Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)

*** 

Əfqanıstan hadisələri zamanı  mən Asiya və Afrika 

ölkələrinin Həmrəylik Komitəsinin nümayəndə heyətinin 

başçısı kimi Kabulda idim, moskvalı alim-politoloq Aleksey 

Kivi də nümayəndə heyətinin tərkibində idi. Ən müxtəlif 

mövzularda fikir mübadiləsi aparmaq üçün imkan yaranmışdı. 

Məni təəccübləndirən o idi ki, bu yüksək sivilizasiyalı sovet 

adamı, kommunist tükünü də  tərpətmədən doğrudan-doğruya 

(şübhəsiz ki, özünə görə) hətta SSRİ-nin də yox, Rusiyanın 

müstəmləkə siyasətinə haqq qazandırır, bunu onunla 

əsaslandırırdı ki, Rusiyanın dəniz qıtlığı var və buna görə  də, 

bütün tarixi boyu isti cənub dənizlərinə çıxmağa cəhd göstərir. 

İki dünya okeanına çıxışı olan, Ağ  dənizdən Qara dənizə, 

Xəzər dənizindən Oxot dənizinə qədər uzanan Rusiya dənizdən 

qıtlıq çəkir? 

*** 

Müstəmləkə siyasətinə haqq qazandıran daha bir cəhd - 

arqument ondan ibarətdir ki, Rusiya öz sərhədlərinin 

təhlükəsizliyini təmin etməlidir. Taftalogiya olsa da, 

soruşuram, bu təhlükəsiz sərhədlərin sərhədi haradan keçir? 

Yeni ərazilər zəbt etdikdən sonra yeni sərhədlər müəyyənləşir 

və bu yeni sərhədləri qorumaq məqsədilə yeni-yeni istilalar 

üzrə strateji vəzifələr meydana çıxır – dünya xəritəsinə  ləkə 

kimi hopan və çoxdan özünün milli konturlarını itirən dövlət öz 

sərhədlərini haraya qədər uzatmaq niyyətindədir? Sərhədləri 

Qərbə, Cənuba, yaxud Şərqə uzatmasından asılı olmayaraq 

"təhlükəsizlik xətti" yeni-yeni ərazilərdən keçəcəkdir. Bu həvəs 

sonsuza qədər uzanacaq, Antraktidaya qədərmi? 

*** 

Hətta  ən ağıllı rusların təfəkkürünə hakim kəsilən belə bir 

imperiya düşüncəsi Rusiyanın özündə demokratik həyat 

tərzinin bərqərar olmasına  əngəl törədəcək, sivilizasiyalı 

ölkələrin ailəsinə qorxu və qamçı vasitəsiylə yox, bərabər 

 529 

şəkildə daxil olmağa mane olacaq. Bu təfəkkür tərzi Rusiyanı 

yenidən totalitarizmin ağuşuna atacaq. Bu artıq ictimai 

təfəkkürə sakitcə  və  oğrun-oğrun sirayət edir. Bütün bunlara 

baxmayaraq, mən yenə hesab edirəm ki, demokratik düşüncə 

tərzinin formalaşmasını dayandırmaq mümkün deyildir, çünki 

bununla yanaşı, hər  şeydən öncə texniki inkişaf, kütləvi 

ünsiyyət vasitələri ilə bağlı  universal dünyəvi inkişaf 

tendensiyası da mövcuddur. Təbii ki, bu çətin prosesdir, bayaq 

dediyimiz kimi, spiralabənzər yolu xatırladan bir prosesdir, 

ancaq qaçılmaz. 

