Тцркийя тцркъясиндян Азярбайъан тцркъясиня чевирди: Мирзя Янсярли (Лямбяли)
Yüklə 1,02 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- CAVİD BƏYİN LONDON SƏYAHƏTİ VƏ ƏLDƏN
- Раиф Гарадаь
|
«Müharibənin qaçınılmaz olduğuna və yenidən silahlanma tədbirlərinin müharibənin baş verməsinin qarşısının alınmasına kifayət etmədiyinə inanmıram. Mən şəxsən Sovet Rusiyasının indi bir müharibəyə başlamaq üçün hazırlaşmasına inanmıram. Bununla bərabər yenə də yaxşı hazırlaşmağımız lazımdır. Çünki müharibələr daima Hitler kimi banditlər tərəfindən deyil, bəzən də Kayzer kimi çılğın hoqqabazlar tərəfindən də törədilə bilir”. Bu bəyanatda meydan oxuma olduğu qədər, yeni bir müharibə çıxartmaq istəyənlərə nəsihət vermə payı da vardı. Ancaq əsl diqqəti cəlb edən tərəf İranda müharibə törətməyə meyilli olan Stalinin Hitler kimi banditə və Birinci Dünya müharibəsində Almaniyanı müharibəyə sürükləyən imperator Kayzer Vilhelm kimi çılğın hoqqabaza bənzədilməsi idi. Bu bəyanatda məşhur ingilis soyuqqanlılığından əsər-əlamət qalmamışdır. O, açıqca hədələyir və müharibə törədəcək şəxsləri çılğın hoqqabaz və bandit adlandırırdı. Ən böhranlı anlarda da soyuqqanlılıqlarını saxlaya bilən ingilislər açıqca müharibədən bəhs edirdilıər. Onların müharibədən bəhs etmələri isə dünya üçün qaçınılmaz bir fəlakət deməkdi. Bütün bu ağır havaya baxmayaraq Müsəddiq, hələ də rus dostluğundan, Rusiya ilə ticarətdən bəhs edirdi. İranın baş nazirinin müavini Hüseyn Fatimi isə bu xüsusda verdiyi bəyanatında: «İran neftdən itirdiklərini Rusiya ilə ticarəti sayəsində əldə edəcəkdir» deyirdi. Müsəddiq neft satmağa qərar vermiş və neftini sata biləcək baxarlar axtarmışdı. Bu arada Rusiyaya da müraciət etmiş və ruslardan müsbət cavab almışdı. Ruslar İran neftini almağı qəbul etmişdilər. Elə ingilislərin bir müharibədən bəhs edən bəyanatı da bu dövrlərdə verilmişdi. Artıq Rusiya İran ilə neft almaq üçün müzakirələrə başlamışdı. Müzakirələr getdiyi bir vaxtda admiral Con Eldestonun komandanlığında güclü bir ingilis donanması İstanbula gəlirdi. Bütün dünyada diplomatik fəaliyyətlər yüksək nöqtəyə çatmışdı. Azad millətlərin dövlətlərinin mərkəzlərində gecəli-gündüzlü iş gedirdi. Təbii ki, Türkiyə də bunların arasında idi. Trumen ingilislərlə iranlılar arasında keçirilən və sonra kəsilən müzakirələrdən sonra, ingilislərin əvvəllər tətbiq etdikləri yolu sınaqdan çıxarmağı qərara almışdı. Bu qərar Türkiyənin İran nefti ixtilafında yenə də vasitəçiliyini istəməkdən ibarət idi. Türkiyə də sülhü qorumaq üçün əvvəl olduğu kimi bundan sonra da vasitəçilik etməyə qərarlı idi. ABŞ prezidenti Trumenin şəxsən Türkiyə Respublikasının prezidenti Cəlal Bayara göndərdiyi məktuba ingilis donanmasının İstanbul limanında lövbər saldığı gün müsbət cavab verilmişdi. Türkiyə prezidenti Calal Bayar sadəcə vasitəçilik vəzifəsini üzərinə götürməklə kifayətlənmir, cavab məktubunda Türkiyənin öhdəliklərini yerinə yetirməyə qərarlı olduğundan da bəhs edirdi. Türkiyə dost və müttəfiqlərinin daima yanında idi. Bu xüsus Türkiyə prezidentinin məktubunda da açıqca bildirilirdi. O, cavab məktubunda aşağıdakıları bildirmişdi: «Türkiyə bu günə qədər olduğu kimi, bundan sonra da daima müttəfiqlərinin yanında yer alacaq və üzərinə düşən vəzifələri tamamilə yerinə yetirəcəkdir». İngiltərə quruluşu və dövlət anlayışı baxımından dünyada heç bir millətə bənzəməyən xüsusiyyətlərə malikdir. Bu xüsusiyyətlərin əsasını xüsusi olaraq ictimai fikir təşkil etməkdədir. İngiltərə quruluşu baxımından digər dövlətlər kimi və müasir dövrün şərtlərinə uyğun klassik bir dövlət də deyildir. O tamamilə bir müəmmadır. İran hadisələrinin həddindən artıq gərginləşdiyi, Atleenin bir müharibədən bəhs etdiyi bu günlərdə də bizə qəribə gələcək bir qərar vermiş ingilis hökuməti yeni seçkilərə gedirdi. Bu imperiya üçün ən böhranlı bir dövrdə seçkiyə getmək başqa millətlər tərəfindən çılğınlıq kimi qəbul edilə bilərdi. Ancaq ingilislər üçün deyil, ingilis iqtidar partiyası olan İşçi Partiyasının seçkilərə getməsi də təbii idi. Çünki, imperiyada təhlükə zəngləri çalırdı. Atlee bəlkə də gəlib çatmış olan bu təhlükəni önləmək cəsarətini özündə tapa bilməmişdi. İngiltərədə seçkilər keçirilmiş və mühafizəkarlar iqtidara gəlmişdi. Artıq İngiltərədə son əsrin ən böyük və ən soyuqqanlı şəxslərindən biri olan Uinston Çörçill baş nazir idi. Bu qurd siyasətçi imperiyanı İran nefti ixtilafı üzündən düşdüyü böhranlı vəziyyətdən çıxara biləcəkmi? O, əgər İngiltərəni bu böhrandan xilas edə bilsə, şübhəsiz ki, dünyanı da gözlənilən təhlükəli bir müharibədən qurtarmış olardı. U.Çörçill buna müvəffəq ola biləcəkmi? Ruslar İngiltərədəki iqtidar dəyişikliyindən sonra özlərini sakit aparırdılar. Buna səbəb iqtidara təcrübəli və soyuqqanlı bir şəxsin gəlməsi idi. İ.Stalin U.Çörçilli bütün bir dünya müharibəsi boyunca yaxından görmüşdü. O, xüsusilə Tehran konfransını hələ də unutmamışdır. O konfransda vəfat etmiş Ruzvelt ilə birlikdə cəbhə aldıqları bu qurd siyasətçinin onlarla necə mücadilə etdiyini bilirdi. İndi İngiltərədə Çörçill iqtidara gəldiyi andan bəri düşünmək növbəsi Stalinə düşmüşdü. Təəssüf ki, hər nə olursa olsun dünya ciddi təhlükələr qarşısında idi. İran neft ixtilafı bir daha göstərmişdir ki, dünyanı əsl idarə edənlər diplomatlar deyil, neft istehsalçıları idi. 1951-ci il başa çatsa da, neft ixtilafında hər hansı bir nəticə əldə edilməmişdi. Bu ixtilafda iştirak edən dövlətlər yerlərində sayırdılar. Lakin ruslar İranda da şanslı idilər. Çünki, onların hələ əvvəllər İranda yaratdıqları Tudə Partiyası ilə Fədai İslam Cəmiyyəti artıq Müsəddiqi dizə çökdürmüş və ölkədə vəziyyətə tamamilə hakim olmuşlar. İngiltərədə Çörçillin iqtidara gəlməsi İranın siyasi dairələrində tərəddüdlər yaratmış və Müsəddiqi ciddi düşünməyə vadar etmişdir. Müsəddiq Atleenin lord Stokesin iranlılarla apardığı müzakirələrdən heç bir nəticə əldə etmədən Londona qayıtdıqdan sonra söylədiyi: «İran ilə müzakirələr təxirə salınmamışdır, ancaq kəsilmişdir» cavabına baxmayaraq neft müzakirələrinə yenidən başlamağa qərar verdi və ingilislərə müraciət etdi. Müsəddiq 1951-ci il sentyabrın 24-də verdiyi və müzakirələrə təkrar başlamaq xüsusunda tanıdığı 10 gün möhlətli memorandumuna hələ bir cavab ala bilməmişdi. Möhlətin bitməsinə isə iki gün qalmışdı. Möhlət oktyabrın 4-də bitirdi. Müsəddiq oktyabrın 2-də bir xəbər nəşr etdirdi. Bu xəbərdə Müsəddiq İngiltərə İranın verdiyi 24 sentyabr tarixli notaya cavab vermədiyi təqdirdə İranın İngiltərə ilə olan siyasi münasibətlərini kəsəcəyini elan edirdi. Müsəddiq ingilisləri siyasi münasibətləri kəsəcəyi ilə qorxudacağını zənn edirdi. Müsəddiqin nəşr etdiyi bu hədələyici