Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
*** Deyəsən, Brext söyləyib ki: "Qəhrəmanları olmayan cəmiyyət bədbəxtdir, qəhrəmana ehtiyacı olan cəmiyyət bundan da bədbəxtdir". Doğru fikirdir. Hər hansı normal cəmiyyət qəhrəmanlardan və satqınlardan yox, adi, normal insanlardan ibarət olur. Hər bir xalqın içində qəhrəman da, satqın da, xain də, əclaf da az deyil, ancaq əksər etibarilə normal insanlardır. Sistem yalançılar, xainlər, rüşvətxorlar və s. bu kimi nadürüstlər üçün şərait yaradanda mənəvi mühitdəki
562 balans pozulur, normal insanların bir hissəsi buna davam gətirməyərək Şərin tərəfinə keçir, yaxud qaçılmaz qütbləşmənin səbəbinə qurbanlıq qoyuna çevrilirlər. Qurbanlıq qoyuna çevrilən bu insanları sonra qəhrəman kimi öyürlər, ancaq həmin insanlar sadəcə öz həyatlarını yaşamaq istəyən normal insanlar idi. Lilian Helmanın kitabının adı xoşuma gəlir: "Əclafların zamanı". Bəli, əclafların zamanında adi insanın qəhrəmana çevrilməsinə bircə addım qalır.
Hal-hazırda, yenidənqurma və aşkarlıq dövründə "Səlahiyyətli orqanların ünvanına" göndərilən gizli donoslar – hansısa subyektin antidövlət, antikommunist və antisovet fəaliyyətindən bəhs edən donoslar indi yeni dövrün antixalq, antimillət və antidini ittihamlar verən donoslar ilə əvəz edilib. Bu kimi donoslar mitinqlərdə, yığıncaqlarda, efirdə, qəzet səhifələrində səsləndirilir. Aşkarlığın daha bir uğuru budur ki, gizli donosların yerini aşkar donoslar tutub.
Canilərin mərhəməti sayəsində şükürlər olsun ki, hələ də sağıq. Sağ olsunlar ki, bizi soymağa, üstümüzdəkiləri oğurlamağa və öldürməyə vaxt və fürsət tapmayıblar. Axı asayiş qoruyucularından müdafiə mənasında hansısa köməyi ummaq yersizdir – maşınını oğurlasınlar, səni oğurlayıb sonra da öldürsünlər – bundan sonra nə maşının qayıtmasına, nə də caninin tapılaraq cəzasına çatmasına ümid yeri yoxdur. Oğurladılar, öldürdülər – nə olsun ki. Ümid yalnız canilərin mərhəmətinədir, bir də qəzavü-qədərə – əcəlin çatıbsa, öləcəksən. *** Napoleon boyca ondan hündür olan nazirlərindən birinə (deyəsən, Taleyrana) demişdi: "Sən məndən hündür olsan da, cəllad başını kəsən kimi bizim aramızdakı fərq ortadan 563 götürüləcək". Bizim günlərin siyasətçiləri və ədəbi "cırtdanları" səviyyəcə Napoleondan çox-çox aşağı olsalar da, orta həddən hündür olan insanları sözün həm həqiqi, həm də məcazi mənasında xoşlamırlar, özlərindən ağıl, intellekt, bacarıq, məşhurluq, hətta elementar abır baxımından üstün olan şəxslərin başını kəsməyə hazırdırlar; təkcə ona görə ki, ətrafda olanların hamısından uca dursunlar. *** Hər hansı bir şəxsə qarşı alçaqlığa haqq qazandırmaq olmaz ki, bu adam sənə daha böyük pisliklər etmişdir. Alçaqlıq elə alçaqlıqdır, bunun müvafiq səbəb və motivlərə heç bir dəxli yoxdur.
Ölüm də mühacirətdir, öz mahiyyəti, aqibəti və nəticəsi etibarilə ən dəhşətli mühacirətdir. Söhbət intihardan gedirsə, bu könüllü mühacirətdir, ölümün səbəbi edamdırsa, avtomobil qəzası, xəstəlik və qocalıqdırsa, bu məcburi mühacirətdir.
Dünyada mövcudluğumun faciədən yoğrulmuş mahiyyəti onunla şərtlənir ki, qaynar təbiətim baş verən hadisələrə laqeyd qalmağa imkan vermir, hadisələrin fəal iştirakçısı olmağa isə soyuq ağlım qoymur.
Yeganə müəllif Allahdır. Həyat adlı kitabın müəllifi. Biz isə bu kitabın oxucularıyıq. Oxuduqlarımızı bir-birimizə danışırıq.