*** 

Yaddan çıxarmaq olmaz ki, Rusiyada imperiya təfəkkürü 

ənənələrinin dərin kökləri vardır və bu Rusiyada ən ağıllı 

adamlar üçün də üzvi və  təbii anlayışlar sayılır. Hətta  ən 

savadlı  və dünyagörüşü geniş olan adamların digər xalqların 

milli taleyinə münasibətinin nümunəsi kimi Çaadayevin XIX 

əsrdə Polşada baş verən hadisələrə münasibətini göstərmək 

olar.  İşə bax, polşalıların özləri yox, məhz Çaadayev Polşa  

üçün hansı  həyat  şəraitinin yaxşı olmasını  qərarlaşdırır. Bu 

mənada dahi Puşkin də günahdan xali deyil. Düzdür, Polşaya  

münasibətdə tam ədalətli mövqe tutan Gertsen də var. Bir sitata 

fikir verin: "Rus liberal güruhu Polşanı müdafiə etdiyinə görə 

Gertsendən uzaqlaşanda, bütün "ziyalı 

cəmiyyəti" 

"Kolokoldan" üz döndərəndə  də, Gertsen yolundan dönmədi. 

O, Polşanın azadlığını müdafiə etməkdə  və II Aleksandrın 

cəlladlarını qamçılamaqda davam etdi. Gertsen rus 

demokratiyasının şərəfini xilas etdi. "Biz rus adamının şərəfini 

xilas etdik - o, Turgenyevə belə yazırdı – və buna görə  də 

çoxluğun tənəsinə tuş gəldik". Bu, Leninin sitatıdır. Bu gün adı 

mənfi planda çəkilən Leninə məxsus başqa bir sitat da var: "Biz 

milli fəxarət hissi keçiririk və buna görə  də, qul keçmişimizə 

nifrət edirik (mülkədar və dvoryanlar Macarıstan, Polşa və 

Çinin azadlığını boğmaq üçün mujikləri müharibəyə 

yollayanda), bugünkü qul vəziyyətimizə nifrət edirik. Bu 

 530 

zaman kapitalistlərlə  əlbir olan mülkədarlar bizi Polşa və 

Ukraynanı boğmaq,  İran və Çində demokratik hərəkatı 

batırmaq, bizim velikorus milli ləyaqətimizə  ləkə yaxan 

Romanov, Bobrinski və Pruşkeviçlərin dəstəsini gücləndirmək 

üçün müharibəyə  çəkirlər… "Digər xalqlara zülm edən xalq 

azad ola bilməz" – XIX əsrin ardıcıl demokratiyasının böyük 

nümayəndələri Marks və Engels belə yazırdılarU. Vladimir 

İliçin çoxcildli əsərlərində bir-birinə daban-dabana zidd olan 

bu kimi fikirləri tapmaq bir elə  çətinlik törətmir. Sitatın 

götürüldüyü məqalə isə çar hökmranlığı dövründə yazılmışdır, 

bu sözlərin müəllifi özü hakimiyyətə  gələndə, Azərbaycanda, 

Gürcüstanda və Ukraynada azadlığı boğmağa girişdi, biz hələ 

onun şagirdləri olan Stalindən Brejnevə qədər hökmdarların ən 

müxtəlif ölkələrdə – Polşada, Macarıstanda, Çexoslovakiyada 

və  Əfqanıstanda xalqların azadlığını, milli heysiyyətini, 

nəhayət, demokratik hərəkatı ayaqlar altına atmasını demirik. 

Bunlar azdırmı? Məsələ bax, bu yerdədir. Sözlər, sözlər, 

sözlər… İş, iş, iş… 

*** 

Ən kədərli fakt budur ki, bu həqiqətin  əks-sədası, 

başqalarının yerinə "yaxşı-pisdi" problemini, başqalarının 

yerinə onların necə həyat tərzi keçirməsi məsələsini həll etmək 

– bəşər tarixində tiran hökmranlığına qarşı mübarizə aparan ən 

cəsur şəxslərdən biri, böyük yazıçı Soljenitsinin "Rusiyanı necə 

qurmalı?" adlı traktatında da eşidilir. Bu əsər ağrı  və  əzabla 

yazılsa da, digər xalqların dərdini anlamaqdan uzaqdır, o yalnız 

öz xalqının başına gələn milli fəlakətlər üstündə köklənmişdir. 

