Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- ELƏ BİL HEÇ YOX İMİŞ
- QALİB GƏLDİ, QALİB GETDİ
|
EMİNƏ AĞI
Bir həftə bundan qabaq Emin Sabitoğlu Ali məktəblərinin birində dərs dediyi İstanbuldan Bakıya gəlmişdi. Noyabrın 21- də Milli Dram teatrında keçirilməsi nəzərdə tutulan tədbirdə – atası Sabit Rəhmanın 90 illiyi yubileyində iştirak etmək üçün. Üç həftə bundan qabaq Eminə Xalq artisti adı verilmişdi, Noyabın 17-də Akif Rəfiyevin təklifi və dəvətiylə Eminin gəlişini və ad almasını qeyd etmək üçün dost məclisinə yığışmışdıq: Fikrət Qoca, Vaqif Səmədoğlu, Akif, Emin, mən. Eminin sağlığına badələr qaldırırdıq. O özü içmirdi, amma son illərdə ilk dəfə olaraq Emini belə şən, nəşəli görürdüm. Vaqiflə, mənimlə bir yerdə oxuduğumuz məktəbi, məktəb illərini, gəncliyimizi xatırlayırdıq. Vaxtsız itirdiyimiz dostlarımızı – Arazı, Yusifi yada salırdıq. Ötüb keçən illərin gah kədərli, gah məzəli günlərinə qayıdırdıq. Fikrət, Vaqif köhnə və təzə şerlərini oxuyurdular. Emin də onlara qoşulub gəncliyimizdən sevdiyi və əzbər bildiyi bir şeri – Mikayıl Rəfilinin "Pəncərə" şerini oxudu: Fikrim bir sap kimi ilişirdi parıldayan bir xəncərə, Qarşımdakı böyük şəhər – bir pəncərə. Axşam saat 11-də ayrıldıq. Mən evimin tinində maşından düşdüm, maşın Vaqiflə Emini evlərinə apardı. Heç əl verib görüşmədik də... İki gün sonra Yazıçılar Birliyində görüşəcəyimizi vədələşdik. Emin atasının yubileyinə dəvətnamələri gətirəcəkdi. Mən maşından çıxanda Emin mənə və Vaqifə qələm bağışladı. Belə şakəri vardı – hər dəfə Türkiyədən Bakıya gələndə hərəmizə bir qələm hədiyyə edərdi. Evə gəldim, saat ikiylə-üç arasında yuxuladım. Yuxuda gördüm ki, Emin ölüb. 432 Səhər saat doqquzun yarısında qızı Ceyran zəng elədi və dedi ki, gecə saat dörd radələrində Eminin ürəyi dayanıb.
Eminin məhşur bir mahnısı var. Sözləri Fikrət Qocanındır: "Payız gəldi, uçdu getdi quşlar". Dünyaya payızda gəlmişdi – noyabrın 2-də, payızda da uçdu getdi. Son dostluq məclisimiz haqqında Fikrət dedi: – Sən demə, Emini yola salmağa yığışmışdıq. Neçə il Türkiyədə işlədi, sanki bayatımızın müdrikliyini təsdiq eləmək üçün Bakıya döndü: "Gəzməyə qürbət ölkə, ölməyə vətən yaxşıdır". Əlvida Emin, əlvida əzizim, həmdəmim, munisim, məktəb və sənət yoldaşım, uşaqlıq, gənclik, qocalıq dostum. Bir Niyaziyə, bir də sənə maestro deyərdim. Əlvida, maestro... Əlvida Emin... Əlvida Eminciyim...