xəbərin Londonda və Vaşinqtonda əks-sədası çox ciddi oldu. İstər Amerika, istər İngiltərə Trumen və Çörçillin imzalarını daşıyan eyni məzmunlu iki notanı İrana verdilər. Müsəddiq son xəbərinin bu qədər sərt və ciddi bir əks-səda yaradacığını zənn etməmişdir. İngiltərə və Amerikanın notaları Tehrana çatdırıldıqdan dərhal sonra Müsəddiq Tehrandakı rus səfiri İvan Sadxikovu hüzuruna çağırdı və bu notalara necə bir cavab verilməsini müzakirə etməyə başladı. Müsəddiqin narahatçılığını görən İvan Sadxikov ona təminat verir və ölkəsinin İranı dəstəklədiyini bildirir. O, əgər İran İngiltərə və ya Amerika tərəfindən hər hansı bir şəkildə təcavüzə məruz qalarsa Rusiyanın İranın yanında olacağını da elan etdi. İran şahı Rza şah Pəhləvi də İngiltərə və Amerikanın verdikləri notalardan xəbərdar olanda böyük bir üzüntüyə dücar oldu. O, Müsəddiqin İranı sonu məlum olmayan hadisələrə tərəf sürüklədiyini görür və həyəcan keçirirdi. Şah iki nəhəng dövlətin İrana verdikləri notaların sonunun nə ilə bitəcəyini Müsəddiqin dilindən eşitmək üçün onu yanına dəvət etdi. Müsəddiq isə öz növbəsində şaha əndişələnməyə heç bir səbəb olmadığını və Rusiyanın İran ilə birlikdə hərəkət etməyə razılıq verdiyini bildirir. Şah Müsəddiqdən onu maraqlandıran suallara doğru-düzgün cavab ala bilmirdi. Onların arasındakı münasibətlər getdikcə kəskinləşirdi. Artıq İranda hamı şahın Müsəddiqə, Müsəddiqin isə şaha nifrət etdiyini bilirdi. Artıq vəziyyət o yerə çatdı ki, şah onun hərəkətlərinin İranın mənfəətlərinə zidd olduğunu bildirdi və istefasını tələb etdi. Ancaq Müsəddiq şahın tələbinə rədd cavabı verdi və xalqın istəyi ilə iqtidarda olduğunu söylədi. Şah ilə Müsəddiqin münasibətləri getdikcə kəskinləşirdi. Müsəddiq şahın Qərb dövlətləri ilə sülh şəraitində münasibətlər qurmağı Müsəddiqdən tələb etsə də rədd cavabı aldı. Müsəddiq İngiltərə və Amerikanın verdikləri sərt notalara cavab verməklə bərabər 1952-ci il oktyabrın 8-də İngiltərədən 49 milyon sterlinq təzminat verilməsini də istədi. Onun, təzminatdan başqa İngiltərədən tələb etdikləri bunlardır:
Müsəddiqin İngiltərəyə təqdim etdiyi notadakı təkliflər ingilis səfirinə verilmədən əvvəl, bu notanın mahiyyəti üzündən İran hökumətində ilk ixtilaf baş verdi. İranın xarici işlər naziri Hüseyn Nəvvab Müsəddiqin israrı ilə İngiltərəyə verilməsi tələb edilən notaya etiraz etdi. Beləliklə baş nazir ilə xarici işlər naziri arasında sərt münaqişələr oldu. Hüseyn Nəvvab heç bir əsasa dayanmayan tələblərin İngiltərə ilə münasibətləri daha da gərginləşdirəcəyini söylədi. O, bütün israrlarına baxmayaraq Müsəddiqin inadını qıramadı və sonda belə bir məsuliyyəti daşıya bilməyəcəyini söyləyərək istefa etdi. Bu istefa Müsəddiqin İranı fəlakətə sürükləyən hərəkətlərinə qarşı ilk reaksiya idi. İngiltərə hökuməti İran tərəfindən verilən bu notaya o qədər də əhəmiyyət vermədi. Bütün bu hərəkətlərin və notaların mənşəyi Rusiya idi. İngiltərənin baş naziri Çörçill bu və ya bundan əvvəlki İran tələblərinin İngiltərə ilə Amerikanın arasını açmaq üçün Rusiya tərəfindən Müsəddiqə təlqin edildiyini bilirdi. Elə bu səbəbdən də Çörçill İran notasının Londona verilməsindən üç gün sonra Rusiyaya ilk xəbərdarlığını etmişdi. Çörçill bu istiqamətdə verdiyi bəyanatında açıq danışmış və Rusiyanın planlarından bəhs edərək «Biz Rusiyanın tələsinə düşməyəcəyik və Amerika ilə dostluğumuza böyük əhəmiyyət verəcəyik» demişdir. Bu sözlərdən də göründüyü kimi İngiltərə Amerikanın dostluğuna əhəmiyyət verirdi. Bu heç də «Standard Oyl»a da eyni dəyəri verdiyi mənasına gəlmirdi. Çünki istər kəşfiyyat orqanlarından alınan raportlar, istərsə də Deterdinqin müxtəlif kanallarla Çörçillə çatdırdığı məlumatlar «Standard Oyl»un İranda ikili siyasət apardığını göstərirdi. Çörçill Amerika hökuməti ilə «Standard Oyl»un apardıqları siyasətin fərqli olduğunu gözəl bilirdi. «Standard Oyl» Çörçillin bəyanatının həqiqi mənasını bilir və buna görə də yeni addımlar atmağa hazırlaşırdı. «Standard Oyl» İran neftindən pay almaq istəyirdi. Ancaq «Royyal Datç-Şell Qrup»la imzaladığı onillik müqavilə səbəbindən açıq hərəkət edə bilmirdi. Bu səbəbdən də nəyin bahasına olursa olsun Orta Şərqdə böhranı bir az da dərinləşdirib ingilislərin başını qatmağa çalışırdı. Hadisələrin belə böhranlı bir vəziyyətində İngiltərə ilə İraq arasında neft üzündən ixtilaf çıxmağa başladı. Yəni İraqda iqtidarı əlində tutan və bu məmləkətin mütləq hakimi olan Nuri Səid paşa İngiltərəyə rəsmən müraciət edərək 1927-ci il tarixli imtiyaz anlaşmasının yenidən gözdən keçirilməsini tələb etmişdi. Nuri Səid paşanın bu tələbi ağlasığmaz bir iş idi. Çünki o türk ordusunun yüzbaşı uniformasını daşıdığı Birinci Dünya müharibəsindən bəri İngiltərə Entelijans Servisinin ən güvəndiyi şəxs idi və İraqda iqtidara ancaq bu sayədə gələ bilmişdi. Nuri Səid paşanın İngiltərə-İraq anlaşmasının yenidən gözdən keçirilməsini tələb etməsi səbəbsiz deyildi. Nuri Səid paşa artıq ingilislərə etibar etməyir və möhtəşəm imperiyanın sonunun gəlib çatdığına inanırdı. Nuri Səid paşanın bu tələbi Londonda ciddi qarşılanmış və həmin dövrdə orada olan şahzadə Abdullanın nəzəri-diqqətini cəlb etmişdir. Şahzadə Abdulla Nuri Səid paşaya Londondan göndərdiyi bir xəbərdə onun tələblərlə bağlı heç bir addım atmamasını istəmişdir. Ancaq sonrakı hadisələr göstərmişdir ki, ingilislər bu təkliflər qarşısında soyuqqanlılıqlarını qoruyub saxlaya bilmişdilərsə də Nuri Səid paşanın sonrakı taleyini də düşünmüşdülər. Beləliklə, «Standard Oyl» İraqda ilk addımını atsa da, heç bir şeyə nail ola bilməmişdir. Müsəddiq tərəfindən istefa tələbi rədd etdikdən sonra şah bəzi tədbirlər görməyin vaxtı çatdığını gördü və əvvəlcə general Zahidi, sonra da general Hicazi ilə görüşdü. Həmin dövrdə hər iki general İranda böyük nüfuza malik idilər. General Zahidi Əyan Şurasının üzvü, general Hicazi isə İranda ən mühüm vəzifələrdə çalışmış vətənpərvər bir şəxs idi. Bu iki general 1952-ci il oktyabrın 13-də Müsəddiq hökumətini devirmək üçün hərbi çevriliş etdilər. Ancaq buna müvəffəq ola bilmədilər. Rusiya kəşfiyyatının agentləri bu çevrilişin olacağı vaxtı Müsəddiqə xəbər verdiklərinə görə çevrilişin qabağı alına bilmişdi. Nəticədə general Hicazi başda olmaqla çevrilişdə şübhəli bilinən çoxlu sayda həm hərbiçilər, həm də mülkü şəxslər həbs olundu. İran konstitusiyasına görə Əyan Şurasının üzvləri günahlarının dərəcəsindən asılı olmayaraq həbs edilə bilməzdilər. Bu səbəbdən də general Zahidi həbs edilmədi. Hərbi çevrilişin baş tutmaması xəbəri yeni xarici işlər naziri Hüseyn Fatimi tərəfindən dünya ictimaiyyətinə bildirildi. Dünyanın bir çox siyasi mərkəzlərində bu xəbər ciddi qarşılanmışdı.