Ancaq axı bu dünyada, xüsusən XX əsrdə  hər  şey bir-birilə 

bağlıdır. Deyək ki, Qarabağ konflikti ilə  əlaqədar  ədalətsiz 

fikirlər Rusiyanın öz taleyində  də  əks-səda verir. Mən nə 

yazdığımı gözəl  şəkildə başa düşürəm, həm də onu da başa 

düşürəm ki, bunları, bu fikirləri məhz Soljenitsinin cəsurluğu 

və özünü fəda etməsi sayəsində  dəyişən bir ölkədə yaza 

bilirəm. Nə gizlədim, mən Soljenitsin mənəvi təqibə  məruz 

 531 

qalarkən onun müdafiəsi naminə bir kəlmə  də yazmadım 

(əleyhinə  də heç nə yazmadım). Bəlkə  də indi, icazəli cəsarət 

dönəmində onun mühakimələri ilə mübahisəyə girməyə mənəvi 

haqqım çatmır. Ancaq mənə görə Soljenitsinin mübarizəsində 

məqsəd bu idi ki, hər bir şəxsə onun düzgün saymadığı 

fikirlərlə mübahisə etmək hüququ verilsin, o, öz 

mühakimələrini irəli sürə bilsin. 

*** 

Rus xalqını isti dənizlərə  çəkən səbəblər içərisində  təkcə 

tarixi və strateji məsələləri hallandırmaq düzgün deyildir, 

burada sırf bioloji amil də vardır. Yayda Qara dənizin, yaxud 

Xəzər dənizinin çimərliklərində olmaq kifayətdir ki, günəş 

görməyən adamların buludsuz səmaya və isti dəniz dalğalarına 

genetik həsrətini başa düşəsən. Bu, milli xarakterin bütün 

genetik strukturuna qeyri-şüuri  şəkildə sirayət edən bədənin 

ehtiyacıdır. Bütün dünyada şimallı turistləri cənub dənizləri 

özünə cəlb edir, ancaq bununçün İslandiya, yaxud İsveç dünya 

kommunizminin təntənəsi adı ilə Maltanı və ya Balear adalarını 

öz  ərazisinə qatmaq fikrinə düşmür.  İslandiya da, İsveç də, 

ABŞ-da – bu ölkələrdə mütləq əksəriyyət təşkil edən orta sinfi 

cənub ölkələrinə  səfər etmək, orada istirahət etmək və bütün 

mövcud iqlim şəraitindən həzz almaq imkanı ilə  təmin etmiş, 

ancaq heç zaman bu gözəl yerlərə tank və  təyyarələrini 

göndərməmişdir. Öz xalqını layiqli xoşbəxtliklə  təmin etmək 

istəyən Rusiya heç bir ritorik yalana və demaqogiyaya əl 

atmadan da Yer kürəsinin istənilən nöqtəsində arzulanan qonaq 

ola bilər, bir şərtlə ki, o, başqasının torpağını zəbt etmək fikrinə 

düşməsin. 

*** 

Yadıma gəlir ki, "Qurtuluş" adlı primitiv səviyyəli filmdə 

Stalin "mən  əsgəri generala dəyişmirəm" sözlərini dilinə 

gətirəndə kinozal necə alqışlara qərq oldu. Bu sözləri deyəndə 

o,  əsirlikdə olan oğlu Yakovu nəzərdə tuturdu, onu faktiki 

olaraq əzablı, işgəncəli ölümə məhkum edərək marşal Paulyusa 

 532 

dəyişmək təklifini rədd edirdi. 