433
ƏLVİDA
Gözəl bir insanı, etibarlı dostu, böyük alimi, həqiqi ziyalını, ədəbiyyat fədaisini itirdik. Mən həmişə bu fikirdə olmuşam ki, ədəbiyyatın ən çətin janrlarından biri tənqid janrıdır. Və bu janra xüsusi istedad lazımdır. Bu xüsusi istedada geniş biliklər əlavə olunmalıdır. Bu xüsusi istedada yüksək bədii zövq əlavə olunmalıdır. Bu xüsusi istedada, bəlkə də, ilk öncə ədəbi əxlaq, ədəbi vicdan, obyektivlik hissi əlavə olunmalıdır. Bütün bu dediyim keyfiyyətlər ən parlaq şəkildə Yaşarın şəxsiyyətində, yaradıcılığında təcəssüm olunmuşdu. Yaşar Firidun bəy Köçərlidən, Məmməd Arifdən üzü bəri Azərbaycanın ən böyük tənqidçiləri, ədəbiyyatşünasları sırasında şərəfli bir yer tutur və bu gündən sonra əbədiyyən bir yer tutacaqdır. Yaşarla çox səfərlərdə olmuşuq. Onun insan kimi keyfiyyətləri, özünəməxsus yumoru, həlim xasiyyəti, insanlara qarşı xeyirxah olması, dünyada heç kəsin əleyhinə bir kəlmə söz danışmaması, eyni zamanda ədəbi mübarizələrdə, ədəbi ölçülərdə prinsipiallığı, barışmazlığı uzun zaman örnək olaraq qalacaqdır. Bir neçə gün bundan əvvəl Fikrət Qocayla, Arif Əmrhoğluyla Yaşara dəyməyə getmişdik. Çox zəifləmişdi. Yaşarı tanımaq olmurdu. Amma cismən zəifləmiş bu adamın iradəsi, zehni, ağlı, mühakiməsi əvvəlki kimi diri, canlı idi. Və özünəməxsus cümlələrlə danışanda arabir dedi ki, "necədir, fikrim yerində qalıbmı?" Dedik: – Tək fikrin yox, üslubun da yerindədir, Yaşar. Və tezliklə sənin bu yeni kitabının – əlbəttə, bilərək ki, bu bir aldanışdı, – sənin bu yeni kitabının birlikdə təqdimatını keçirəcəyik. Dedi ki, özü də sən keçirəcəksən, çünki sən həmişə mənim tədbirlərimdə iştirak eləmisən və bəzən hətta unudub mənə söz
434 də verməmisən. O yadıma salırdı ki, onun yubiley gecəsində nədirsə, hamıya söz verdim, Yaşara söz vermədim. Bir də mən ona söz vermək səadətinə nəsib olmayacağam. Amma Yaşarın xatirəsi mənimçün ən əziz insanların xatirəsi sırasında əbədi yaşayacaq. Nazim Hikmət Rəfilinin ölümünə həsr etdiyi şerdə "Nəslimin yarpaq tökümü başladı" – deyib. Bizim nəslin yarpaq tökümü çoxdan başlayıb. Və indi bəlkə budaqlarda tək- tük yarpaqlar qalıb. Bu yarpaqlardan biri də bu gün aramızdan gedib. Amma onun ruhu, onun ədəbiyyatımız qarşısında olan xidmətləri, onun tələbələri, onu unutmayan dostları, əsas isə onun qədrini bilən bu xalq həmişə yaşayacaqlar. Əlvida, Yaşar, qəbrin nurla dolsun...
435
ELƏ BİL HEÇ YOX İMİŞ
Fotoların kino lentlərindən və videokadrlardan bəzi üstünlükləri də var – özəlliklə xatirələrimizi əyani şəkildə canlandırmaq istədiyimiz zaman. Doğrudur, sənədli kino, ya video kadrlarda insanlar hərəkət edir, danışır, onların güldüyünü ya qəzəbləndiyini görürük, səslərini eşidirik. Amma sürətlə ötüb keçən həyatı dayandıra bilmədiyimiz kimi, bu kadrları da saxlaya bilmirik. Yox, əlbəttə, hər hansı kadrı durdura bilərik, buna stop-kadr deyirlər. Amma bu artıq kino ya video deyil: yenə də fotodur, səssiz, hərəkətsiz. Bilmirəm, ən əziz, ən yaxın adamlarımdan biri haqqında, bu ilin fevralında itirdiyimiz bibim qızı Salehə (biz ona Sasa deyərdik) haqqında yazdıqlarımı niyə belə uzaqdan başlayıram. Bu itkinin reallığına hələ də çətinliklə inanıram və elə buna görə də onun haqqında yazmaq istədiklərimi bu qədər yubatdım, yeddi ay keçdi. Yara hələ də çox göynədir. Fotolara gəlincə – onlanı bir-bir gözdən keçirirəm və Sasalı fotolar xəyalımda min bir xatirəmi canlandırır. Salehə atamın kiçik bacısı Surə Məmmədxanlının və kinoaktyor, rejissor İsmayıl Əfəndiyevin övladı idi. Bibim qızıydı, amma bibim qızından artıq böyük bacım idi. Yaşca yox, yaşca məndən iki yaş kiçik idi. O, mənim ilk bacım idi. Çünki ana-bir, ata-bir bacılarım Fidan və Təranədən daha qabaq gəlmişdi dünyaya və mən də ta uşaqlıqdan əvvəl-əvvəl bacım kimi onu görmüşdüm. Budur qarşımda 45 ilin fotosu, atamın yanında mən durmuşam, onun dizləri üstə isə beş yaşlı Salehə və iki yaşlı Fidandır. Bu foto mənim foto-albomumda da nəşr olunub. Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli foto-albomunda isə başqa bir foto var: Surə xanım, İsmayıl Əfəndiyev və iki qızları – Salehə, kiçik bacısı Zabitə. Bibim zarafat edərdi: – İsmayılın qohumları bizi soruşanda deyirlər: Salehə xanım necədir, Zabitə xanım
436 necədir, Surə necədir? Qızlarım – xanımmış, mən – xan nəvəsi – sadəcə Surə. Amma sonra gülüb izah edirdi ki, məsələ bir az ayrı cürdür. İş ondadır ki, Salehəyə İsmayılın vaxtsız vəfat etmiş bacısının adını qoyublarmış – Salehə xanım. Zabitə xanım da hansısa başqa qohumunun adıymış. Dördünü – Surəni, İsmayılı, Salehəni, Zabitəni – əks etdirən fotoda hamısı gülümsüyürlər, amma məni bu fotoda ən çox riqqətləndirən Salehənin üzündəki ifadədir. Yeniyetməlik çağında olan qızın işıqlı gözlərində, üzündə, təbəssümündə o qədər məsudluq var, o qədər daxili saflıq, nikbin bir ruh görünür ki, ürəyim ağrıyır. Axı Salehənin sonrakı həyatının ağrı-acıları durur gözlərim qarşısında, uğursuz taleyinin vurduğu zərbələri bir-bir yada salıram. Bu şəkli çəkdirdikləri zaman ağıllarına gələrdimi ki, həyata, gələcəyə, məhəbbətə gülümsəyən bu qızcığazın alnına nələr yazılıb. Atamın böyük bacısı Sarə Məmmədxanlıya həsr etdiyi şerində acı bir sual var: Tale niyə belə öc olur adamla? Bu sualı Salehənin taleyinə də aid etmək olar. Niyə qəlbi insanlara sevgiylə dolu, hamıya yalnız yaxşılıq etmək, hər zaman xeyirxahlıq göstəmək istəyən, hamının dadına çatmağa can atan insana tale belə qənim kəsilir? Bütün uşaqlığımız bir yerdə keçmişdi. Hətta qızılcanı da bir yerdə çıxarmışdıq və üçümüz – Fidan, Salehə, mən bizim evdə keçirirdik bu xəstəliyi. Yeniyetməlik, gənclik illəri... Bacılarımın artıq mənimlə bölüşmədikləri söhbətləri, sirrləri... Çox sonralar etiraf edirdilər ki, o vaxtlar mən onlara göz verir, işıq vermirəmmiş – belə geyinmə, belə danışma, ora getmə, bura get – hər hərəkətlərinə nəzarət edirmişəm demə. Özümün belə qəddar olmağım, əlbəttə, yadıma gəlməz. Salehə zarafatla: ömrümüz boyu Zemfiraya minnətdar olmalıyıq – deyirdi – onunla görüşməyə başlayandan sonra daha bizi bir az rahat buraxdın. Salehə, Fidan o vaxt on üç-on beş yaşında idilər. Neçin və haçan uzaqlaşmağa başladıq? Bəlkə də Salehənin nikahından
437 sonra. Heç bir cəhətdən ona layiq olmayan bir insana rast gəlmişdi. Qızı öz xoşuna qoysan ya dümbəkçiyə gedər, ya zurnaçıya – deyən xalqın sözündə müəyyən həqiqət də var. O adama rast gələndə Salehə hələ çox gəncdi, həyat təcrübəsi yoxdu, çox sadəlövhdü. O sənə layiq deyil – çox dedik, eşitmədi. Atam uzun zaman Salehəni dindirmədi, yalnız çox illər sonra barışdılar. O adam indi sağmıdır, ölübmü, bilmirəm, son illər Moskvada yaşayırdı, sonra müəmmalı şəkildə qeyb oldu, gah dedilər, Amerikadadır, gah dedilər ölüb. İçən idi, ayıq vaxtı olmurdu və içib itkin düşməsi də mümkündür. Ailənin israrlı etirazlarına baxmayaraq evləndilər, bir müddət Bakıdan uzaqda yaşayıb işlədilər, Minskdə. Bir dəfə Salehəylə təsadüfən