Hadisələrin İranda belə davam etdiyi bir anda Türkiyənin baş naziir Adnan Menderes ilə xarici işlər naziri Fuad Köprülü Londonda İngiltərə dövlətinin rəsmi şəxsləri ilə müzakirələr aparırdılar. Dünyanın aparıcı mətbuat orqanları bu müzakirələrə xüsusi diqqət verirdilər. Qərb ölkələrinin mərkəzlərində böyük bir canlanma var idi. Bu qərb mədəniyyətinin qorunması və təcavüzkar kommunizmin azad millətləri əzmək istəməsi təşəbbüsünə qarşı ciddi tədbirlər görülməsindən doğmuşdu. Dünyanın azad millətləri azadlıqlarını təhlükəsizlik altına almaq istəyirdilər. Onlar bu məqsədlə bir Avropa Birliyinin qurulması üçün fəaliyyətə başlamışdılar. Qərb dünyası tez bir zamanda bir birlik qurmazlarsa Rusiyanın, dolayısilə kommunizmin təzyiqinə dayana bilməyəcəklərini anlamışdılar. Türkiyənin baş nazirinin və xarici işlər nazirinin Londona səfərləri bu qurulacaq qərb təhlükəsizlik sisteminin qaçınılmaz olduğunu ortaya qoyurdu. Onların Londonda Orta Şərq böhranını da müzakirə etmələri təbii idi. Londonda iki gün davam edən türk-ingilis müzakirələrinin sonunda aşağıdakı məzmunlu bəyanat nəşr olundu: «Türkiyənin baş naziri, xarici işlər naziri, Xarici İşlər Nazirliyinin ümumi katibi və müşavirlərdən ibarət nümayəndə heyəti İngiltərənin xarici işlər naziri, müdafiə naziri, baş qərargah rəisi və müşavirləri ilə görüşlər keçirərək hər iki məmləkətin müştərək mənfəətləri ilə əlaqəli ümumi məsələləri müzakirə etmişdilər». Müzakirələrdə İngiltərə Silahlı Qüvvələrinin Baş qərargahının rəisinin və müdafiə nazirinin iştirak etməsi və mətbuatda verilən açıqlamada Orta Şərqdə baş verən hadisələrin hər iki məmləkətin müştərək mənfəətlərinə təsirinin ortaya qoyulması London görüşlərinin əhəmiyyətini artırırdı. Londonda başlamış və iki gün davam etmiş olan türk-ingilis müzakirələri haqqında verilən rəsmi məlumatın mətbuatda çap edilməsindən bir gün sonra İran İngiltərə ilə münasibətlərini kəsdiyini rəsmən bildirdi. İran İngiltərə ilə münasibətlərini rəsmən kəsərkən Amerikanın xarici işlər naziri Dean Acheson sürpriz sayıla biləcək bir bəyanat verir və İranın İngiltərədən tələb etdiyi 49 milyon sterlinq təzminat məsələsində lazım gəlsə İngiltərə ilə birgə olacağını və İngiltərəni bu təzminatı ödəmək üçün xəbərdarlıq edəcəyini bildirirdi. Amerikanın xarici işlər nazirinin bəyanatı qəribə bir məna daşıyırdı. Bu bəyanat Amerikanın «Standard Oyl» şirkəti ilə birgə hərəkət etməsinə işarə idi. Artıq Amerikanın xarici siyasətində dönüş başlayır və bu «Standard Oyl»un lehinə olurdu. Dean Acheson bu qəribə bəyanatını verirkən Amerikanın İrana təyin olunmuş yeni səfiri Loy Henderson da Müsəddiqə bir raport təqdim edir. Bu raportda Amerika Xarici İşlər Nazirliyinin İran tərəfindən İngiltərədən tələb edilən 49 milyon sterlinq təzminat məsələsində Amerikanın İrana yardım etməyə hazır olduğu bildirilirdi. Amerikanın yeni səfiri Loy Hendersonun Müsəddiqə verdiyi raport da Dean Achesonun bəyanatı qədər qəribə məzmunlu idi. Amerika İngiltərənin çiyinlərinə yüklədilən bu təzminatı nə üçün ödəyirdi? Bütün bu təşəbbüs və vədlərdən də anlaşılırdı ki, Amerika Müsəddiqə xoş görünmək istəyirdi. Çünki bu məmləkətdə çox böyük miqdarda neft vardı. Neft istehsal edildiyi məmləkətin də, dünyanın da hüzurunu qaçırır və dünya diplomatiyasını pərişan edirdi. Neft ən yaxın dostları da bir-birinə düşmən etmək gücünü həmişə saxlayırdı. Ruslar isə pusquda idilər. İran neftinin vahiməli bir ixtilaf olaraq ortaya çıxdığı gündən bəri yeri gəlmişkən ruslarla dil tapmış «Standard Oyl»un siyasətini Dean Acheson və İrandakı amerikan səfiri də təsdiq edirdilər və bununla da Rusiyanın İran böhranında aktiv rol oynamasına kömək edirdilər. İstər Dean Achesonun, istər Loy Hendersonun eyni mənalı bəyanat və raportu və İranın İngiltərədən tələb etdiyi təzminatla əlaqəli İrana haqq verən davranışları rusları İranda yeni bir neçə hadisə törətməyə sövq edirdi. Bu təşəbbüslərin ən təhlükəlisi isə Rusiya-İran sərhədlərindən İrana tudəçilərə çoxlu miqdarda silah verilməkdə idi. Ruslar bunu demək olar ki, hamının gözü qarşısında edirdilər. Ruslar dostlarının sayəsində ciddi işlər görmə imkanlarına qovuşmuşdular. Ruslar İranda çox fəal çalışır və gələcəkdə həyata keçirmək istədikləri hərəkətlər üçün geniş miqyaslı hazırlıqlar görmüşdülər. İrandakı rus cəsusları çox mükəmməl bir təşkilat qurmuşdular. Ancaq qarşılarında onlardan da, amerikalılardan da daha əvvəl bu məmləkətdə yerləşmiş və təşkilatlanmış bir gizli servis də vardı. Ruslar hər halda ingilislərin uzun illərin təcrübəsinə sahib gizli kəşfiyyat orqanı Entelijans Servisi hesaba almaya bilməzdilər. Ruslar Entelijans Sevisin İranda fəaliyyəti dayandırılmadıqca heç bir iş görə bilməyəcəklərini çox yaxşı bilirdilər. Ruslar general Zahidi və general Hicazinin həyata keçirmək istədikləri hökumət çevrilişinin qarşısını almağa nail olduqdan sonra bu servisi məğlubiyyətə uğratdıqları qənaətinə gəldilər. Onlar Müsəddiqə İranda kütləvi həbslər keçirmək, beləliklə Entelijans Servisi ortadan qaldırmaq üçün imkanları daxilində hər cür yardımı etmişdilər.
Demək olar ki, İngiltərənin və Rusiyanın kəşfiyyat orqanları İrandakı kimi bir-birinə qarşı amansız mübarizə aparmamışdılar. Onlar 1885-ci ildən bəri İranda fəaliyyətə başlamışdılar. Hər iki təşkilat neft uğrunda mübarizə edirdi. Onlar 1885-ci ildən bəri nadir hallarda bir-birinə toxunmamışdılar. Ancaq indi İrandakı mübarizə əvvəlkilərə nisbətən müqayisə edilməyəcək dərəcədə idi. Bunun iki səbəbi vardı. Bundan əvvəlki mücadilələrdə olduğu kimi Rusiyanın, Fransanın və ya Almaniya və Avstriya-Macarıstan İmperiyalarının siyasi əməllərinə sədd çəkən qüdrətləri yoxdu. Bunun əksinə olaraq Rusiya İkinci Dünya müharibəsindən qalib çıxaraq Avropanın yarısına hökm edərkən, dünya siyasətinə də istiqamət verəcək qədər güclü idi. Rusiya bir tərəfə sıxışdırılmış İngiltərənin mövcudluğunu hesaba almayaraq dünyanı Amerika ilə bölüşdürmək fikrində idi. Bax burada Rusiya yanılırdı. Çünki, gücdən düşdüyü zənn edilən Britaniya İmperiyası dünyadakı xam maddə mənbələrinin mühüm bir hissəsinə hakim idi və hələ Entelijans Servis ləğv edilməmişdi. Yaxın bir gələcək istər Amerikanın, istərsə də Rusiyanın zəiflətmək istədikləri İngiltərənin necə bir enerji və Entelijans Servisin şahanə bir gedişi ilə ortaya çıxacağını göstərəcəkdi. İngiltərə Rusiyaya İranda ciddi zərbə endirməyi planlaşdırırdı. Bu zərbə elə şiddətlə endiriləcəkdir ki, Rusiya 1953-cü ildə endirilmiş olan bu zərbənin təsirindən xilas ola bilməyəcək və İranı uzun illər rahat buraxacaqdır. Rusların kəşfiyyatçıları ilə İngiltərənin Entelijans Servisinin və Deterdinqin cəsusları İranda çox çətin bir gizli mübarizə edirdilər. Bu gizli mübarizə 1910-cu və 1925-ci illərdəki üsyanlara bənzəmirdi. İranda Rusiyanın və İngiltərənin gizli mübarizə apardıqları vaxtda gözləmədikləri bir hadisə baş verdi, yəni «Standard Oly» da bu mübarizəyə qoşuldu. Onun bu müdaxiləsi 1953-cü ildə gözlənilirdi. Çünki «Royyal Datç-Şell Qrup» ilə on illik sülh müqaviləsinin müddəti o tarixdə başa çatırdı. Elə bu səbəbdən də «Standard Oyl»un mübarizəyə qoşulması gözlənilmirdi. Bax İranda əsl mübarizə də «Standard Oyl”un ortaya çıxmasından sonra başladı. Amerikalıları bu mücadiləyə sövq edən səbəb İran nefti üzərində hissə sahibi ola bilmək düşüncəsi idi. Onlar da İran neftindən pay almaq istəyirdilər. 