Zalda mənimlə yanaşı, kənddən sanki elə indicə  gəlmiş 

yeniyetmə  uşaqlar oturmuşdular. Onlar dayanmadan əl 

çalırdılar, onlardan biri dedi: "Ay sizin... hələ bir şəxsiyyətə 

pərəstişdən danışırsınız!" Və bütün bunlar Xruşşovun guya 

Stalini darmadağın etməsindən – XX qurultaydan sonra, 

Stalindən sonrakı epoxada baş verirdi. Bu sözləri həmin 

epoxanın təmsilçiləri deyirdi. Bu uşaqların qəzəbinin ünvanı 

partiya, dövlət, cəmiyyət, rəhbərlər, nəhayət, antistalinizm 

pafosu idi. (Ümumən, totalitar cəmiyyətdə  hər hansı  məişət 

problemi üstündə yaranan cüzi narazılıq belə hirsə, qəzəbə 

dönərək bütün dövlət sisteminə qarşı çevrilir: dəlləkxana bir 

neçə gün idi ki, nəyə görəsə bağlanmışdı, hamı kommunal 

təsərrüfatının rəhbərliyini yox, ümumilikdə Sovet hökümətini 

söyürdü. Yadıma gəlir, iki tələbə küçədə dövlət 

piştaxtalarından alma aldılar. Onlardan biri almanı dişlədi, sən 

demə, alma qurdlu imiş, oğlan ürəkdən deyinirdi: "Çürük 

hökümətin alması da çürük olar"). 

*** 

Təzədən Stalin mövzusuna qayıdaq. Guya ki, hansısa 

mücərrəd dövlət marağı naminə  oğlundan, konkret insani və 

mənəvi motivlərdən imtina etmək,  əslində  həmin mücərrəd 

ideyanı yaxın bir insanın həyatına qarşı qoymaqdır. Stalinin 

özü də  həmin o qeyri-insani, qeyri-əxlaqi ideyanın dəhşətli 

təcəssümü deyildimi? 

*** 

Mənfi yapışıqlılıq – müəyyən səhnə ampluasına malik olan 

aktyorlara tətbiq edilir. Teatr termini olan bu sözlə  mən 

Stalinin obrazını  səciyyələndirmək istərdim. Uzun illər boyu 

mən özümdən asılı olmayaraq həmin obraz haqqında düşünüb-

daşınmaqdan usanmıram. 

*** 

"Gecə düşüncələri"nin bu hissəsində uzun illər boyu Stalin 

haqqında düşündüklərimi, dəlil və fikirlərimi, onun bizim 

 533 

taleyimizdə oynadığı rol barədə mülahizələrimi bir yerə 

yığmağa çalışıram – bir şey də var ki, Stalin mövzusu o qədər 

mürəkkəb, o qədər çoxölçülüdür ki, hətta son illər işıq üzü 

görən  ən qalın kitablar belə bu mövzunun miqyasını  və bu 

problemin bütün aspektlərini  əhatələyə bilməz. Mənim özüm 

də belə bir şeyə iddia etmirəm. Diqqətinizə təqdim etdiklərim 

sadəcə Stalin haqqında düşüncələrimdən ayrı-ayrı 

fraqmentlərdir. 