Moskvada, Qorki küçəsində rastlaşdıq, birlikdə nahar etdik, söhbətləşdik və başa düşdüm ki, xoşbəxt deyil. Daha doğrusu çox peşmandır. Amma artıq ana olmuşdu. Sonra Bakıya döndü və axır ki, ayrılmalı oldular. Televiziyada işə düzəldi. Musiqi redaksiyasındakı işini həvəslə görürdü, müxtəlif maraqlı verilişlər hazırlayırdı. Elə iş yerindəcə Vahidə rast gəlmişdi. Bir-birini sevmiş, evlənmişdilər, Vahid əsl kişi xasiyyətli, alicənab və ləyaqətli insan idi. Hamımız sevinirdik ki, Salehə axır ki, ailə rahatlığına qovuşub. Həssas həyat yoldaşı, oğlu, sevdiyi peşəsi. Bu rahatlığın belə qısa sürəcəyini bilmirdik. Bir səhər Təranə mənə telefon etdi: – Vahid daha yoxdur – dedi. Elə bil başıma qaynar su tökdülər, axı Vahid heç vaxt səhhətindən şikayət eləməzdi, xəstə–filan da yatmamışdı. Qəfil ürək krızı və belə amansız ölüm! Gəncəliydi, aparıb Gəncədə də dəfn etdik. Vahidin gəncəli qohumları dil deyir, sinə döyür, ağılar çağırırdılar. Salehə – şəhər övladı isə bu qadınların arasında dinməz-söyləməz öturmuş, sanki daşa dönmüşdü. Bacımın bu halına dözmək çox çətindi. Oğul sarıdan da yarımadı, bu da ömrünün axır illərinin
438 müsibətinə çevrildi. Evdə nə vardı satıb qurtarmışdı, ağır maddi çətinliklər içində yaşayırdı. Biz, xüsusilə də Fidanla həyat yoldaşı Rauf, ona imkan daxilində kömək göstərirdik, mən oğlunun müalicəsi üçün vəsait tapa bilmişdim. Amma Salehənin qara bəxti ona yeni-yeni yaralar vururdu. Axır özü də xəstələndi. Və yenə də bir uğursuz sabah üzü acıdan–acı xəbər aldım: Salehə öldü. İztirabları, məşəqqətləri axır ki, bitdi. Ehsanında televiziya əməkdaşlarından biri mənə dedi: – Kimin hünəri vardı Salehənin yanında sizin haqqınızda artıq bir söz danışsın, boğazını üzərdi. Bir də oğlu Orxan mənə dedi: – Məni tək qoymayın. Bir neçə yaxın, əziz adamımın itkisini yaşamış, onlar haqqında vida sözü yazmışam. Bu yazıların çoxunda məlum ifadələri təkrar edirəm: səni unutmayacayıq, qəlbimizdə yaşayırsan və s. və i.a. Amma onu da dəqiq bilirəm ki, bunlar yalnız təsəlli aldanışıdır. Dəfn etdiklərimiz artıq yaşamır. Salehə də yoxdur. Elə bil heç yox imiş...
439
QALİB GƏLDİ, QALİB GETDİ
Neçə aydır ürəyimiz səksəkədə idi. Vaxtaşırı səhhətinin yaxşılaşdığını, tezliklə geri dönəcəyini eşitsək də, nigarançılığımız səngimirdi. Onun xəstə çağının görüntülərinin – kino-video kadrlarının, adicə fotolarının meydana çıxmamasını başa düşürdüm, çünki xasiyyətinə az-çox bələd idim. Xəstə, həm də ağır xəstə, həm də yaşı 80-ni ötmüş bir insanın vücudunda da, sifətində də, təbii ki, bir üzgünlük, zəiflik seziləcəkdi. Heydər Əliyev dostlarına da, düşmənlərinə də, doğma xalqına da bu şəkildə, bu halda görünməyə heç cür razı olmazdı. O, yaddaşlarda həmişəki kimi şax yerişli, məğrur duruşlu, xoş sifətli, gülərüzlü, bəzən də sərt, iti baxışlı bir insan kimi qalmaq istəyirdi. Və elə beləcə də qaldı. Bu günlərdə müxtəlif telekanallarda nümayiş etdirilən kadrlarda onun yalnız rəsmi sürətini yox, çox təbii, çox səmimi, çox insani cəhətlərini də gördük, şux zarafatlarını da eşitdik, dalğınlıq anlarının, qəmli-qüssəli məqamlarının, musiqidən təsirlənib gözlərinin yaşardığının da şahidi olduq. Əvvəllər gördüyümüz kadrlara da indi ayrı gözlə baxırıq. Neçə ayın həyəcanları, təlaşları içində bir an da ümidimi itirmirdim. İnanırdım ki, bir gün Bakı hava limanında uçaqdan enib üstünə cuman jurnalistlərə təbəssümlə baxaraq: – mətbuat səhifələrində məni neçə dəfə dəfn etmisiniz, – deyəcəkdi. – Görürsünüz ki, sağ-salamatam – deyəcəkdi. Dekabrın 12-dən 13-nə keçən məşum gecə ümidlərimiz puç oldu. ANS televizyonu qara xəbəri bütün Azərbaycana yaydı, xalqımız yetim qaldı. İlham Əliyev və Sevil xanım atalarını, Azərbaycan böyük oğlunu, mən isə çox doğma, çox yaxın, çox əziz adamımı itirdim. Bu sözləri tam səmimiyyətlə deyirəm. Heydər Əliyevə nə qohumluğum çatırdı, nə də yaş fərqi, ictimai mövqe etibarı ilə