1952-ci il oktyabrın 21-də «Standard Oyl»un hissədarlarından Villiam Alton Jones təcili Tehrana gəldi. O hava limanında jurnalistlərə gülə-gülə Tehrana istirahətə gəldiyini bildirdi. Yəni o, gəlişinin əsas məqsədini gizlətməyə çalışdı. Amma, onun dünyada məşhur neft istehsalçısı və «Standard Oyl»a bağlı olduğunu bilməyən yoxdur. W.A.Jones Tehrana neft üçün gəlmişdi. Çünki «Standard Oyl» Müsəddiq ilə əlaqə yaratmağa çalışırdı. Müsəddiq ilə «Standard Oyl» arasında başlayacaq müzakirələri də Amerika prezidenti Trumenin şəxsi nümayəndəsi olmaqla bərabər həm də neft istehsalı ilə məşğul olan Averell Harriman planlaşdırmışdı. Müzakirə zamanı «Standard Oyl»un nümayəndəsi İngiltərədən alınmış və milliləşdirilmiş neft sahələrindən hissə tələb edirdi. Müsəddiq İngiltərədən çəkindiyi üçün hələlik tərəddüd edirdi. «Royyal Datç-Şell Qrup» İranda Rusiya kəşfiyyatının agentlərindən başqa artıq «Standard Oyl»un adamlarına qarşı mübarizə aparmağın zəruriliyini də anlamağa başladı. «Standard Oyl” Orta Şərqdə fəal hərəkət etmək üçün bütün imkanlarından istifadə etməyə çalışırdı. «Standard Oyl» şübhə çəkməmək üçün ilk əvvəl elm adamlarını neft sahələri ətrafına səyahətlərə göndərdi. Bu elm xadimlərindən ilki dünyanın çox yaxından tanıdığı, Amerikanın müasir tarixçilərindən Harold Lamb idi. O, Orta Şərqdə olarkən bütün Ərəbistanı gəzərək xalq və hökumət üzvləri ilə görüşlər keçirmişdir. «Standard Oyl»un elm adamlarını seçməsi nəzər-diqqəti cəlb etməyəcək insanlar olması idi. Dünyanın məşhur tarixçilərindən olan Harold Lamb istədiyi yerə gedərək hər cür tədqiqatlar aparır və heç kəsi şübhələndirmirdi. Yalnız «Standard Oyl»un düşünmədiyi nöqtə bir elm adamının nə bir siyasətçi, nə də bir cəsus olmaması idi. Məşhur bir tarixçi olaraq qəzetçilərin diqqətindən qaçmayan bu şəxs haraya getmişdirsə onları qarşısında görmüş və bəzi bəyanatlar vermişdir. Harold Lambın mətbuat nümayəndələrinə verdiyi bu bəyanatlarda: «Türkiyə, Livan, İordaniya və İraqda olarkən oralardakı vəziyyəti araşdırdım. Bu məmləkətlərdə mövcud olan böhranlar amerikalıları çox maraqlandırır. Orta Şərq ilə Amerika arasında fikir mübadiləsinin artmasına yardım etmək istəyirdim. Amerikalılar bu gün Orta Şərq haqqında, xüsusilə də ərəblər haqqında keçmişdəki fikirlərini dəyişdirməkdədirlər». Məşhur tarixçi Harold Lambin ağzından çıxan bu sözlərin mənası nə ola bilərdi? Harold Lambın bu bəyanatı qəzetlərdə çap olunduğu gün «Standard Oyl»un hissədarlarından William Alton Jones də Tehranda idi. Buradan belə bir sual çıxır. Görəsən bu şəxslərin eyni vaxtda Tehranda olması təsadüfdürmü? Məncə buna bir təsadüf deyə bilmərik. Əgər ortada neft olmasa idi onda deyə bilərdik. Elə bu vaxtlarda Səud bin Əbdüləziz Səudiyyə Ərəbistanında spirtli içkilərin qəbul edilməsini qəti qadağan edən bir qərar çıxartmışdır. Bu qadağan qərarı dərhal neft istehsalına təsir etmişdir, yəni istehsalın həcmi aşağı düşmüşdür. Qəribə orası idi ki, bu ancaq ingilislərin nəzarətində olan neft ərazilərində olmuşdur. Villiam Alton Jonesin İrandakı görüşlərinin nəticələri «Standard Oyl»un xeyrinə olmamışdır. Baş nazir Müsəddiq amerikalılarla əməkdaşlıq etməyə hələlik tələsməmişdir. Beləliklə, «Standard Oyl»un İranda atdığı ilk addım müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır. Tehranda hadisələr yenə qızışmağa başlamışdı. İran şahının anadan olmasının otuzuncu ildönümü münasibətilə təşkil olunacaq şənliklər tudəçilərin gələcəkdə keçirəcəkləri nümayişlər nəticəsində baş tutmamışdır. Şahla münasibətləri gərginləşmiş olan Müsəddiq rusların köməyi ilə ingilislərlə yaxın münasibətdə olan şaha ağır zərbə vurmağı planlaşdırmışdı. Şahın ad günü keçirilən zamanı tudəçilərin keçirdikləri nümayişlər çox qanlı olmuşdur. Kommunistlər şahın ad günündə keçirilən şənliklərdə qan tökülməsinə nail olmuşdular. Kommunistlər tərəfindən təşkil olunmuş bu nümayişlərdə iştirak edən xalq kütlələri «Şaha ölüm» şüarı ilə küçələrdə bağıraraq polisin və təhlükəsizlik qüvvələrinin müqavimətinə məhəl qoymurdular. İran xalqının çox bağlı olduğu şahlıq üsuli-idarəsi əleyhinə keçirilən bu qanlı nümayişlər Müsəddiqin bu idarə üsulunu tamamilə ləğv etmək məqsədini güddüyünü açıqca göstərməkdə idi. Artıq polisin bu nümayişlərin qarşısını ala bilmədikdə işə ordu qarışmalı oldu. Xalq yenə də küçələrdən çəkilmədi və müqavimətlərini daha da artırdılar. Zavallı İran neft üzündən sonu görünməyən faciələr qarşısında qalmışdı. Tehran küçələrində bu yağlı maddə üzündən, beynəlxalq toqquşmalar üzündən insanlar ölür, küçələr qana boyanırdı. 1951-ci il sentyabrın 24-də Müsəddiqin İngiltərəyə verdiyi bir notaya İngiltərə tərəfindən cavab verilməmişdir. Yəni bu nota İngiltərə tərəfindən əhəmiyyətli sayılmamışdır. Artıq İngiltərə ilə İran arasında siyasi münasibətlər qısa bir müddətdən sonra kəsilmiş və ingilis diplomatları bu vəziyyət qarşısında Tehranı tərk etməyə hazırlaşaraq pasportlarını tələb etdilər. İran ilə İngiltərə arasında artıq heç bir münasibət qalmamışdı. Müsəddiq, Tehrandakı ingilis diplomatları İranı tərk edərkən İngiltərənin baş naziri Çörçillə vermək üçün hazırladığı bir məktubu səfirə təqdim etmişdir. Ancaq səfir bu məktubu götürməmişdir. Beləliklə, Müsəddiqin İngiltərəyə çatdırmaq istədiyi son təklifi də beləcə uğursuzluqla nəticələnmişdi. İngilis diplomatlarının Tehrandan, dolayısı ilə İrandan ayrıldıqdan bir neçə gün sonra ingilislər ilk addımlarını atdılar. Bu ilk addım ortalığı alt-üst etdi. Günlərin birində solçu qəzetlərindən başqa İranda çıxan bütün mətbuat orqanlarının səhifələrində Rusiyanın İranı istila etmək planları öz əksini tapdı. Ortaya belə bir sual çıxırdı: Bu xəbər mətbuata necə sızmışdır? Çünki xəbər həqiqətən də rusların İranı necə istila edəcəklərini bütün açıqlığı ilə ortaya qoyurdu. Qəzetlər plan haqqında məlumat verərkən rusların Qafqazdan edəcəkləri hərbi müdaxilə ilə birlikdə tüdəçilərin məmləkətin hər tərəfində sabotajlar gerçəkləşdirəcəyi də bildirilirdi. Qəzetlərin verdikləri bu qorxunc istila planları İranı bir anda alt-üst etdi. Şah dərhal baş nazir Müsəddiqi hüzuruna dəvət etdi. Ancaq Müsəddiq xəstələndiyini bəhanə edərək İranın düşdüyü belə bir vəziyyətdə şahın hüzuruna getməkdən imtina etdi. Artıq ingilis kəşfiyyatı bu planı çap etdirməklə Rusiyanın 1942-ci ildən bəri İranda qurduğu təşkilatın bütün fəaliyyətini sıfra endirməyə nail olmuşdu.
Tehranda bu hadisələr cərəyan edərkən o biri tərəfdən amerikalılar da neft ixtilafını həll etmək üçün ciddi bir neçə təşəbbüs etdilər. Amerikanın Tehrandakı səfiri Loy Henderson xarici işlər naziri Dean Achesondan aldığı bir təlimatla İranda neft müzakirələrinə başlayır. Üç gün davam edən bu görüşmədə heç bir nəticə hasil olmur. Müsəddiq artıq müstəqilliyini itirmiş və rus səfiri İvan Sadxıkovun əlində bir alətə çevrilmişdi. Amerikalılar bir anlaşma zəmini əldə edə biləcəklərinə dair olan son ümidlərini də beləcə itirdilər. Ruslardan dəstək alan Müsəddiq planlarını axıra qədər davam etdirməkdə qərarlı idi. Bundan sonra ruslar Orta Şərqdəki fəaliyyətlərini daha da artırmışdılar. Orta Şərqdə vəziyyətin ağırlığı göz qabağında idi. Hər an İrana rus müdaxiləsi gözlənilirdi. Qərb dövlətləri gözlənilən təhlükənin qarşısını almaq üçün rusların hərbi qüvvələrinə qarşı hərbi qüvvələrlə çıxmağı qərara aldılar. Onlar dərhal qərarlarını reallaşdırmağa tələsdilər, yəni Aralıq dənizindəki 6-cı amerikan donanmasının 16 gəmisindən ibarət bir donanma İstanbula göndərildi. Aralarında dünyanın ən qüdrətli hərbi gəmilərindən biri olan “Des Moins”in də daxil olduğu eskadriya İstanbul limanında lövbər saldı. Güclü donanmalar daima neft ixtilafının davam etdiyi bölgələrdə və ya ona yaxın məntəqələrdə dolaşırdılar. Donanmalar neft istehsalçılarının mənfəətlərini qorumaq üçün yenə hərəkətə gətirilmişdi. Çünki neft olmadıqca bu hərb maşınlarının hərəkət etmələri qeyri mümkün idi. Neft istehsalçıları arzuladıqları anda donanmalar hərəkətə keçməyə məcburdu. Rus təzyiqinin İranda kuliminasiya nöqtəsinə çatdığı anda dünyanın gözləri Orta Şərqdən Orta Avropaya çevrilmişdi. Üç böyük dövlətin gizli kəşfiyyat orqanları gözəgörunməz mübarizə apararaq öz dövlətlərinə ən əlverişli imkanları yaratmaq üçün qüvvə sərf edirdilər. Orta Avropada qarışıqlıqlar çıxmışdı. Çexoslovakiya və Macarıstanın kommunist idarəçiləri Rusiyanın israrlı tələbi ilə milli qüvvələrə divan tutdular. Rusiyanın Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin (DTK) əmri ilə bu iki dövlətin yüksək vəzifəli şəxsləri, xüsusilə Çexoslovakiyanın dövlət xadimlərindən Slanski Klements və Qanimer həbs olunmuşdu. Macarıstanda isə milli qüvvələrin kütləvi həbsləri keçirilirdi. Qarşıya belə bir sual çıxır: Orta Avropada baş verən bu hadisələr görəsən təsadüfənmi baş vermişdi? Orta Şərqdə ən nikbin insanların da qəbul etdikləri bir müharibə havasının yaşandığı zamanlarda Orta Avropadakı bu hadisələri sadəcə təsadüf kimi anlamaq çox səhv fikir olardı. Bu ölkələrdə baş vermiş hadisələr Rusiyanın İran üzərindəki