*** 

Bütün inqilablar güya ki, yaratma, qurma naminə olsa da, 

ancaq və ancaq dağıtmaqdan, dağıdılmaqdan başlayır. Leninin 

dahiliyi (bu ifadə - həmin düşüncələrin qələmə alındığı illərdə 

təfəkkürümə hakim kəsilən ifadə klişəsi idi. İndi bu sözləri mən 

o vaxtın anlamında işlətməzdim, halbuki, indinin özündə  də 

Lenini dahi, ancaq şər dahisi hesab edirəm. Buna baxmayaraq, 

həmin sözü 25 il bundan əvvəl – 70-ci illərin ortalarında qəbul 

etdiyim kimi saxlayıram), beləliklə, Leninin dahiliyi dağıtma 

prosesinin öz içindəcə quruculuğun müəyyən cücərtilərini 

yaratmağa qadir idi; o, dağıdılmalı olan şeylə qurulacaq şey 

arasındakı uçurumu dərinləşdirmək istəmirdi. Mümkün olan 

dərəcədə yeni şeyi keçmişin xarabalıqları üstündə yox, hifz 

olunmuşların yarımçıq təməli üzərində  qurmağa cəhd 

göstərirdi. Mədəniyyət sahəsində bir neçə nümunə bu fikrin 

doğruluğunu təsdiqləyir. (Bolşoy Teatra münasibət, keçmiş 

mütəxəssislərin bəzilərinə göstərdiyi qayğı, müəyyən şəxslərin 

monumental təbliğatı, o cümlədən  ŞeytanlarUın müəllifi 

Dostoyevskiyə  də abidə qoymaq fikri). Ziddiyyətli, siyasi və 

fəlsəfi baxımdan təkəbbürlü olsa da, öz millətinin dühası kimi, 

L.Tolstoya hörmətlə və hətta fəxarətlə yanaşması və s. Leninin 

kifayət qədər savadlı davamçıları - Buxarin, Çiçerin, 

Lunaçarski, qəribə  səslənsə  də  dəhşətli çekist repressiyaları, 

amansız qırmızı terrora mənəvi bəraət qazandıran Dzerjinski 

belə müəyyən dərəcədə  həmin yolla getməyə  cəhd 

göstərmişlər. Oktyabr çevrilişinin dağıdıcı stixiyası isə daha 

 534 

çox Trotski və Stalinin şəxsiyyətində  qərarlaşmışdı. Trotskini 

və Stalinin özünü inqilabın mahiyyətindən, onun məntiqindən 

ayırmaq düzgün deyildir. Vəhşilik, kor ehtiraslar, dağıdılan 

şeyə nifrət olmadan dağıntını təsəvvür etmək mümkün deyildir. 

Trotski və Stalin inqilabın kor ehtirasıdır,  əlbəttə, fərdi 

fərqlərlə, xarakterlərindəki, talelərindəki, həyat 

təcrübələrindəki ayrı-ayrı nüansları  nəzərə almaqla. Stalin 

dönəmində Trotskini, Xruşov dönəmində Stalinin özünü 

inqilaba düşmən kimi qələmə vermək cəhdləri həqiqətə uyğun 

deyildi. Hər ikisi inqilabın mahiyyətini təcəssüm edirdilər. 

Trotskidə romantik-ibarəli, Stalində isə konkret-dəftərxana 

üslubu  şəklində.  İstənilən kor ehtiras qanunauyğun  şəkildə 

dəhşətli amansızlığa, bu da öz növbəsində  məqsədə, 

şəxsiyyətin özünüifadəsinə  və özünütəsdiqinə çevrilir. Sadizm 

vasitə yox, məqsəd olur. (Halbuki, hər hansı  məqsədə çatmaq 

yolunda vasitə kimi də ondan istifadə yolverilməzdir). İnqilab 

cəngavərinin – "Dəmir Feliksin" romantik haləyə bürünmüş 

xofu zaman keçdikcə eybəcərləşir, təbii  şəkildə Yejov-Beriya 

kimilərin vulqar, heyvərə, iyrənc, eyni zamanda isə  şəxsi 

tamahının  əsiri olan əməllərinə çevrilir. Dzerjinskini istənilən 

sifətdə  təsəvvür etmək olar, ancaq sənədli sübutlar aşkara 

çıxarıldığı halda belə mən, onun üçün qadın təşkil edən hansısa 

aradüzəldəni (necə ki, Beriyanın şəxsi yavəri Sərkisyan edirdi) 

olduğunu təsəvvür edə bilmərəm. (M.C.Bağırova qarşı sürülən 

ittihamlardan biri də onun Beriya ilə dostluğu idi. Bəli, Bağırov 

Beriyanın sədaqətli dostu, hətta onun törətdiyi bir çox qanlı 

cinayətlərin iştirakçısı idi, ancaq Beriyanın oğraşı o yox, 

Sərkisyan idi). 

*** 

İctimai quruluşun təkmilləşdirilməsi uğrunda start götürən 

hadisələr və onun kifayət qədər radikal bəlirtiləri – inqilabi 

təmizləmələr, yaxud bu evfemizmin arxasında duran 

milyonlarla insanın qətlə yetirilməsi – tarixdə analogiyası 

olmayan alçaqlıq və çirkabda təcəssüm edirdi. 

