinq ilə müzakirələrə başlamalarından əvvəl yenə «Standard Oyl»un istəyi ilə Fransa və Belçikaya təzyiq edildi. Bu təzyiq qarşısında hər iki dövlət Deterdinqin çox sərfəli təkliflərini rədd etməyə məcbur oldu. ABŞ rəsmən Haaqa konfransına dəvət edilməmişdi. Ancaq, Amerikanın mənafeyi bu konfransda müzakirə olunan məsələlərlə bir başa əlaqəli idi. Bu konfransın nəticəsindən aydın olaraq anlaşılmaqdadır. Konfransın nəticəsi Amerikanın İngiltərədən başqa Haaqa konfransında iştirak edən digər bütün dövlətlərin qərarlarına təsir etdiyini açıqca ortaya qoymuşdur. Çünki ortada heç bir səbəb olmadan və sovet nümayəndə heyətinin anlaşma zəminini tapmaq üçün qeyri-rəsmi də olsa, yeni təkliflər irəli sürdükləri bir zamanda (20 iyul 1920-ci il) Şəxsi Mülklərin İkinci Komissiyasının tələb və təkliflərindən sonra konfrans öz işini bitmiş hesab etmişdir. Halbuki, sovet nümayəndəsi Litvinov konfransa 1922-ci il iyulun 19-da bir qərar layihəsi təqdim etmiş və hökumətindən təlimat almaq üçün üç gün möhlət istəmişdir. Ortaya belə bir sual çıxır: Sovet rəsmi nümayəndəsinin də iştirak etmədiyi bir iclasda konfransın öz işinə son verməsi nə deməkdir? «Standard Oyl» şirkəti Genuya konfransında olduğu kimi, bu səfər də Haaqa konfransında iştirak edən dövlətlərin nümayəndələri üzərində nüfuzunu hiss etdirmiş və Deterdinqin Bakı neftini ələ keçirmək üçün bir beynəlxalq konfransdan itsifadə etməsinə mane olmuşdur. Rokfeller bu səfər də Deterdinqə mükəmməl bir dərs vermişdir. Neft qüdrətli idi. Nəhayət neft iki beynəlxalq miqyaslı konfransın yekununu müvəffəqiyyətsizliyə uğratmaqla qüdrətli olduğunu bir daha sübut etmişdir. Haaqa konfransının da Genuya konfransı kimi nəticəsiz başa çatması Deterdinqin planlarını reallaşdırmağa daha çox ziyan vurmuşdur. Deterdinqi Rusiyanın İngiltərədəki səfiri Krasinlə bağladığı müqavilə ilə əldə etdiyi imtiyazlar o qədər də təmin etmirdi. O, Bakı neftinə bütövlükdə sahib olmaq istəyirdi. Haaqa konfransının nəticəsiz başa çatmasının əsas mənası aşağıdakı kimi idi: Artıq Qərb dövlətləri də, «Royyal Datç-Şell Qrup» da, «Standard Oyl» şirkətləri də Bakının neft sahələrindəki imtiyazlarını unutmağa məcburdu. Konfransdan bəzi mənfəətləri uman bolşeviklər də vətənlərinə əliboş qayıtmağa məcbur oldular. Ruslar da, Deterdinq də amerikalılara bu hərəkətlərinin cavabını vermək üçün gələcəkdə aparacaqları mübarizəyə hazırlaşırdılar. Deterdinq bu qənaətə gəldiyi zamanlarda «Standard Oyl» Amerika hökumətini sıxışdırır və Rusiyadan hər necə olursa olsun neft almamaq xüsusunda bir qərar layihəsi ortaya qoyaraq onu tətbiq etməyə çalışırdı.