təzyiqlərini zəiflətmək üçün törədilmiş ola bilərdi. Bu qarışıqlıqları törədən gizli kəşfiyyat orqanlarının – İngiltərənin Engelidans Servisinin və ABŞ-ın Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (MKİ) - işi olduğunu da ehtimal etmək olardı. Çexoslovakiya və Macarıstandakı həbslər hələ bitməmiş, Orta Şərqdə neft ölkəsi olan İraqda dövlət çevrilişi baş verir və bir general hakimiyyəti ələ alır. General Nurəddin Mahmudun hakimiyyəti ələ alması tam zamanında baş vermişdi. Çünki ordunun İraqda idarə etməni ələ aldığı gün Bağdadda və ölkənin digər şəhərlərində İngiltərə əleyhinə nümayişlər başlamışdı. Rusiyanın İraqdakı siyasəti də iflasa uğramışdır. Yəni, hadisələr ingilislərin xeyrinə cərəyan etmişdir. General Nurəddin Mahmud ilk andan partiyaların fəaliyyətini qadağan etdi və ingilislərin əleyhinə fəaliyyət göstərən minlərlə adamı həbs etdirdi. İraq sanki səyyar bir həbsxanaya dönmüşdü. İraqın Qahirədəki səfiri isə ölkəsində cərəyan edən hadisələr haqqında mətbuata geniş məlumat vermiş və İraqdakı qarışıqlıqların kommunistlər tərəfindən planlaşdırıldığını bildirmişdir. Səfir, general Nurəddin Mahmudun idarəetməyə müdaxiləsinin kommunistlərin ölkələrini bir vətəndaş müharibəsinə sürükləmək planlarının qarşısını almaq məqsədi ilə edildiyini də bildirmişdir. Ruslar İranı ələ keçirmək istədikləri zamanı Çexoslavakiya və Macarıstan hadisələri ilə qarşılaşmışdır. Lakin Rusiyanın Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi (DTK) bu məmləkətlərdəki məğlubiyyətini həzm edə bilməmiş, əvəzini İraqda çıxmaq istəmişdi. Təbii ki, «Standard Oyl» da İraqda DTK-nın fəaliyyətini dəstəkləmişdir. İngilislər həm rusların, həm də amerikalıların İraqdakı fəaliyyətlərini öyrəndikdən sonra dərhal hərəkətə keçərək İraq Ordusunun Baş Qərargah rəisi general Nurəddin Mahmudu hakimiyyətə gətirdilər. Vəliəhddən də razılıq alınmışdı. İngilislərlə amerikalıların arasındakı münasibətlər də gərginləşmişdi. Buna baxmayaraq İngiltərə də, Amerika da qərb dövlətlərinin təhlükəsizlik sisteminin zəiflədilməsinə imkan verməməyə çalışırdılar. Ancaq bütün bu münasibətlərə baxmayaraq İngiltərə ilə Amerika arasındakı anlaşılmazlıq 1952-ci ilin dekabrında daha da gərgjnləşdi. Bu anlaşılmazlığa səbəb olaraq amerikalıların Orta Şərqdə və Avropada qarşılaşdıqları neft sıxıntısı göstərilə bilər. İngilislər İrandan və İraqdan amerikalılara neft satılmasında çətinliklər yaradırdılar. Amerika neft istəyirdi və bu səbəbdən də ingilislərə təzyiq edirdi. İngilislər gözlərini dörd açmışdılar. Orta Şərqdə cərəyan edən hadisələrin arxasında «Standard Oyl»un ruslarla birlikdə çalışdıqlarını da təsbit etmişdi. Bundan sonra da İngiltərənin xarici işlər naziri Mr.Anthony Eden bütün dünyaya ingilis hökumətinin «Anglo İranian» şirkətinin haqlarını qoruyacağını və İrandan amerikalılara neft satmayacaqlarını bildirirdi. Bu nə deməkdir? İngiltərə ilə Amerika arasında müştərək düşmənə qarşı qurulmuş olan birlik və bərabərlik harada qalmışdı? Bu və bunlara bənzər sualların sayını çoxaltmaq mümkündür. Ancaq bütün bu mümkün olan sualların da cavabsız qalması qəbul ediləndir. Çünki ortada bəhs mövzusu olan şey neftdir. Əgər neft olmasa idi, əslində iki dost və müttəfiq arasında bir anlaşılmazlıq çıxmazdı. Mr.Anthony Edenin bu sözləri Amerikada olduğu kimi başa düşülmüşdü. Artıq Amerikada iqtidara Harri Tramenin yerinə general D.Eyzenhauer gəlmişdir. O, İngiltərənin xarici işlər nazirinin verdiyi bəyanata cavab olaraq 1952-ci ilin sonunda İngiltərəni dəstəkləyəcəklərini bildirmişdir. Ancaq Amerika prezidentinin bu bəyanatına baxmayaraq «Standard Oyl» İran nefti üçün həyata keçirmək istədiyi fikirlərindən əl çəkməmişdir. Amerikaya neft lazım idi. Bu neft də İngiltərənin əlində idi. İngiltərədən neft almaq üçün Amerikanın Xarici İşlər Nazirliyinin məsul işçisi Paul Nitze 1952-ci ilin dekabr ayında Londona gələrək müzakirələrə başlamışdı. Bu gəlişin məqsədi «Standard Oyl»dan neft almağa nail olmaq idi. Onun cibində isə «Standard Oyl»un Abadandakı bütün neft təsislərini satın almaq üçün üç milyard dollarlıq bir çek də var idi. Anthony Eden bunu bildiyi üçün amerikalılara neft satmayacağını bildirmişdi. Elə bu səbəbdən də Paul Nitze Londonda soyuq qarşılandı. O, eyni vaxtda həm Xarici İşlər Nazirliyinin əməkdaşları ilə, həm də Deterdinqin adamları ilə görüşərək neft əldə etmək istəyirdi. Paul Nitze Amerika xarici işlər naziri Dean Achesonun İngiltərənin xarici işlər naziri Anthony Eden ilə Parisdə neft məsələsini müzakirə etmək üçün görüşəcəkləri tarixə qədər Londonda qalmağa çalışırdı. O, 1952-ci il dekabrın 15-də Fransada başlayan müzakirələrdə iştirak edəcək Amerika nümayəndə heyətinə qoşulmaq üçün Parisə getdi. Amerikalıların İran neftini satın ala bilmək məqsədi ilə təşkil etdikləri bu konfrans özünəməxsusluğu ilə seçilirdi. Burada ortaya belə bir sual çıxır: Amerika hökuməti İran neftini kimin hesabına almaq istəyirdi? Paul Nitzenin cibindəki 3 milyard dollarlıq çek «Standard Oyl»a məxsus idi. Amerika hökuməti Rokfeller qrupu adından hərəkət edir və bu trest üçün nefti satın almaq istəyirdi. Neft dünyanın ən böyük dövləti olan Amerikanı da özünə ram etmiş və neft istehsalçılarının xidmətinə soxmuşdu. İngiltərənin xarici işlər naziri Anthony Eden Parisə gedərək həmişəki kimi yenə də xeyr demişdir. Paris konfransı başlamadan sona çatmışdır. Paris konfransından bir neçə ay keçsə də İranda heç bir dəyişiklik baş verməmişdir. Amerikalılar ingilislərdən İran neftini satın ala bilməmələrindən o qədər də pərt olmadılar və nə vaxtsa ala biləcəkləri fürsəti gözləməyə daha çox üstünlük verdilər. Ancaq bu gözləmək prosesi çox sürmədi. Amerika prezidenti D.Eyzenhauer «Standard Oyl»dan aldığı bir tapşırıqla ingilis hökumətinə ən yüksək səviyyədə görüşün keçirilməsi təklifini etdi. İngiltərənin baş naziri Çörçill Amerika prezidentinin təklifini müəyyən şərtlər daxilində qəbul etdi. Görüş Amerika tərəfdən prezident D.Eyzenhauerin, İngiltərə tərəfdən isə Çörçillin başçılıq etdiyi nümayəndə heyətinin arasında Vaşinqtonda keçirilməli idi. İkinci Dünya müharibəsinin iki müzəffər və ən böyük dövlət xadimi İran neftini müzakirə etmək üçün qarşı-qarşıya gəlmişdilər. Amerikalılar bir dünya müharibəsi baş verməsinə səbəb ola biləcək İran neft ixtilafını, ancaq ingilislərin bu nefti amerikalılara satdıqları zaman həll edilmiş olması fikrini irəli sürür və fikirlərində israr edirdilər. Amerikalılar burada da xeyr cavabı eşitdilər. Şübhəsiz istər Paris, istər Vaşinqton görüşmələrindəki rəsmi nümayəndə heyətlərinin arxasında neft istehsalçıları vardı və onların iradələri burada hakim idi. 1953-cü il «Standard Oyl» şirkəti ilə «Royyal Datç-Şell Qrup»un mücadiləsi ilə başladı. Bu iki trest arasında İkinci Dünya müharibəsi zamanı, yəni 1943-cü ildə imzalanmış on illik müqavilənin vaxtı bitmək üzrə idi. Ancaq «Standard Oyl» bu müddətin sona çatmasını gözləmədən mücadiləyə başlamağa üstünlük verdi. Vaşinqton konfransının sonunda mətbuat nümayəndələrinin suallarına İngiltərənin baş naziri Çörçill cavab verməkdən imtina etmiş və sadəcə «konfrans məhrəm mövzuları müzakirə etmişdir» demişdir. Çörçillin bu sözü konfransda nələrin danışıldığını açıq-aydın ortaya qoymaqdadır. Məhrəm olan şey nə idi? 1953-cü ildə dünyanın başında neftdən başqa hansı bir qayğı vardı? Əlbəttə başqa şey düşünülə bilməzdi və Vaşinqton görüşünün mövzusunun neft olduğu rahatca söylənilə bilərdi. İki dövlət xadimi bu görüşdə İran neftini və bu ixtilafın gələcək nəticələrini müzakirə etmişdilər. Şübhəsiz ki, Amerika İran neftinin «Standard Oyl»a satılmasını tələb etimşdir. 1953-cü ildə İranda hər an hansısa bir hadisənin baş verməsi gözlənilirdi. İranın müxtəlif şəhərlərində kommunistlərin təhrik etdikləri xalq kütlələrinin nümayişləri ilə təhlükəsizlik qüvvələrinin arasında qanlı toqquşmalar baş verdiyi zaman şah ilə Müsəddiqin münasibətləri də kəskinləşirdi. Rusiyanın İranı istila etmək planının qəzetlərdə çap olunmasından sonra xalq kommunistlərə və onların tərəfdarlarına qarşı mübarizəyə başlamışdı. Zavallı İran kommunistlərlə antikommunistlərin qarşı-qarşıya gəldikləri bir müharibə meydanı halına gəlmişdi.