440 dost ola bilərdik. Amma ömrüm boyu onun diqqətini və qayğısını, isti münasibətini duymuşdum. Bilirdim ki, istər sovet dönəmində, istərsə də müstəqillik dövründə məndən ona pis niyyətlə deyənlər də az olmayıb. Yazıçıların XX qurultayında çıxış edərəkən özü bu barədə danışdı. Amma onu da bilirəm ki, bütün bu danoslar mənə olan münasibətinə zərrə qədər də təsir etmirdi və edə də bilməzdi. Çünki insan sərrafı idi. Və kimin kim olduğunu da yaxşı bilirdi. Boğazdan yuxarı təmənnalı sözləri də gerçək əməllərdən seçib ayırırdı. Elə adamlar var ki, özləri lakey xislətli ola-ola özgəsinin səmimi hislərinə heç cür inana bilmir. İnana bilmirlər ki, sevgi təmənnasız da ola bilər, hörmət qarşılıqlı da ola bilər. Mənim heç bir vəzifə sahibindən heç vaxt şəxsi umacağım olmayıb. Və Heydər Əliyev iş başında olanda da, olmayanda da, ona eyni hörmət və rəğbət hissləri bəsləmişəm. Amma hisslərimi sağlığında ürək dolusu deyə bilməmişəm, təmtəraqlı, gurultulu sözlərlə ifadə etməmişəm. Düşünmüşəm ki, bunu ayrı cür yozacaqlar. Halbuki, Heydər Əliyevin mənim haqqımda, ayrı-ayrı əsərlərim haqqında, 60 illiyimlə bağlı dediyi xoş sözlər, mənim onun haqqında dediklərimdən və yazdıqlarımdan az deyil. Yalnız bir dəfə 75 illiyində "Oqonyok" jurnalının sifarişi ilə onun barəsində "Şəxsiyyətin miqyası" adlı ayrıca bir məqalə yazmışdım. İndi bu böyük şəxsiyyətin miqyasının o vaxt mənim yazdığımdan da böyük olduğunu etiraf edirəm. Və şübhə etmirəm ki, illər ötdükcə bu miqyasların çox-çox daha böyük olduğunu da dərk edəcəyik. Heydər Əliyevi tanıyanda çox gənc idim. Sonrakı illərdə Azərbaycan rayonlarına səfərlər zamanı, müxtəlif vaxtlarda Gəncədə, Naxçıvanda, Şuşada, habelə İstanbulda və Ankarada, Moskvada, Romada, Pekində və Şanxayda, Alma-Atada, Bişkəkdə, dövlət başçılarıyla söhbətlərində, sənətçilərlə ünsiyyətində, tarlalarda ya küçələrdə adi adamlarla görüşlərində onu yaxından müşahidə etmək imkanım olub.
441 Saysız-hesabsız toplantılarda, yubileylərdə onu dinləmişəm, yazıçılarla, sənət adamlarıyla görüşlərində iştirak etmişəm, iki- üç dəfə isə təkbətək çox ətraflı, məhrəm söhbətlərimiz olub. 1997-ci ilin payızında İtaliyadan qayıdarkən təyyarədə ta Romadan Bakıyacan üç saatdan artıq ikilikdə danışmışıq. Bu söhbətləri gündəliyimdə bütün ayrıntılarıyla və tam dəqiqliklə isti-isti qeyd etmişəm. İndi mənim bu böyük insanın xatirəsi qarşısında borcum – hafizəmdə və kağız üzərində qalmış bütün təfərrüatları, uzun illər müşahidə etdiklərimi və məhrəm söhbətlərimizin tam mətnini, eləcə də Heydər Əliyev fenomeni haqqında düşündüklərimi iri bir yazı şəklində qələmə almaqdır və mən mütləq bunu edəcəm. Ağır itkimizin təsiri altında yazdığım bu kiçik qeydlərdə isə Heydər Əliyev taleyinin yalnız bir əsas cəhəti üstündə durmaq istəyirəm. Zənnimcə Heydər Əliyev bu dünyaya həmişə qələbə çalmaq üçün gəlmişdi. O, heç bir vaxt qarşısına çıxan heç bir çətinliyin qabağından qaçmazdı. Ən qorxulu vəziyyətlərdən belə zəfər çalaraq çıxardı. Xalq Cəbhəsi hakimiyyətdə olan vaxt rus