 535 

*** 

Qeyri-əxlaqi durum, təkcə  mənəviyyatsız prinsiplər yox, 

həm də tamamilə başqa "dəyərləri" təsdiq edən, şüurla işlənib 

hazırlanan antihumanist prinsiplər insanlığın min illər boyu 

yaratdığı xeyir və şər anlayışını ayaqlar altına saldı. Belə çıxır 

ki, hansısa mücərrəd sinfi məqsəd, yaxud sinfi həmrəylik 

naminə Manu və ya Hammurapidan başlamış, Roma 

hüququndan tutmuş bu günlərə qədər, istinasız olaraq ən böyük 

dünya dinlərinin Şər saydığı satqınlıq, alçaqlıq, xəyanət, yalan 

və s. kimi hərəkətlərə yol vermək mümkündür. 

Xatirimdədir, Bakıda xeyrat məclisində artıq yaşlaşmış 

çekistlərdən biri danışırdı ki, Azərbaycanda 20-ci ilin aprel 

ayından sonra onun ən yaxın dostu qaçaq kimi dağlara 

çəkilibmiş. Həmin dövrdə onu tutmaq, başçılıq etdiyi dəstəni 

dağıtmaq bir elə asan deyildi. Bu iş  həmin sözləri danışan 

adama tapşırılmışdı. Bu adam dostunun yanına gedərək əsl kişi 

sözü, dost sözü ilə onu dağlardan düşürdü, ona tam 

təhlükəsizlik zəmanəti verərək hökumət orqanlarına tabe olmaq 

üçün dilə gətirdi. "Bəli, zaman o zaman idi" – ÇK veteranı öz 

sözlərini bitirdi və çaydan bir qurtum aldı. Mənim üçün ən 

qəribə hadisə o idi ki, bu adama öz əhvalatını bitirmək, sona 

qədər danışmaq lazım deyildi, görünür, məclisdəkilərin hamısı 

üçün bu əhvalatın sonluğu məlum idi. Bircə, deyəsən, mən 

məsələnin sonluğunu başa düşməmişdim. Soruşdum: "Bəs bu 

qaçağın başına nə  gətirildi?". "Necə  yəni nə? – yaşlı çekist, 

sözün əsl mənasında, təəccübləndi – güllələdik, getdi".  

Bir daha təkrar edirəm, ən dəhşətlisi odur ki, üstündən 60 il 

ötməsinə baxmayaraq, bu adamda elədiyi hərəkət barədə bu 

hərəkətin yüzdə-yüz açıq alçaqlıq olması barədə zərrə qədər də 

şübhə yaranmamışdı. "Hər  şey inqilab naminə edilirdi", 

görünür, bu adam uzun ömrü boyu düşünüb-düşünüb heç nə 

anlaya bilməmişdi. Biz isə, bu gün cəmiyyətimizin dərin-dərin 

köklərinə sirayət edən yalanı, ikiüzlülüyü görəndə 

təəccüblənirik, gənc nəslin heç bir səbəbi olmayan sinizmini, 

 536 

digər nəsillərin də nifrət və  qəzəb hissindən yoğrulduğunu 

görəndə, az qalır gözlərimiz hədəqəsindən çıxsın. Həmin 

cəmiyyətin sinfi "əxlaqı" məhz bu əsaslar üzərində – yalan və 

satqınlıq, amansızlıq və  xəyanət, çuğulçuluq və alçaqlıq 

üzərində qurulmuşdu. Qisasçılıq,  şübhəgirlik, vəhşət, 

amansızlıq kimi keyfiyyətlər elə zəruri tərkib hissələri idilər ki, 

Stalin və onun əlaltıları, bu "qandan xörək bişirən aşbazlar" bir 

çox nəsillər üçün qida məhsulları hazırlayırdılar. Təbii ki, bu 

əxlaqı qəbul edə bilməyən şəxslər üçün yeganə vasitə bu işdə 

iştirak etməmək, sükut, çox zaman uğursuz olsa da, 

gerçəklikdən qaçmaq, öz daxili qürbətinə  çəkilmək, gözdən-

könüldən uzaq olmağa çalışmaq, başqa sözlə desək, 

unudulmaqda xoşbəxtliyi bulmaq idi. 