Rusiyanın isti dənizlərə çıxması üçün ən qısa yol İrandan keçirdi. Amma ora da ingilislərin əlində idi. İngilis gizli xidmət orqanları Rusiyanın bu niyyətlərinə sədd çəkən ən böyük maneə idi. Onu demək olar ki, İngiltərənin Entelijans Servisinin ən güclü təşkilata sahib olduğu yer Şərqi Ağdəniz ərazisi və buna qonşu olan ölkələr, xüsusi ilə də Ərəbistan yarımadası idi. Onların bu ərazilərdə xüsusi xidmət təşkilatlarını qurmaqda haqlı idilər. Çünki ingilis neft imperiyasının bütün mənbələrinə gedən yollar buradan keçirdi. Bundan başqa Entelijans Servis sahib olduqları İran və İraq neftini heç kəsə verməməkdə qərarlı idilər. Onlar bu ərazilərə qarşı iddia ilə çıxış edən dövlətləri də susdurmaq üçün əllərindən gələni edirdilər. Bir-birinin ardınca baş verən hadisələr də bunu sübut etməkdə idi. Rusiya Müsəddiqə təzyiqini getdikcə artırırdı. Ruslar bir tərəfdən milliləşdirilən neftə sahib olmaq istəyir, o biri tərəfdən də Müsəddiqi Qərb dövlətləri ilə müzakirələrə, dolayısı ilə milliləşdirməni qəbul etdirə biləcəyi müzakirələrə məcbur edirdi. Rusların gözlədiyi bu idi. Onlar neft ixtilafında Qərb dövlətlərinin milliləşdirməni qəbul etmələrini gözləyirdilər. Əgər Qərb dövlətləri milliləşdirməni qəbul edərlərsə rus ordusu böyük bir ehtimalla İrana hücum edəcəkdi. Belə bir vəziyyətə qarşı rusların reaksiyası sərt olmayacaq və ruslar İranda yerləşəcəklər. Rusiyanın İrandakı səfiri Müsəddiqə istehsal edilən neftin satış qiymətini aşağı salmağı təlqin etmiş və nəticədə buna müvəffəq olmuşdur. Müsəddiq neftin qiymətini endirməyi qəbul etmiş və yeni qiyməti dünya neft qiymətlərinin yarısına endirmişdi. Yəni 50% endirmə olmuşdur. Bu neft bazarında qorxunc bir dempinqdi (rəqabət məqsədilə xarici bazarlarda malların öz dəyərindən ucuz qiymətə satılması – Tərtibçi). Müsəddiqin qərarı Qərb dövlətlərində bomba kimi partladı. Onlar belə qərarı gözləmirdilər. Müsəddiq neft qiymətində bir dempinq etməsinə baxmayaraq ruslar İran neftini almaq istəmədilər. Ancaq İran nefti də müştərisiz qalmadı. Yeni alıcılar Yaponiya ilə Amerika idi. «Standard Oyl» 1926-cı ildə ruslarla birləşərək ingilislərə qarşı oynadığı oyunun eynisini indi – 1953-cü ildə İranda təkrar oynayırdı. Tarix təkrar olunur deyirlər. 1926-cı ildə olduğu kimi indi də İran nefti uğrunda gedən mübarizədə Amerika ilə İngiltərə arasındakı münasibətlər kəskinləşmişdi. «Standard Oyl» ilə «Royyal Datç-Şell Qrup» arasında başlayan mübarizə qızışır və buraya dövlət xadimləri də qoşulurdular. Bunun ən yeni təzahürü də Amerikanın yeni xarici işlər naziri Foster Dallesin verdiyi bir bəyanatda da görünməkdə idi. Foster Dalles bu bəyanatında diqqət mərkəzində olan bölgələrdən bəhs edir və bu bölgələrlə çox yaxından maraqlandıqlarını açıqca ifadə edirdi. F.Dallesin bəhs etdiyi bölgələr isə ingilis neftinin olduğu ərazilərdir. F.Dulles bu bəyanatında belə deyirdi: «İndiyə qədər Türkiyənin cənubuna və şərqinə daxil olan bölgələr maraq dairəmizdədir. Ancaq bundan sonra işlər düzələcəkdir». Amerika xarici işlər naziri Foster Dulles bu sözləri ilə nəyi göstərmək istəyirdi? Amerikanın nöqteyi-nəzərinə görə düzəl-məsi tələb olunan işlər hansılardır? Türkiyənin cənubunda və şərqində qalan bölgələrdə “D’Arcy qrup” ilə «Anglo Persian» və «The Irak Petroleum Company» vardı. İstər İran, istər İraq neft sahələri ingilis hökumətinin deyildir. Bu sahələr İngiltərə Dəniz Birinci Lordluğu ilə dünyanın ən sirli təşkilatı olan Entelijans Servisə məxsusdur. Amerika xarici işlər naziri Foster Dalles 1953-cü il mayın 18-də verdiyi bu bəyanatından 25 gün sonra da bəyanatının gücünü artırmaq üçün ilk addım atır və Amerikanın xarici yardım missiyasının başçısı Harold Stassen ilə birlikdə Ankaraya gələrək türk hökuməti ilə müzakirələrə başlayır. Hələ bu müzakirələrin başlanmasından bir neçə gün əvvəl, yəni 1953-cü il mayın 30-da Rusiyanın Türkiyəyə bir nota verməsi hamıya məlumdur. Amerikanın xarici işlər naziri F.Dallesi Türkiyənin bu notaya çox soyuqqanlıqla yanaşması çox təəccübləndirmişdi. Hamıya məlum olan bu notanın məzmunu hökumət tərəfindən açıqlanmamışdı. Qarşıya belə bir sual çıxır: F.Dallesin Ankaraya səfəri bu nota ilə əlaqədardırmı? Bu xüsusda hər hansı bir fikir söyləmək çox çətindir. Amerika Türkiyənin timsalında Orta Şərqdə özünə sağlam bir müttəfiq əldə etmək istəyirdi. 1953-cü ilin iyun ayında Rusiyanın İrandakı səfiri İvan Sadxikov Moskvaya bir neçə dəfə səfər etməli olur. Bu səfərlər zamanı İranın əleyhinə nə isə bir planın cızılması şübhəsiz idi. Rusiya dünya üçün təhlükəli bir yol tutmuşdur. Orta Şərqdə mühüm bir neçə hadisənin baş verəcəyi gözlənilirdi. Türkiyəyə verilən rus notası bu mühüm hadisələrin bir başlanğıcı sayıla bilərdi. Bu səbəblə Türkiyənin xarici işlər naziri Fuad Köprülü beynəlxalq aləmdə baş verən hadisələri müzakirə etmək üçün Türkiyənin İngiltərədəki, Amerikadakı və Fransadakı səfirlərini iyulun 2-də Ankaraya dəvət etdi. Rusiyanın Tehrandakı səfiri İvan Sadxikovun Moskvaya bir neçə dəfə gedib-gəldiyi, Rusiyanın Türkiyəyə nota verdiyi, Amerikanın xarici işlər naziri Foster Dallesin Ankarada olduğu və nəhayət Türkiyənin dünyanın üç ən böyük dövlətindəki səfirinin Ankaraya dəvət edildiyi bu günlərdə dünyanın gözü bir başqa məmləkətə yönəldi. Əvvəllər də Rusiyanın İranda reallaşdırmaq istədiyi planlarını həyata keçirmək ərəfəsində Macarıstanda və Çexoslovakiyada baş verənlər rusların fəaliyyətini ləngitmişdi. İndi də belə olur, yəni Polşada baş verənlər rusların İranla bağlı siyasətlərini yenə də iflasa uğradır. Polşada fəhlələr kommunist üsuli-idarəsinə qarşı üsyan qaldırırlar. Onlar azadlıq istəyirdilər. Rusiyanın boyunduruğunu qəbul etmək istəmirdilər. Onlar hələ Birinci Dünya müharibəsindən sonra rusların hegemonluğundan xilas olsalar da, İkinci Dünya müharibəsində yenidən Rusiyanın nəzarətinə keçdilər. Polyaklar bununla razılaşa bilməyib yenidən üsyan qaldırmışdılar. Müvəqqəti də olsa uğur qazanan polyaklar rusların müdaxiləsi nəticəsində yenidən kommunistlərin əsirinə çevrildilər. Bu hadisələr rusların İrana müdaxiləsinə imkan verməmişdir.
Rusiya Polşadakı fəhlə üsyanını yenicə yatırmışdı. Artıq İran ilə məşğul ola bilərdi. Ancaq, gözlənilmədən Rusiyanın daxilində baş verən hadisələr dünyanı heyrətə saldı. Stalin vəfat etmiş və yerinə Malenkov – Bulqanin - Mikoyan qrupu gəlmişdi. Stalinin baş qəssabı Beriya isə hələ də Rusiyanın təhlükəsizlik orqanlarına rəhbərlik edirdi. Tezliklə bu yeni hakimiyyət tərəfindən Beriya həbs olunaraq güllələndi və Stalinin bir çox tərəfdarları dövlət və hökumət orqanlarından uzaqlaşdırıldılar. Bir çoxları isə ciddi cəzalandırıldı. Polşa üsyanı kimi, Beriyanın da güllələnməsi, Rusiyada geniş həbslər keçirilməsi təsadüf deyildi. Bütün bu hadisələr neft ilə sıx bağlı idi və İngiltərənin Entelijans Servisinin planı olduğu israrla söylənilməkdədir. Bir şey diqqəti çəkməkdədir. O da istər kommunist blokuna daxil olan ölkələrdə, istərsə də Rusiyanın daxilində baş verən hadisələr daima Rusiyanın İrana müdaxilə etməyə qərar verdiyi vaxtlarda özünü göstərmişdir. Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, elə bir qüvvə vardır ki, Rusiyanı rahat buraxmayır, onu daima məşğul edəcək bir neçə ciddi hadisələr hazırlayırdı. Bu qüvvə neft ətrafında baş verən mübarizə qasırğasını bilənlər üçün bilinməyən bir gercək deyildi. Tacsız neft kralları hər şeyə hakim vəziyyətdə idilər. Deterdinq isə bu tacsız kralların başında bir imperator olaraq otururdu. Rusların hərəkət etmək istədikləri hər hansı bir anda onların planlarını pozan qüvvə Entelijans Servis idimi? Bəlkə də... Ancaq bu xüsusu da etiraf etmək lazımdır ki, İkinci Dünya mübarihəsindən sonra ingilislərin dünyanı Rusiyanın məşum planlarından bu təşkilat sayəsində bir neçə dəfə xilas etdiklərini mübaliğəsiz deyə bilərik. Rusiyanın daxilindəki hakimiyyət dəyişikliyindən sonra xarici siyasətində də bir neçə manevrlər baş verdi. Rusiya hər şeydən əvvəl Türkiyəyə qarşı siyasətində dəyişikliklər etməyin vacibliyini anladı. Bu məqsədlə mayın 30-da Rusiya tərəfindən Türkiyəyə verilən notanın mətni Moskvada açıqlandı. Burada ruslar Türkiyəyə sülh təklifi edirdilər. 