Bakıda Neft Sindikatının (rus neft kompaniyası) istehsal etdiyi neftin ən yaxşı müştəriləri İngiltərə, Fransa, İtaliya, Belçika və digər Avropa dövlətləri idi. 1924-1925-ci ilin statistikasına görə Rusiya dövlətinin Bakıdan istehsal etdikləri neftin miqdarı 80 milyon ton olmuşdur ki, bunun da 30 milyon tonunu İngiltərə, 14 milyon tonunu İtaliya, 8,5 milyon tonunu Fransa və geridə qalan 5 milyon tonunu isə digər Avropa məmləkətləri satın almışdılar. Rusların Fransa və İtaliyaya neft satmaları Deterdinqin yeni bir oyunu idi. Rusların Avropa bazarlarına girmələri onların mənafelərinə uyğun idi. Onlar Avropa bazarlarına «Standard Oyl»un əleyhinə olaraq girmiş və Rokfellerin bu nəhəng trestini ziyana salmışdılar. Ruslar buna Deterdinqin Avropa bazarlarını onlara güzəştə getdiyinə görə nail ola bilmişdilər. Deterdinq «Standard Oyl»un həm Genuya, həm də Haaqa konfransında «Royyal Datç-Şell Qrup» şirkətinin planlarını pozduğuna görə Bakı neftinin Avropa bazarlarında qazancla satılmasına şərait yaratmışdır. Bu da Rokfellerin milyonlarla dollar pul itirməsi demək idi. Deterdinq Rokfellerdən intiqamını bu yolla aldı. İngilislərin Bakı neftini satmaları 1926-cı ilə qədər davam etdi. Ruslar bu tarixdən etibarən Deterdinqə verdikləri hissəni ödəməyəcəklərini bildirdilər. Artıq ruslar Polşadan və ya baş verəcək hər hansı bir beynəlxalq miqyaslı hadisədən qorxmurdu. Rusiya az da olsa güclənmiş və onu çox ciddi şəkildə narahat edən vətəndaş müharibəsindən çıxa bilmişdir. Yəni rejim Rusiyada həyata keçirdiyi qorxulu bir terror ilə xalqın üsyan qaldıra bilməsi ehtimalını da sıfra endirmişdir. Rusların qərarı Deterdinq üçün çox gözlənilməz oldu. «Standard Oyl» da Rusiyanı bu mücadilədə dəstəkləyirdi. Ruslar daim çəkindikləri Deterdinqə qarşı bir müttəfiq tapmışdılar. Bu müttəfiq Rokfeller idi. Deterdinq rusların bu qərarından sonra hərəkətə keçdi. «Royyal Datç-Şell Qrup»un dünyanın hər tərəfindəki cəsusları və mütəxəssisləri bu mücadilə üçün səfərbər edildi. 1926-1927-ci illərdə bu şirkətin əlində olan və dünyanın dörd bir tərəfində fəaliyyət göstərən yüzlərlə mətbuat orqanları və maliyyə qurumları sovetlər əleyhinə amansız bir mübarizəyə başladılar. Ruslar belə əks təhsirləri gözləmədiklərindən çıxılmaz vəziyyətə düşdülər. Onlar 1927-ci ilin aprel ayına qədər davam edən bu mücadilədə çox şeylər itirdilər. Onların mübarizəyə qərarlı olduqları və dünya ictimai fikrinin onun əleyhinə döndüyü, beynəlxalq siyasətdə etibarlarının sıfra endiyi 1927-ci ilin aprelində gözlənilmədən bir möcüzə baş verdi. Bu möcüzə ruzların əleyhinə mətbuatda gedən 15 aylıq bir təbliğatın Deterdinqin işarəsi ilə qəflətən dayandırılması idi. Artıq dünya neft imperatoru Detertinq mücadiləni dayandırmış və ruslar rahat nəfəs almışdılar. Qarşıya belə bir sual çıxır: Deterdinq ruslara qarşı həyata keçirdiyi kampaniyanı nə üçün dayandırmışdı? Bu kampaniyanın birdən birə dayandırılmasının səbəbləri o qədər də bəsit deyildir. Bunun altından «Standard Oyl» şirkətinə vurulacaq zərbənin işarələri görünürdü. Bundan sonra Detertinq Mosul məsələsini də həll etmiş, yəni Mosulu minbir hiylə ilə Türkiyənin əlindən qopararaq İraqa vermişdi. İraqda İngiltərənin