qoşunlarının Azərbaycandan çıxarılmasını böyük tarixi uğur hesab edirlər. Razıyam. Amma çıxarılan ordunun yerini tutacaq milli zabitlər korpusunun əsasını axı Heydər Əliyev çox-çox qabaqlar Sovet dönəmində Naxçıvanski hərbi məktəbini yaratmaqla, neçə-neçə gənci SSRİ-nin ali hərbi məktəblərinə göndərməklə qoymuşdu. Sirr deyil ki, Sovet dövründə Azərbaycanın hərbi çağırışçıları orduda ya tikinti batalyonunda, ya mətbəxdə işlədilirdilər. Böyük əhəmiyyətini yalnız 15–20 il sonra, – Qarabağ davası başlananda, tam dərk etdiyimiz bu iş – milli hərbi kadrların yetişdirilməsi – sovet ehkamları üzərində qələbə idi. Azərbaycanı yalnız xammal ərazisi kimi görmək istəyənlərə qarşı – ən yeni sənaye ocaqlarının qurulması – SSRİ-nin iqtisadi ətalət siyasətinə qalib gəlməkdi. 37-ci ilin milyonlarla repressiya qurbanlarından yalnız birinin – böyük
442 Hüseyn Cavidin nəşinin tapılıb vətənə gətirilməsi hələ də zehinlərdə hökm sürən Stalin buzlaqlarının əridilməsi deməkdi. Azərbaycanın görkəmli sənətkarlarının yüksək ümumittifaq mükafatlarına, təltiflərinə nail olmaq yalnız o konkret şəxslərin deyil, ümumən ədəbiyyatımızın, sənətimizin və deməli, Azərbaycanın nüfuzunu ucaltmaqdı. Bütün bunlar – Heydər Əliyev vətənsevərliyinin, Heydər Əliyev zəkasının, iradəsinin, uzaqgörənliyinin qələbəsi idi. Və bütün bunlar bədnam qonşularımızı qıcıqlandırır, qızışdırır, qəzəbləndirir, yuxularını qaçırırdı. Moskvaya, mərkəzi dairələrə danos-danos dalınca gedirdi. – "Heydər Əliyev Naxçıvanı ermənilərdən təmizlədi, indi də Qarabağı təmizləmək niyyətindədir" – danosların əsas mövzusu bu idi. Heydər Əliyev bunu bilirdi. Və bunu bilə-bilə məhəl qoymurdu. Brejnevlə xoş münasibətlərinin bir səbəbi də özünü və xalqını, respublikasını mikoyanlardan, baqramyanlardan və onların tör-töküntülərindən siğorta etmək idi. Şuşada əzəmətli Vaqif məqbərəsini, Natəvan heykəlini ucaltmaqla, Üzeyir Hacıbəyli, Bülbül muzeylərini açmaqla, Şuşada təntənəli beynəlxalq sənət tədbirləri keçirməklə Heydər Əliyev bu qədim Azərbaycan şəhərinin milli simasını müəyyənləşdirirdi. Axı 50-ci illərdə Şuşada yeganə iki heykəlin Nelson Stepanyanın və Tevosyanın büstləri olduğunu mən yaxşı xatırlayıram. Heydər Əliyev Azərbaycan KP MK- nın Birinci katibi olduğu illərdə Dağlıq Qarabağda erməni millətçiliyi meyllərinə qarşı çıxarılmış partiya qərarı da yadımdadır. Nə bundan əvvəl, nə sonra erməni millətçiliyi meyllərinə qarşı bu kəskinlikdə partiya qərarı qəbul olunmayıb. Bütün bunlara rəğmən Heydər Əliyev iki dəfə Sosialist Əməyi qəhrəmanı adına da layiq görülür, Siyasi Büronun tərkibinə düşür. Ermənilər yanıb-yaxılmasın neyləsin? Məni isə yandırıb-yaxan odur ki, Heydər Əliyev haqqında Moskvaya gedən danosların böyük bir qismi elə onun öz vətənindən,
443 Azərbaycandan gedirdi. Onun öz soydaşları, azərbaycanlılar verirdilər bu danosları. Səd heyf ki, yalnız ermənilərin deyil, bəzi "özümüzünkülərin" də Heydər Əliyevə bu bədxah münasibəti bizim günlərdə, müstəqillik dövründə də davam edir. Heydər Əliyev ermənilərlə mübarizə aparırdı, "Özümüzünkülər" isə onun özüylə. Bu nə milli şakərimizdir belə, anlaya bilmirəm. Azərbaycanın hər hansı bir görkəmli övladı – istər siyasət sahəsində olsun, istər elm, sənət, ədəbiyyat – xalqına şöhrət gətirirsə, ölkəmizin sərhədlərindən kənarda ad qazanırsa, millətini beynəlxalq aləmdə layiqincə təmsil edirsə, həmin elə bu xalqın, bu millətin bir para insanları ona qənim kəsilir. 