1953-cü il mayın 30-da Moskvadakı türk səfirinə təqdim olunan notanın məzmunu aşağıdakı kimi idi: «Boğazlar məsələsində Sovet hökuməti əvvəlki nöqteyi-nəzərini yenidən gözdən keçirmiş və Türkiyənin də münasibətini qəbul etmişdir. Bu səbəbdən də sovet hökuməti SSRİ-nin Türkiyəyə qarşı heç bir torpaq iddiasında olmadığını bəyan edir». Ruslar bu nota ilə Türkiyədən torpaq tələbləri olmadığını söyləyərkən Stalin üsul-idarəsinin Türkiyəyə mövqelərini də qəbul etmədiklərini ifadə etmək istəyirdilər. Bu Türkiyəyə Rusiyanın bir sülh təklifindən daşqa bir məna ifadə etmirdi. Ruslar bu siyasətləri ilə İran neft ixtilafında açıqca qərb dövlətlərini tutan və bu arada İran ilə İngiltərə arasında vasitəçilik edən Türkiyəni müttəfiqlərindən ayırmağı düşünürdülər. Ancaq Rusiyanın yeni rəhbərliyinin bilmədiyi bir həqiqət vardı. Türkiyəyə verilən nota bu xüsusu açıqca ortaya qoymuşdu. Onlar bilmirdilər ki, Türkiyə hökuməti ilə birlikdə türk ictimaiyyəti rus diplomatiyasına dünyada başqa heç bir dövlətin anlamayacağı qədər agah idilər. Türk millətinin və hökumətlərinin rus siyasətinə bu münasibəti 350 ildə 12 dəfə ölüm-qalım mücadiləsi aparan bir millətin nifrətindən doğmaqdadır. Yeni rus notası Türkiyəyə verildikdən bir neçə gün sonra dörd qərb dövləti İranın neft anlaşılmazlığını həll etmək üçün bir araya gələrək müqavilə imzalamağı qərara aldılar. Rusiya da bu konfransa dəvət edilsə də yeni rus rəhbərliyi Qərb dövlətlərindən gələn bu təklifi rədd etmişdi. Rusiyanın Bermuda konfransını rədd etməsi bu dövlətin İran neft ixtilafını sülh yolu ilə həll etmək niyyətində olmadığını göstərmişdi. Rusların Bermuda konfransını tanımadıqlarından sonra İstanbul limanına doqquz gəmidən ibarət qüdrətli bir Amerika donanması gəlir və Dolmabaxça sarayının önündə lövbər salır. Admiral Cassadynın komandanlığındakı bu donanmanın İstanbula gəlmələri ilə birlikdə ingilis hərbi gəmilərinin müxtəlif tarixlərdə Türkiyəyə gəlmələri Rusiyanı yeni təşəbbüslərə əl atmağa sövq edir. Rusiyanın yeni təşəbbüslərini Türkiyəyə siyasi təcavüz kimi qəbul etmək olar. Ruslar donanmaların gəlişi ilə əlaqədar olaraq Türkiyəyə yeni bir nota təqdim etmişdir. Ruslar bu notada Türkiyə hökumətindən bu donanmaların gəlməsinin səbəblərini və məqsədlərini bilmək istəyirdilər. Eyni zamanda uzun müddət Moskvada olan Rusiyanın Türkiyədəki səfiri Lavrişev dərhal Ankaraya gələrək vəzifəsinə başlamışdır. İstanbula qüdrətli bir Amerika donanmasının gəlməsi, Rusiyanın türk hökumətinə bununla bağlı verdiyi notalar da göstərir ki, Rusiya İran nefti haqqında güddükləri niyyətlərindən əl çəkməmişdir. Hər an İrana müdaxilə etmək üçün fürsət gözləyən Rusiya İran nefti ixtilafında mühüm rol oynayan Türkiyəyə gələn donanmaların ona təhlükə törətdiyini görürdü. Türkiyə sanki İran nefti ixtilafının yeni mərkəzi halına gəlmişdi. Dünya narahat bir anlar yaşayırdı. İran nefti yenə dünya sülhünü hədələməyə başlamışdı. Görəsən İran nefti yeni bir ixtilafa, silahlı bir mücadiləyə səbəb olacaqdırmı? Neftin olduğu hər yerdə, hər şey düşünülə bilər və ona görə də qərarlar qəbul olunurdu. Əgər Qərb dövlətləri müəyyən tədbirlər görməsələr idi, Rusiya çoxdan İrana girərək nəinki neftli ərazilərə, həmçinin isti dənizlərə də sahib olardı. İstanbul limanlarında lövbər salan Amerika donanması bir-neçə gündən sonra Türkiyə sularını tərk etdilər. Bir müddət sonra da İngiltərənin Commenwealthinə daxil olan Hindistan donanması Türkiyənin məhəlli sularında lövbər salmışdır. Vitse-admiral N.V.Diskinsonun komandanlığı altında olan bu donanma “Dehli” kreyseri ilə birlikdə dörd esminosdan ibarətdi. Bismarkın təbiri ilə Rusiyadakı sarayın qapısı olan boğazların sahibi Türkiyə müttəfiqləri tərəfindən daima xatırlanır və türk suları güclü donanmaların daima manevrlərinə səhnə olurdu. Donanmaların Türkiyə sularına daxil olduqları günlərdə «Standard Oyl» şirkəti ilə «Royyal Datç-Şell Qrup» arasında bir müqavilə imzalamış və neft qiymətlərinə əlavələr edilmişdir. Bundan sonra «Anglo İranian» ilə «Golf Oyl» neft şirkəti arasında da müqavilə bağlanmış və neftin qiyməti çəllək başına 25 sent artırılmışdır. Şirkətlərinin neftə etdikləri əlavələr Küveytdə istehsal ediləcək neftə şamil olunacaqdı. Şirkətlərin neftin qiymətinə əlavələr etdikləri və donanmaların İstanbul limanlarında lövbər saldıqları bu günlərdə Koreyada atəşkəs müqaviləsi imzalandı. Bu atəşkəs müqaviləsi ilə əlaqədar olaraq Amerika prezidenti Eyzenhauer bir bəyanat verir və «Tək bir müharibə sahəsindəki atəşkəs müqaviləsi dünya sülhü demək deyildir» deyir. Eyzenhauerin bu bəyanatının məzmunu aydındır. Bu bəyanat Rusiyaya bir xəbərdarlıq idi. Çünki Koreyada sülh müqaviləsi imzalanmış, ancaq Orta Şərq qaynayırdı. Hər an İran nefti ixtilafı üzündən müharibə baş verə bilərdi. Ruslar Çexoslovakiya, Macarıstan və Polşada baş verənlərdən şübhələnmişdilər. İndi növbə onlara gəlib çatmışdı. Ruslar hərəkətə keçməyə qərar vermişdilər. Avropanın ölkələrində fəaliyyət göstərən Kommunist Partiyaları Rusiyanın nəzarətində idi. Rusiya bu partiyalardan vasitə olaraq istifadə edərək həmin ölkələrdə qarışıqlıqlar törətməyə cəhd etdi. Fransada İhorezin sədrliyi altında təşkil olunmuş tətillər Fransada böyük hərc-mərclik yaratdı. İtaliyada isə Tolyattinin kommunist yoldaşları bir hökumət böhranı yaratmağa nail oldular. Ancaq müttəfiq dövlətlər də boş durmurdular. Onlar, Rusiyanın Avropadakı kommunist partiyalarının törətdikləri hadisələrin əsas səbəbini bilir və buna görə də əks-tədbirlər görürdülər. Tətillər və hökumət böhranları Fransa və İtaliyanı sarsıtdığı zaman İngiltərənin Ağ dənizdəki donanmasının komandanı lord Luis Montbattenin tabeçiliyindəki 22 gəmidən ibarət çox güclü bir ingilis donanması da İstanbulun limanlarına daxil olurdu. İngilis donanması İstanbula gəldikdən iki gün sonra donanma komandanı Luis Montbatten Türkiyənin rəhbərləri ilə görüşlər keçirmək üçün Ankaraya gedir. İngilis admiralı Ankarada baş nazir Adnan Mendereslə və digər səlahiyyətli şəxslərlə görüşmüşdür. İngilis donanmasının İstanbul sularına daxil olmasını bəhanə edən Rusiya dərhal hərəkətə keçdi və Moskvadakı türk səfiri Rusiyanın xarici işlər nazirinin müavini Zorinin yanına dəvət edildi. Zorin Türkiyənin Moskva səfirindən İngiltərə və Amerika donanmalarının tez-tez Türkiyənin limanlarında lövbər salmalarının səbəbini soruşdu və bir nota təqdim etdi. Təbii ki, bu rus notası da əvvəlkilər kimi Türkiyəyə o qədər də təsir etmədi və Rusiyaya donanmaların Montreaux müqaviləsinin maddələrinə görə və 15 gün əvvəldən xəbər vermək şərti ilə Türkiyəyə dostanə səfərlər etdiklərini bildirdi. Ruslar heç bir fürsəti gözdən qaçırmırdılar. Onlar Tehrandakı səfirlərini dəyişdirərək yerinə üsyan və inqilablar törətməkdə böyük təcrübəsi olan Lavrentsevi təyin etdilər. Bu şəxs sonralar Türkiyədə də səfir olmuşdur. Bu təyinatdan rusların İranda gələcəkdə hərəkətə keçəcəklərindən xəbər verirdi. Yeni rus səfiri Tehrana gələr-gəlməz dərhal fəaliyyətə başladı. Elə gün olurdu ki, o gündə iki dəfə baş nazir Müsəddiqin yanına gedərək ona nəyi necə etməyi bildirirdi. Bu görüşlərdən də anlaşılırdı ki, ruslar Müsəddiqi bir məmur kimi idarə edir, istədiklərini ona qəbul etdirirdilər. Artıq Moskvanın rəhbərləri səviyyəsində İrana daxil olmaq qərarını qəbul etmək üçün bir iclasa yığışdıqları zaman Ege dənizində müştərək türk-ingilis donanması da manevrlərə başladı. Bütün bunlar neft məsələsinin ortada olmasından irəli gəlirdi. Ruslar İrana müdaxilə etməkdə qərarlı idilər, ancaq bunu rus ordusu ilə həyata keçirməkdən artıq vaz keçmişdilər. Ruslar yeni səfirin köməyi və rəhbərliyi altında Tehranda tudəçilərə həm maddi, həm də mənəvi baxımdan yardım edərək onlara hakimiyyəti ələ almaqda şərait yaradacaqdılar. Hakimiyyəti ələ alan tudəçilər dərhal rus ordusunu İrana dəvət edəcəkdilər. Səfir Lavrentsev Tehrana gələr-gəlməz Müsəddiqdən Rusiya-İran görüşmələrinə nəsə deyib-deməyəcəyini soruşur və müsbət cavab alan kimi müzakirələrə başlayır. İran-Rusiya müzakirələri əsasən üç istiqamətdə aparılırdı. Xüsusilə üçüncü maddə fövqəladə əhəmiyyətə malik idi. Bu müzakirələrin əsas maddələri aşağıdakılar idi:
Rusiyanın niyyəti aydındır. Rusiya İrana vermək istədiyi 11 ton qızıl məsələsi Müsəddiqi və İranın ictimaiyyətini qane etmək üçün müzakirələrə əlavə olunmuşdur. Tehranda ruslarla Müsəddiq arasında müzakirələr davam etdiyi zaman İranda ikinci dəfə dövlət çevrilişinə təşəbbüs edilsə də baş tutmamışdır. Avqustun 16-da baş verən bu dövlət çevrilişi şəxsən şahın mühafizəçiləri tərəfindən planlaşdırılsa da nəticəsiz başa çatmışdır. Müsəddiq ikinci dəfə özünə qarşı edilən dövlət çevrilişindən sonra ciddi təhlükəsizlik tədbirləri görmüşdür. O, çevriliş etmək istəyənlərin şahın mühafizəçiləri olduğunu öyrəndikdən sonra dərhal onunla görüşmək istəmişdir. Ancaq artıq gec idi. Çünki şah dövlət çevrilişinin baş tutmadığı günün səhərisi, yəni avqustun 17-də həyat yoldaşı Sürəyya ilə birlikdə təyyarəyə minərək İranı tərk etmişdir. Tehranda vəziyyət yenidən gərginləşmişdi. Bir tərəfdən hökumət çevrilişinin uğursuz olması, digər tərəfdən də şahın ölkəni tərk etməsi xəbəri İranın əhalisi arasında dedi-qoduların yaranmasına səbəb olmuşdur. Müsəddiq şahın ölkədən qaçmasından istifadə edərək dərhal Milli Məclisi buraxmış və İran xalqına verdiyi bir bəyanatında Rza şah Pəhləvini vətən xaini elan etmişdi.