*** 

Trotski və Stalin mövzusuna qayıdaraq, onların birinin 

digərindən fərqini anlamağa çalışanda düşünürəm ki, birincisi 

həmin kor ehtirası – cəmiyyətdən narazılığı və bununla da onun 

içində ilan kimi yatan intiqamı ifadə edirdi, bu ifadədə cavan, 

hələ kamala çatmamış şəxsin emosional cəhətləri qabarıq ifadə 

olunurdu (baxmayaraq ki, Trotski oxumuş  və ayıq-sayıq 

siyasətçi idi). O, bütün gizlin ehtiraslarını üzə  çıxarmışdı. 

Stalində isə həmin emosional hiddətin əsər-əlaməti də yox idi 

(bəlkə onun kindən başqa, ümumiyyətlə, heç bir emosiyası yox 

imiş. Stalinin içindəki  əsl və yalançı incikliklərdən qidalanan 

və içini yandırıb yaxan bu kin ətrafı da qarsıyırdı), yaxud onun 

emosiyası o dərəcədə  dərinlərdə gizlənmişdi ki, bunların 

varlığından heç özünün də  xəbəri yox idi. Bunun əvəzində, 

emosional ehtirasın çölə püskürməsi ilə birlikdə  (əsl Qafqaz 

temperamentinə  məxsus üslubda) ölçülü-biçili, ardıcıl, uzaq 

tarixi perspektivə hesablanmış, öz iradəsinə tabeetmə sistemi, 

əzmə, zülmetmə mexanizmi var idi. Zülm birdəfəyə 

qurtarmırdı, hissə-hissə, etapla icra edilirdi: son məqsədə 

çatmaq naminə. 

*** 

 537 

Buna görə  də, Stalini inqilabdan ayırmaq, təcrid etmək 

düzgün deyildir, onun əvvəlcə  əksinqilabçı, az qala çar 

rejiminin agenti, yaxud konyuktur ustası olması barədə 

versiyalar düz deyil. (Xruşşov dönəmində elə bu fikri sübut 

etməyə çalışırdılar). Yox, Stalindən  əksinqilabçı, yəni 

cəmiyyətdə mövcud olan tarazlığın saxlanmasının tərəfdarı 

çıxmazdı, çünki onun üçün inqilab ideyasının özü – intiqam 

almağın, zülm etməyin – dəhşətlərlə dolu bioqrafiyasının bütün 

bəlirtilərinin sinonimi idi. 

Stalinin  əlahiddə zalımlığı  təkcə mücərrəd formalı 

ümumdövlət ideyasında yox, həm də  şüurlu  şəkildə yeridilən 

sadizmdə idi. Milyonlarla insanın qətlə yetirilməsi haqqında 

sərəncam vermək (Hitlerin elədiyi kimi) rəqəmlərin kölgəsində 

konkret insan taleyini görməməkdir. Yox, Stalinin zalımlığı 

mücərrəd zalımlıq deyil, bu, onun ən yaxın tanışları, köhnə 

silahdaşları, onların ailə üzvləri, uşaqları, öz ailə üzvləri, hətta 

həyatını borclu olduğu insanlara tuşlanan bir zülmdür. Bütün 

bu yaxın adamları çarmıxa çəkilmiş,  əzab və  işgəncələrdən 

qıvrılan və  nəhayət, alçaldılmış, qırılmış, ayaqlar altına 

salınmış halda görmək arzusu – Stalinin daxilindən püskürən 

bir ehtiyac idi, onun ola bilsin ki, yeganə kef mənbəyi idi 

("Mayn Kayf" – kimsə Brejnevin trilogiyası ilə bağlı bu uğurlu 

ifadəni tapmışdı). 

 

*** 

Bəli, Stalinin bu gün mövcud olan məddahları onun gördüyü 

böyük-böyük işlərdən danışırlar. Müharibədəki qələbə, ucu-

bucağı görünməyən quruculuq işləri, geridə qalmış aqrar 

ölkənin dünyanın super dövlətinə çevrilməsi və bu səbəbdən 

bütün dünyanın həmin super dövlət və Stalin qarşısında tir-tir 

əsməsi. 