1987-ci ildə ermənilərin, erməni dairələrinin güclü təsiri altında olan Qorbaçovun birgə səyləri ilə Heydər Əliyev SSRİ- nin siyasi Olimpindən uzaqlaşdırıldı. Düz bir həftə sonra isə adıbədnam akademik Aqanbekyan Parisdə Qarabağ kompaniyasına start verdi. H.Əliyev istefaya göndərildi, ailə üzvləri basqılara məruz qaldı, Moskva qəzetlərində böhtanlar, iftiralar dərc olundu, barəsində cinayət işi açmaq üçün qurdalanmağa başladılar. Təkləndiyi, yaxşılıq etdiyi adamların çoxunun dönük çıxdığı (bu da milli şakərimizdi?) bir məqamda Heydər Əliyev heç nədən və heç kəsdən qorxub-çəkinmədən Moskvadakı Azərbaycan nümayəndəliyinə gəlir, 90-cı ilin qara Yanvarını lənətlə damğalayır, bütün dünya mətbuatı qarşısında Qorbaçovu ittiham edirdi. Bu da onun qələbəsi idi. O vaxt Moskvada Heydər Əliyevə telefon etmişdim. Moskva mətbuatındakı iftira dolu yazılardan ürək ağrısıyla danışırdı. – Belə yazılara fikir verməyin, – dedim, – Siz tarixi şəxsiyyətsiniz və bunu hamı bilir. Bu telefon söhbətinin bir başqa vacib məqamı və nəticələri haqqında gələcəkdə ətraflı yazacam. İndi isə ancaq onu deyim ki, bu söhbətdən Heydər Əliyevin daha Moskvada qalmaq, orada yaşamaq istəmədiyini başa düşdüm.
444 Əfsuslar olsun ki, Heydər Əliyevə nəinki Moskvada, heç Bakıda da yaşamağa imkan vermədilər. Tikilib qurulmasında bu qədər böyük zəhməti olan adama Bakıda bir mənzil də tapılmadı, doğulduğu yerə – Naxçıvana getməli oldu. Soyuq, şaxtalı, yanacaqsız Naxçıvan qışında ətrafındakı etibarlı insanlara – "ölsək də bir yerdə öləcəyik, qalsaq da bir yerdə qalacayıq" – dedi. İlk baxışda belə görünə bilərdi ki, siyasi karyerası bitmiş Heydər Əliyev axır ki, məğlub edilib. Belə amansızlıqlarla üzləşmiş, belə dözülməz şəraitə düşmüş başqa birisi bəlkə də məğlub olardı. Hər hansı başqa birisi. Heydər Əliyev yox. Cəmisi bir-iki il keçdi, Qorbaçovun özü də, ölkəsi də yerlə- yeksan oldu, indi SSRİ-nin ilk və son prezidenti vaxtını öldürmək üçün radioda uşaq nağıllarını səsləndirir və cibini doldurmaq üçün TMakdonaldUsı reklam edir. Heydər Əliyev isə XX əsrdə müstəqilliyini ikinci dəfə qazınmış milli dövlətinin düz on il ərzində Prezidenti oldu. Özü də elə bir Prezident ki, ərazisi və əhalisi baxımından kiçik ölkənin dövlət başçısıyla ən böyük məmləkətlərin rəhbərləri hesablaşırdı. Kim qalib çıxdı? Nəinki öz hakimiyyətini qoruya bilən, başçılıq etdiyi dövləti belə bada verən Qorbaçovmu, ya parçalanmaqda olan ölkəsini xilas edən, sonrakı çeviriliş cəhdlərinin qarşısını alan, bir gecə yarısı televiziya çıxışı ilə Prezident sarayı ətrafına minlərlə insanı toplaya bilən Heydər Əliyevmi? Bəziləri Heydər Əliyevi atəşkəs sazişinə görə suçlayır, Qarabağ problemini həll etməməkdə təqsirləndirirlər. Azərbaycanın hələ güclü ordusu olmadığı bir vaxtda Bişkək protokolu imzalansaydı, Rus ordusunun açıq və gizli dəstəyilə ermənilər gəlib Yevlaxa çatsaydılar, Azərbaycan və Gürcüstan arasında yeni bir işğal zonası yaransaydı və neft boru kəməri əbədi olaraq gündəmdən çıxsaydı, bu ittihamçılar görən onda nə deyəcəkdi? Qarabağ probleminin gec-tez həll olunacağına, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpasına, işğal edilmiş