Şah hələ İranı tərk etməmişdən əvvəl bir nəfərə Müsəddiqin hakimiyyətdən endirilməsindən sonra baş vəzir ola biləcəyini bildirən bir fərman da imzalamışdı. Rza şah Pəhləvinin etimad etdiyi şəxs birinci dövlət çevrilişini də etmək istəyən general Zahidi idi. Ancaq o, Əyanlar Şurasının üzvü olduğu üçün Müsəddiq tərəfindən həbs olunmamışdı. General Zahidi çevrilişin edildiyi 16 avqustda bir mətbuat toplantısı keçirmiş və əlindəki 13 avqust 1953-cü il tarixli şah fərmanını onlara göstərir. O fərmanda Müsəddiqin baş nazir vəzifəsindən azad edildiyni və özünün baş nazir təyin olunduğunu bildirmişdi. Bununla İranda hər ikisi də özünün qanuni baş nazir olduğunu iddia etməyə başladı. Müsəddiq artıq şahı tanımır, onun İrandan qaçmış olmasını şah üsul-idarəsinin də ləğvi kimi qəbul edir. Buna cavab olaraq general Zahidi də əlindəki 13 avqust tarixli fərmanı ilə şahın onu baş nazir təyin etdiyini, Müsəddiqin vəzifəsindən azad edildiyini və şahın İrandan qaçmadığını, ancaq səyahətə çıxdığını söyləyir. İranda xalqın bir hissəsi şahı, bir hissəsi isə Müsəddiqi ölkəni fəlakətə sürükləməkdə ittiham edirdi. Şah onu aparan təyyarənin Bağdadın hava limanına enən zaman bir mətbuat konfransı keçirdi. Şah taxtından əsla vaz keçmədiyini, ölkəsindən qaçmadığını, ancaq İranı məhvə sürükləyən bir insanın onu öldürmək istədiyini elan etdi. Şah Rusiyanın Müsəddiqin arxasında durmasını birbaşa söyləməsə də, sözlərindən bunu aydın görmək olurdu. İran belə bir atmosferin içərisində boğularkən o günə qədər Müsəddiqi dəstəkləmiş olan İranın ən nüfuzlu şəxslərindən Ayətullah Kaşaninin də səsi çıxmış və Müsəddiqi tənqid etməyə başlamışdı. İranda hər şey Müsəddiqin əleyhinə çevrilmişdi. Şahın fərmanı ilə rəsmi baş nazir olan general Zahidini Müsəddiq axtarıb həbs etdirmək istəsə də onu tapa bilmirdi. Sanki general Zahidi yerin altına girmişdir. Ruslar da bu son hadisədən əndişiyə düşərək Tudə Partiyasını yeni nümayişlər keçirməyə təhrik etdilər. Artıq, avqustun 18-də tudəçilərin nümayişləri bütün ölkəni bürüdü. Bu nümayişlərdə Tudə Partiyasının liderləri İranda şahlıq üsuli-idarəsinin ləğv edilməsini və İran Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasını, yəni rəsmi kommunist üsuli-idarəsinin bərqərar olmasını dilə gətirdilər. Qərb dövlətləri İranda gedən hadisələri diqqətlə izləyirdilər. Tudəçilərin İranda qanlı nümayişlər təşkil edərək İran Xalq Cümhuriyyətinin qurulmasını tələb edərkən Londonda da siyasi vəziyyət dəyişmişdir. Uzun illər hökumətin iclaslarında iştirak etməyən və yerini Edenə vermiş ser Vinston Çörçill avqustun 18-də rəsmən vəzifəsinə başlayır və o günü keçirilən fövqəladə iclasa sədrlik edir. Onun fövqəladə iclasa sədrlik etməsi radiolar vasitəsilə dünyaya elan olunmuşdu. Bütün dövlətlər İran hadisələrinin hansı istiqamətdə cərəyan edəcəyini səbrsizliklə gözləyirdilər. Avqustun 18-dən 19-a keçən gecə İranda baş verən möcüzə İranı da, dünyanı da xilas edəcəkdi. Rusiyanın Tehrandakı səfiri Lavrentsev təcili Moskvaya getmişdi. O, da avqustun 18-dən 19-a keçən gecə Tehrana qayıdacaqdırmı! Bu xüsus İranda bir çox şəxsə məlum idi. İranda kommunistlərin liderləri də, rus cəsusları da, hətta Moskva da hər şeylərini, bütün müvəffəqiyyət ehtimallarını səfirin Tehrana qayıtmasına bağlamışdılar. Ancaq nə rusların, nə rusofillərin, nə də kommunist partiyası olmaları bir həqiqət olan tudəçilərin gözlədikləri müvəffəqiyyət olmayacaqdı. General Zahidinin sonradan açıqladığına görə ruslar avqustun 18-dən 19-a keçən gecə Rusiyadan qayıdacaq səfir Lavrentsevin direktivi ilə bir hökumət çevrilişi edərək İran Sovet Xalq Cümhuriyyətini quracaqdılar. Rusiyanın səfiri Tehrana doğrudan da avqustun 18-dən 19-a keçən gecə gəlmiş və dərhal səfirliyə getmişdir. Çünki onu burada İran Sovet Xalq Cümhuriyyəti qurmaq istəyən bir neçə tudəçi lider gözləyirdi. Səfir və bu tudəçi liderlər arasında gedən bir saatlıq müzakirədə də İran Xalq Cümhuriyyəti qurulması və Rusiyanın da bu yeni hökumətə hamilik etməsi qərara alınmışdı. Çevrilişin vaxtı gecə saat üçə təyin olunmuşdu. Tudəçilər axırıncı təlimatlarını rus səfirindən alaraq vəzifələrini yerinə yetirmək üçün dağılışmışdılar. Ancaq gecə saat birdə İranda gözlənilən möcuzə baş verdi, yəni İranın ordu birlikləri və polislər Tudə Partiyasının çevrilişi həyata keçirmək istəyən şəxslərini və silahlı qüvvələrini qəflətən yaxalayaraq həbs etdilər. Bu hərəkət o qədər ani olmuşdur ki, heç kimsə müqavimət göstərməyə macal tapmamış və beləliklə qan tökülmədən vəziyyət nəzarətə götürülmüşdür. Beləliklə, İran Kommunist Partiyasının gizli təşkilatının üzvlərinin hamısı həbs olunmuşdu. Bütün bu əməliyyatlar şəxsən general Zahidinin rəhbərliyi altında baş vermişdir. Bəli general Zahidi kommunistlərdən sadəcə iki saat əvvəl hərəkət etmiş və müvəffəqiyyət qazanmışdır. Rusların uzun müddət reallaşdırmaq istədikləri dövlət çevrilişi baş tutmamış və general Zahidi iqtidarı ələ almışdır. Ruslar baş vermiş hökumət çevrilişi zamanı İranda çox şey itirmişdilər. Tudə Partiyası yeni baş nazir general Zahidi tərəfindən qanundankənar elan edilmiş və tudəçilərin kütləvi həbsləri keçirilmişdir. General Zahidinin gördüyü işlər həqiqətən də ağla sığmayan bir hərəkət hesab oluna bilərdi. Ancaq hadisəni təfərrüatı ilə incələyənlər bu cür soyuqqanlılığın ingilislərin əsəri olması qənaətinə gəlmişdilər. Onlar bu hadisənin planının İngiltərənin Entelijans Servisi tərəfindən tərtib olunması fikrini irəli sürürdülər. Artıq İranda vəziyyət normallaşmağa başlamışdır. Ancaq buna baxmayaraq yeni hökumət bəlkə də İran tarixində ən böyük insanın həbs olunması dövrünü yaşayırdı. General Zahidi İrandakı bütün kommunistləri tamamilə həbs etdirməyi qərara almışdır. Müsəddiq həbs olunmuş, evi xalq tərəfindən dağıdılaraq talan edilmişdir. Neft yenə də öz hökmünü diqtə edirdi. General Zahidi dərhal Romada olan Rza şah Pəhləvini İrana dəvət etdi. Altı günlük ayrılıqdan sonra, yəni 1953-cü il avqustun 22-də o arvadı ilə birlikdə Tehrana gəldi. Şah və arvadı böyük bir təntənəli mərasimlə qarşılandı. Yeni hökumət ilə neft şirkətləri arasındakı müzakirələr dərhal başlamış və müəyyən nəticələr əldə edilmişdir. 1953-cü ilin sonlarında dörd ölkənin – İngiltərə, Amerika, Fransa və Hollandiya – nümayəndələrindən ibarət bir konsorsiyum qurulmuşdur. İngiltərə, dolayısilə Entelijans Servis yenə İran neftinin hakimi idi. Ancaq bu səfər Amerikaya 40% verməyə məcbur olmuşdur.
Neft vəsiqəsi necə oğurlandi ............................................................................. 34 Almanlarin İranda fəaliyyəti ............................................................................. 37
ÇIXAN NEFT SAHƏLƏRİ .............................................................................. 84YUNAN ORDUSUNUN ANADOLUNU İSTİLA ETMƏSİ .......................... 89Səudİyyə ƏrəbİstanınIN neft sahələrİ ..................................... 93 Vəhhabi üsyanlari .............................................................................................. 94
VERDİKLƏRİ DƏRS ..................................................................................... 163 İspaniya neft istehsalçılarına qarşı hərəkət edir .............................................. 164
Mosula gedən ordu .......................................................................................... 170 İraq krali Feysəlin sirli ölümü ......................................................................... 176
İran nefti ətrafında mücadilə .................................................... 181 Bir baş nazir öldürüldü .................................................................. 187 TÜRKİYƏ İRAN MƏSƏLƏSİNƏ MÜDAXİLƏ EDİR ................................ 197 İRANIN FƏLAKƏTLİ DÖVRÜ. MÜSƏDDİQ HÖKUMƏTİ ...................... 199 İNGİLTƏRƏ VƏ RUSİYANIN KƏŞFİYYAT ORQANLARININ MÜBARİZƏSİ ................................................................................................ 227 Раиф Гарадаь1920-ъи ил апрелин 28-дя Балкан йарымадасынын Гарадаь мащалынын Йанйа шящяриндя банк ишчиси олан Сцлейман бяйин аилясиндя доьулмушдур. Лозанна мцгавилясиндян сонра онун аиляси 1924-ъц илдя Истанбула кючмяйя мяъбур олмушдур. Илк тящсилини Пендикдя, орта тящсилини ися Кадыкюйдя алмышдыр. Румынъа, османлыъа вя инэилисъя билян Раиф бяй 1952-ъи илдян эцндялик «Йени Бюйцк Шярг», «Сон Щавадис», «Тяръцман» вя «Бизим Анадолу» гязетляриндя чалышмыш, диэяр тяряфдян дя бязи журналларда мцхтялиф мязмунлу мягаляляр няшр етдирмишдир. Узун илляр мятбуат органларында чап етдирдийи материаллары сонралар «Мин бир эеъя наьыллары», «Шярг мясяляси», «Мющтяшям империйаны йыханлар», «10 ийул ингилабы вя нятиъяляр», «Нефт фыртынасы» вя «Мосул мясяляси» китабларында няшр олунмушдур. 1973-ъц ил декабрын 22-дя Анкарада сакини олдуьу мещманханада мцяммалы шякилдя вяфат етмишдир. * Moskvaya qaçan məşhur Kim Filbinin atası Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|