böyük mənfəətləri vardı. Deterdinqi ruslara qarşı açdığı kampaniyanı dayandırmağa sövq edən səbəblərdən birisi İraq nefti idi. Deterdinq 1927-ci ildə yeni qurulmuş İraq dövləti ilə 75 illik bir imtiyaz müqaviləsi bağlayır. Artıq Deterdinq Bakının neft sahələrində itirdiyi imtiyazdan daha təminatlısını və dəyərlisini İraqda əldə etmişdi. İngiltərəni, daha doğrusu Deterdinqi ruslara qarşı açdığı kampaniyanı dayandırmağa sövq edən səbəblərin əsasında şübhəsiz ki, Mosul nefti ilə Ərəbistan yarımadasının hər tərəfində tapılmış neft idi. İngiltərə bu nefti tamamilə öz əlinə keçirmək niyyətində idi. İkinci səbəb isə daha maraqlıdır. Deterdinq rusları ona qarşı «Standard Oyl» şirkəti ilə bir ittifaqa və müştərək bir hərəkətə sövq etmək istəyirdi. Mücadiləni də bunun üçün dayandırırdı. Mücadilənin dayandırmasının müvəqqəti olmasını bir neçə aydan sonra ruslar da, «Standard Oyl» şirkəti də anlayacaqdı. «Royyal Datç-Şell Qrup»un ruslara qarşı apardığı kampaniyanı dayandırmasından dörd ay keçmişdi. Bu zaman «Standard Oyl» ilə Neft Sendikatı arasında 1927-ci il aprelin 22-də bir müqavilə bağlandı. Bu müqavilə 5 illik idi. Müqaviləyə görə ruslar ildə «Standard Oyl»a 100 min ton neft satmalı idi. Maraqlı bir cəhət o idi ki, ruslar satacaqları nefti öz gəmiləri ilə İstanbul, Portsəid və Kolombo limanlarına çatdıraraq orada amerikalılara təhvil verəcəkdilər. Bir müddət sonra ruslar mallarının ilk partiyasını İstanbul limanına çatdırdılar. Elə bu andan etibarən də Deterdinq mübarizəsini yenidən davam etdirməyə başladı. Onun nəzarəti altında olan qəzetlər «Standard Oyl» əleyhinə qarşı kampaniyasını yenidən canlandırdı. Kampaniyanın əsas məzmununu aşağıdakılar təşkil edirdi: «Sovetlərin satdıqları neft avropalılardan qəsb edilmiş Bakı neft sahələrindən əldə edilməkdədir. Qeyri-qanuni olaraq qəsb edilmiş Bakı neftini istehsal etmək və bazara çatdırmaq, başqasına aid mala sahib çıxmaq deməkdir. Ona görə də bir başqasının malını icazəsi olmadan almaq oğurluqdur».
Bakıda hissələri və imtiyazları olan Avropanın böyük iş adamları da bu kampaniyaya qoşuldular və beynəlxalq miqyaslı bir hücum başladı. Bu ağır hücum qarşısında «Standard Oyl» çətin vəziyyətdə qaldı. Çünki Bakının neft sahələri üzərində mülkiyyət imtiyazları olan bütün şəxslər və şirkətlər Amerika əleyhinə başlamış bu kampaniyada birləşmişdilər. Vaşinqtona ardı-arası kəsilmədən etiraz notaları və teleqraflar göndərilməyə başladı. Bu şəxs və şirkətlər bütün Avropa və dünya bazarlarında Amerikaya qarşı birləşdilər. Bu səbəblərdən də həm «Standard Oyl», həm də digər Amerika sərmayəsi dünyanın hər tərəfində milyonlarla dollar ziyana düşdü. Ortaya belə bir sual çıxır: Bütün bu hadisələrin nəticəsi nə oldu? Rusiya, İngiltərə və Amerika arasında Bakı nefti məsələsindən ortaya çıxan ixtilaf səbəbindən yüz ildən çox bir müddət ərzində rus çarlarının çəkmələri altında inləyən bir türk qövmü neftə qurban edildi. Bu mübarizənin ortaya qoyduğu həqiqi nəticəsi yalnız Azərbaycan dövlətinin doğmadan məhv edilməsi oldu. Bu mübarizəni aparanlar bir milləti əsarətə məhkum etməklə yeni neft sahələri ətrafındakı rəqabətlərini davam etdirmək üçün zaman və imkan aramağa başladılar.