445 torpaqlarımızın qaytarılacağına qəti inamım var, amma bu problemin nə qədər çətin olduğunu da aydın dərk edirəm. Postsovet məkanının bu səpkili hansı problemi həll olunub – Moldova-Dnestrbasar problemi? Gürcüstanın Abxaziya, Cənubi Osetiya indi də Acarıstan problemi? Və nəhayət Rusiyanın Çeçenistan problemi? Hələ yarım əsrdən artıq sürən İsrail-Fələstin qarşıdurmasını demirəm. – Siyasət mümkün olana əsaslanmaq sənətidir – deyiblər. Hər halda Qarabağla bağlı danışıqlarda, hər yöndən güclü təzyiqlər altında Heydər Əliyev Azərbaycanın mənfeynə zidd olan heç bir güzəştə getmədi. Və siyasətin mümkün olan əsasları baxımından bu da qələbə idi. 2003-cü ili – ömrünün son ilini də Heydər Əliyev qalib kimi başa vurur. Geniş infakt keçirmiş, gecəsi-gündüzü olmayan, nə şənbə, nə bazar, nə məzuniyyət, nə istrahət bilən, yaşı səksənə çatmış insan çıxış edərkən qəlb böhranı keçirir, yıxılır, yeddi qabırğası sınır və dözülməz ağrılara tab gətirərək yenidən səhnəyə qayıdır, sözünə davam edir. Bir də yıxılır və yenə görünməmiş, inanılmaz bir iradə ilə səhnəyə dönür, xalqı ilə vidalaşmağa özündə güc tapır. Bu da onun yıxılması haqqında hərzə-hərzə danışan və yazan mənəviyyatsız düşüklər üzərində qələbə idi. Şayiələr, dedi-qodular, ara söhbətlərinə əsaslanaraq insanı diri-diri bastıranlar, görəsən, öz yazdıqlarına inanırdımı? Türkiyə və Amerika kimi açıq ölkələrdə məşhur siyasi xadimin, ölkə başçısının ölümünün aylarla gizlin saxlanmasına kim inanar? Və əgər bunu yazanların özləri inanmırsa, oxucularını niyə ağılsız sayırlar? Heydər Əliyev həqiqətən dünyasını dəyişən gün "biz bunu hələ dörd ay bundan qabaq xəbər vermişdik" deyə yazanlar özlərini nə qədər gülünc vəziyyətə saldıqlarını dərk edirlərmi? Ucuz mətbuat şoularına Heydər Əliyev bu mənhus xəbərlərin bazara çıxarılmasından sonra neçə ay yaşamasıyla, xəstə-xəstə belə Azərbaycanı idarə etməsiylə, Prezident
446 seçkilərində iştirakı və vaxtlı-vaxtında namizədlikdən imtina etməsiylə, seçkiləri izləməsi və nəticələrindən arxayın olmasıyla qələbə çaldı. Bəlkə də bu gün yeganə təsəllimiz odur ki, Prezidentimiz dövlətinin taleyindən arxayın getdi. Dünyaya qalib kimi gəldi, dünyadan qalib kimi getdi. Heç kəsin xidmətini danmadan Müstəqil Azərbaycanın qorunmasında, qurulmasında və yaşamasında Heydər Əliyevin müstəsna rolu insafı olanların hamısına açıq-aşkardır. Bir jurnalist doğru yazıb ki, Heydər Əliyev Qulliver, ona çirkab atanlar isə liliputlardır. Bütün keçəri, ötücü narazılıqlar, umu-küsülər, giley-güzar unudulub gedəcək, Heydər Əliyevin möhkəmləndirdiyi, inkişaf etdirdiyi ölkə-sabit, istiqrarlı, söz, mətbuat azadlığı təmin olunmuş, müxtəlif siyasi qurumların, o cümlədən müxalifət partiyalarının fəaliyyət göstərdiyi, senzurasız, ölümhökmsüz, sivil dünya ailəsində layiqli yer tutan demokratik Azərbaycan qalacaq. Əlbəttə, Azərbaycan, yaxın gələcəyin Azərbaycanı daha da gözəl, firavan, daha əzəmətli və daha ədələtli ola bilər və olacaq. Amma bu xoşbəxt gələcəyin təməlini bütün şər qüvvələriylə mübarizədə qalib çıxan Heydər Əliyev qurdu, əl- ayağa dolaşanlara rəğmən çətin doğulan əsər kimi yaratdı. Çağdaş Azərbaycan, doğrudan da, Heydər Əliyevin əsəridir. Bizim borcumuz bu əsəri yaşatmaq, qorumaq, cilalamaq və gələcək nəsillərə yetirməkdir. Bütün siyasi çəkişmələr, dartışmalar, toqquşmalar – Xalqın talyi qarşısında çox cılız görünür, böyük Tarix önündə çox kiçik həvəslər, hərisliklər, hikkələrdir. Heydər Əliyev hər xalqa bəlkə də əsrdə bir dəfə qismət olan nadir şəxsiyyət idi. Həyata qalib kimi gəlmişdi. Xalqı ölümüylə sarsıdan, sarsıdaraq birləşdirən, kədərləndirərək bütövləşdirən Heydər Əliyev ölümüylə də zəfər çaldı. Kim nə deyir desin, nə yazır yazsın, qalib gəldi, qalib getdi. 16 dekabr, 2003
|