Berdyayevin "Bərabərsizliyin fəlsəfəsi" əsərini oxuyuram. Bir şəxsiyyət kimi o, məni məyus etsə də, bir filosof kimi özünə qarşı hörmət yaradır, buna da səbəb odur ki, digər filosoflara baxanda bu adamın əsərlərinin dili sadə və anlaşıqlıdır. Onun antisosialist, daha doğrusu, antikommunist baxışlarını, həyata sinfi yanaşmanı qəbul etməməsini bölüşürəm, fikirlərindən boyaboy görsənən dini-mistik düşüncələrinə laqeydəm, ancaq onun son dərəcə millətçi,
564 şovinist, irqçi və Rusiyada yaşayan xalqlara münasibətdə göstərdiyi müstəmləkəçi baxışlarını rədd edirəm. Ümumən, həm insanlara, həm də xalqlara aid edilən bərabərsizlik ideyası mənə yaddır. Bayağı beynəlmiləlçilikdən bıqsaq da, bu daha pisdir. Haqq-ədalətin lap son məqamına vaqif olmaq iddiası da vaxtilə İsanın qınadığı təşəxxüs deyilmi? (Müəllif yeri gəldi- gəlmədi İsanın adından istifadə etsə də). Heç zaman təsəvvür eləməzdim ki, Qərb sivilizasiyasının zəkalarından biri (dünyadan xəbərsiz olmağımızın aqibəti budur) belə antidemokrat, monarxist, şovinist və təkəbbürlü olarmış. Biz isə, Jirinovskiyə təəccüblənirik. Berdyayev Jirinovskinin birbaşa sələfidir, halbuki, o, bundan xəbər tutsaydı, təəccüblənərdi, necə ki, Nitşe öz ideyalarının Hitlerin interpretasiyasında belə yozulmasının şahidi olsaydı, dəli olardı. Biz azərbaycanlıların coğrafi qonşular baxımından bəxti UyamanU gətirib. Kimsə xəyallarında dənizlərdən-dənizlərə uzatdığı ölkəsi haqqında sayıqlayır, başqa birisi ölkəsi real olaraq dənizlərdən-dənizlərə yox, okeandan-okeana qədər uzansa da, özgəsinin bir qarış torpağına da tamah salır. Burada, şübhəsiz ki, xalqlar - qonşular yox, onların ideoloqları, düşüncə sahibləri və ziyalıları, yəni xalqın düşünən başı nəzərdə tutulur. Belə deyək, Çaadayevdən, Slavyanofillərdən tutmuş Berdyayevə qədər, Soljenitsinə qədər. Hətta Leninin xalqların TbərabərliyiU haqqında ikiüzlü ideyasında da bir belə həyasızlıq yoxdur. *** "Nezavisimaya qazetaUda (28 aprel, 1994) Kremlin Georgi zalında ictimai sazişin imzalanması haqqında məlumat verilmişdi. Altında "Vladimir Jirinovski onun adını daşıyan Vodkanı prezidentə aparır" sözləri yazılmış şəkil də vardi. Sonra mətn gəlir: "Müqaviləyə imza atmağa söz verən Vladimir Jirinovski mərasimə bir saat qalmış Kremlə gəlir və digər imza atan şəxslərdən fərqli olaraq əli dolu gəlir. O, əlində iki şüşə "Jirinovski" vodkasını tutmuşdu. Bəyan edir ki, rus
565 qaydasınca bunları prezident və baş nazir üçün gətirib". Üç il bundan qabaq mən "Literaturnaya qazetaUda çap edilən məqaləmdə belə bir sual vermişdim: "Cənab Jirinovski Boris Nikolayeviçin sağlığına badə qaldıracaqmı?" Bu da cavabı.
Franko İspaniyası. 30 il idi ki, İspaniyanın üzərinə gecə zülməti çökmüşdü və bu radio diktorunun sözləri ilə elan edilmışdı: "Bütün İspaniyanın səması buludsuzdur". Bir günlük böcəyə elə gəlir ki, həmişə gündüzdür (yaxud gecədir), çünki gündüz doğulan böcək gecə düşməmiş ölür. Yaxud əksinə. Diktatura rejimində doğulan və böyüyən nəsil digər mövcudluq formasını təsəvvürünə gətirmir. Ona elə gəlir ki, bu elə həyatın normal axınıdır. Franko epoxasında böyüyən bir çox uşaqlar, gələcək məşhur yazıçılar, məsələn, Qoytisolo, Matute digər dünyanın mövcudluğundan xəbərdar idilər. Ümumən bu, yer üzündə doğulan, ancaq ürəyinin dərinliyində "heç ola bilməz ki, biz kainatda tək olaq", – deyə düşünən bütün insanlara xas bir duyğudur. *** Elm və incəsənət… Elm – krossvordun doldurulmasıdırsa, incəsənət ilahidən azad olan, hansısa qəfəs və məhdudiyyət tanımayan buxovsuz sözdür. Krossvord söz qandalıdır, hərflərin təkadamlı kamerasıdır. Elmdə təbiətin proqramlaşdırdığı qanunlar mövcuddur, onları açmaq və krossvordun xanalarını doldurmaq lazımdır. Elmdə