*** 

Quruculuq – mənəvi  əsaslardan məhrum olan, öz adını 

əbədiləşdirmək naminə  həyata keçirilən quruculuq Stalinin 

 538 

zamandan, tarixdən, Allahın özündən aldığı intiqamı idi. O, 

Allahı  hətta özünə  bərabər səviyyədə belə  qəbul etmək 

istəmirdi. O, Allaha belə özünün üstünlüyünü sübut etmək 

istəyirdi və  təkcə bütün bəşəriyyətin taleyi və ölümünə 

sərəncam vermək hüququ ilə yox, həm də quruculuq işləri ilə. 

O, təbiətə iqlimi də  sırımaq istəyirdi – süni meşələrin 

salınması, çayların axınının dəyişdirilməsi və s. Ancaq bütün 

bunlar – istilik-elektrik stansiyaları, zavodlar, fabriklər, 

dəmiryolları,  şəhərlər rus xalqını, yaxud SSRİ  tərkibində 

yaşayan digər xalqları daha xoşbəxt, yaxud heç olmasa, 

müəyyən mənada təminatlı edə bildimi? Hətta Stalin xalqın bir 

hissəsi üçün – nomenklatura üçün bunu bacardımı? Yox. 

Nomenklatura,  əvvəla, cəmiyyətin çox nazik təbəqəsidir, 

ikincisi, onun qeyri-sabitliyi, Kremlin verdiyi payı  həbs 

düşərgəsiylə  dəyişmək alternativi bu zümrənin belə firavanlıq 

içində yaşamasına heç bir təminat vermir. Təminat, müəyyən 

həyat səviyyəsi yaratmış olsa belə, hətta sosial təminatın, 

xüsusən müharibəyəqədərki dövrdə müəyyən mənada özünü 

göstərməsi axı  nəyin sayəsində  əldə olunmuşdu? Sürgünlərin 

hesabına, milyonlarla insanın qətlə yetirilməsi hesabına – 

əvvəla, kütləvi qətllərdən sonra cəmiyyətdə yeyənlərin sayı 

azalmışdı, ikincisi isə, fiziki cəhətdən məhv edilməyən  əhali 

pulsuz qul əməyinin daşıyıcılarına (fəhləyə yox, qula) 

çevrilirdi.  İndi həmin dövrdə, məhz müharibədən sonrakı 

dövrdə hər il qiymətlərin endirilməsindən danışırlar, bu mənim 

uşaqlıq yaddaşımda ilişib qalan bir nəsnədir. Yadımdadır, 

qiymətlərin aşağı salınması insanlarda necə ironiya yaradırdı, 

axı onsuz da heç kəsin almadığı, almaq istəmədiyi məhsulların 

qiymətini aşağı salırdılar.  İndi isə söhbət həmin hadisədən 

düşəndə, insanın naşükürlüyündən  şikayətlənirlər. Ancaq bir 

şeyi də yaddan çıxarmaq olmaz ki, milyonlarla sürgün edilmiş 

və  qətlə yetirilmiş insanlardan başqa, xalqın azadlıqda qalan 

hissəsi də öz daxilində sürgünə göndərilmişdi – öz içindəki 

məhbəsə, özünün təkadamlı kamerasına, içərisindəki sükuta, 

 539 

qorxuya, heç kəslə, hətta  ən yaxın adamları ilə ünsiyyət 

qurmamaq məcburiyyətinə 

məhkim edilmişdi. Stalin 

çoxmilyonlu xalqı kar və kor bir cəmiyyətə çevirmişdi və bu 

qorxu sindromu bir çox sonrakı  nəsillərin taleyinə  də hakim 

kəsildi və deyim ki, içərisində mənim özüm də olmaqla biz, bu 

günə  qədər həmin qorxu sindromundan yaxa qurtara 

bilməmişik. Yox, necə olmasa da, Stalin çox dahi bir insan idi, 

çünki o, təsəvvürə  gətirilməyən bir şeyi – "Homo sapyensin" 

təbiətini dəyişərək Xeyirdən üz döndərməyə  məcbur etmiş, 

üzünü Şərə doğru çevirmişdi.