Mədəni aləm 1922-ci ildən etibarən Genuya və Haaqada istiqlal deyə fəryad edən Azərbaycan türklərinin çağırışlarına heç əhəmiyyət vermədi. Əksinə azərbaycanlıların etirazları neft istehsalçılarını və onların ön səfində duran dövlət xadimlərini birsləşdirdi. Zavallı Azərbaycan türklərinin apardıqları mücadilələrin heç bir nəticəsi olmadı. Bakı neft mövzusu da hələlik bu şəkildə başa çatmış kimi oldu. Həqiqətdə isə bu mübarizə heç vaxt dayanmadı. Qafqazın qəhrəman övladları açıq və ya gizli olaraq mübarizələrini davam etdirdilər. Ancaq bu günə qədər etdikləri bütün bu mücadilələr zamanı könüllərində yanan vətən həsrətindən başqa heç bir şey əldə edə bilmədilər. Onların bu mücadilələri məğlubiyyətlə başa çatdı. Neft istehsalçıları neft mənfəətləri üçün dünya xəritəsini bir-neçə dəfə dəyişdirmiş və bir neçə imperiyanın yıxılmasında əsas rol oynamışdılar. Neft istehsalçılarını düşündürən şey yalnız neftdir. Bu yağlı maddəni əldə etmək üçün onlar hər vasitədən istifadə etmişdilər. NEFT İSTEHSALÇILARININ İSPANİYAYA VERDİKLƏRİ DƏRS Neft istehsalçılarının nələrə qadir olduqlarını təsbit və izah edə bilən insanlardan biri də Fransa Əyan Məclisinin üzvlərindən olan Hanry Beranjedir. O, Fransa Əyan Məclisinə təqdim etdiyi gizli bir raportunda «Royyal Datç-Şell Qrup»dan belə bəhs etməkdədir: «Royyal Datç-Şell Qrup» böyük bir qüvvədir. O dünyanın dörd bir tərəfində fəaliyyət göstərən şöbələri vasitəsilə bank işi, dəniz ticarəti, maliyyə vəsaitlərinin verilməsi, məhsulların istehsalı və satışı ilə məşğul olduğundan qüdrətini daima artırmaqdadır». Bu tərifdə insan həyatına hakim olan ünsürlərin hamısı əks olunmaqdadır. «Standard Oyl» şirkəti də beynəlxalq miqyaslı bir qüvvə idi və «Royyal Datç-Şell Qrup»dan heç də geri qalmırdı. Bu şirkət sadəcə olaraq neft çıxardaraq onu dünyanın dörd bir tərəfinə çatdıraraq satmaqla məşğul deyildir, eyni zamanda ABŞ-ın sahib olduğu ticarət donanması üzərində nüfuzu vardır. Onun dünyada mövcud böyük bankların səhmlərində payı olmuşdur və irimiqyaslı ticarət şəbəkəsinə də malik idi. «Standard Oyl» istehsal etdiyi nefti bir yerdən başqa yerə nəql etmək üçün lazım olan Pipe-Lineların çəkilməsində işlədiləcək dəmir və poladı istehsal edən zavodlara, dəmir filizi çıxarılan mədənlərə, dəmir yolları şəbəkələrinə və digər nəqliyyat vasitələrinə malikdir. Onun bu iqtisadi gücü Amerikanın xarici ticarətini əlində tutmasına və ölkənin siyasi sahəsində qorxunc bir gücə sahib olmasına imkan verməkdədir. Şirkət bu gücünə və qüdrətinə əsaslanaraq istədiyi hər hansı bir şəxsi Amerikada siyasi sahədə arzu etdiyi vəzifəyə təyin etdiyi kimi, vəzifəsindən də kənarlaşdırmağa qadir idi. Məşhur və çoxtirajlı qəzetlərin bir çoxu da Rokfellər tərəfindən maliyələşdirilirdi. Eyni zamanda şirkət imkanlarından istifadə edərək həm Birinci, həm də İkinci Dünya müharibəsindən sonra iqtisadi cəhətdən zəifləmiş dövlətlərə kredit verərək onların iqtisadiyyatlarına təsir etmə gücünə sahib olmuşdu. Neft trestləri müdhiş bir təşkilata sahibdirlər. Onlar yalnız mənsub olduqları dövlətlərinə deyil, böyük və kiçik dövlətlərin də siyasətlərinə arzu etdiklərini də soxmağa qadirdilər. Elə bu səbəbdən də gözüaçıq insanların idarə etdikləri hökümətlər neft istehsalçılarıyla dost münasibətlərin zəruriliyinə inanmaqdadır. Çünki dünyaya hakim olan pulun çox hissəsi bu neft istehsalçılarının ixtiyarında idi. Məsələ: Bu iki nəhəng trestin hər hansı birinin sərmayəsi Almaniya, Fransa və İtaliyə dövlətlərinin büdcələrindən çox idi. Onlar bu qüdrətlərindən istifadə edərək istədikləri yerdə, istədikləri zaman maliyyə böhranları yarada bilirdilər. Birja oyunları ilə hökümətləri dizə çökdürür və milyonlarla insanın kasıblaşmasına səbəb olurdular. Onlara qarşı çıxan dövlətlərin başına nələr gəldiyinə dair çoxlu misallar vardır. Bu zaman neft istehsalçıları onlara boyun əyməyən dövlətlərdə hakimiyyət çevrilişləri edərək qanuni höküməti devirirdilər. İspaniyada baş verənlər bunun nümunəsidir.
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|