elə bir ixtira yoxdur ki, əvvəl-axır açılmamış olsun. İncəsənətdə hətta ən dahiyanə sənət əsərləri belə yaranmaya bilərdi. Nyutonun qanunu kəşf olunmasaydı, elm bugünkü səviyyəsinə yetişərək bir belə inkişaf edə bilməzdi. İncəsənət hətta Şekspir olmasaydı belə, yaşayıb inkişaf edərdi. Düzdür, bu halda o, müəyyən mənada kasıblaşardı, ancaq bu, tamam başqa mövzunun problemidir. *** Kitelin hər bir düyməsini, yaxud çəkmənin qırışlarını belə 566 təsvir edən naturalist heykəltaraşlıq mənə heykəltaraşın yox, daha çox daş, mərmər, qranit və bürüncdən nəsə tikən dərzinin, yaxud çəkməçinin işini xatırladır. *** Hər hansı ideologiyanın (kommunist, islam, yaxud pantürkist) təqdimində millətlərin qovuşması, yaxud vahid dil haqqında söhbətlər (qeyri-real olduğu üçün təhlükəsi azdır) kiməsə uzaq perspektivdə cəlbedici görünə bilər. Necə deyim, Vavilon qiyamətinə qədərki dünya haqqında arzulara bənzəyir. Ancaq müasirliyin konkret kontekstində bu fikirlər vaxtaşırı olaraq dominant bir millət tərəfindən digər xırda xalqların əzilməsi formuluna müncər edilir. Əsas dini xadimlər – iranlılar ümumislam birliyi şüarı altında bu istiqamətdə iş görməyə can atırlar, ancaq son nəticədə belə bir ümumislam birliyi fars dili və mədəniyyətinin bütün digər qeyri-farsların üzərində hakim kəsilməsi kimi anlaşılır. Eynilə bir zamanlar Sovet xalqının gələcək dili haqqında söz düşəndə heç kəsin ağlına gəlmirdi ki, məsələn, ümumi dil kimi udmurt dili götürülə bilər, yaxud ən azı belə bir dil rus, ukrain, altay, yaxud digər dillərin bərabər şəkildə iştirakı ilə formalaşdırıla bilər. Yox, əlbəttə ki, bu məsələdə aydın şəkildə əvvəlcədən nəzərdə tutulurdu ki, yerdə qalan bütün dillər məhv olub gedəcək, ortada bircə rus dili qalacaq. Şübhəsiz ki, SSRİ məkanında. (80-ci illərdə bu sözləri qələmə alarkən, mən təsəvvür etmirdim ki, yeni dövrün, türk intibahının gəlişi ilə daha bir məsələ ilə – Azərbaycan-türk dilinin hansısa ümumtürk dili ilə əvəzlənməsi məsələsi ilə üzləşəcəyik. Aydındır ki, bu dil İstambul-türk dilinin, deyək ki, yakut, yaxud tuvalıların dili ilə calanmasından ibarət olan bir dil kimi yox, məhz İtambul-türk dili kimi təsəvvür edilir. Axı bizə ən yaxın olan Türkiyə türkləri belə Azərbaycan-türk dilindən bircə kəlmə qəbul etmirlər. Bizim türkcəmizdəki "açar" sözü nə qədər uğurlu olsa da, yenə yunan mənşəli "anaxtar" sözünü işlədirlər). *** 567 İdeologiyalar çox zaman iqtisadi sistemdən daha uzunömürlü olur. Elm və texnikanın inkişafı ilə bərabər şəkildə təşəkkül tapan iqtisadi və siyasi sistemlər nəticədə konkret dünyəvi və dini doktrinaların əsirinə çevrilirlər (yeri gəlmişkən, dünyəvi ideologiyalar da müəyyən mənada dini çalardan məhrum deyillər). İdeologiya elə bir borcdur ki, cəmiyyət bunu özünün tarixi inkişafı boyu ödəməlidir. Nəyə görə? Görünür ona görə ki, mədəniyyət, incəsənət, əxlaq, ənənə, mənəvi davranış kodeksləri ilə ətə-qana dolan ideologiya insanların təfəkkürünə, onların məişətinə dərindən-dərin nüfuz edir və nəticədə həyat normasına və yaşayış formasına çevrilir. Təsadüfi deyil ki, ideologiyanın yerindən laxlaması kütlə tərəfindən kataklizm, ümumən, həyatın, dünyanın dağılması kimi qavranılır. Elə buna görə də, deyək ki, ərəb və ya digər müsəlman ölkələri özlərinin daha uzaqgörən siyasi xadimlərinin şəxsində islam fəlsəfəsinin doğruluğuna və bu ənənənin konseptuallığına iman gətirməyə məcburdurlar. Yuxarıda adı xatırlanan həmin o uzaqgörən siyasi xadimlər anlayırdılar ki, bu dəyərlərə ifrat dərəcədə iman gətirilməsi müasir elmi-texniki təkamüllə ziddiyyət təşkil edir, bir çox hallarda isə onun inkişafını dayandırır. Bir çox dünyəvi ideologiyaların aqibəti elə belə də olur.
70-ci illər *** Bu hissədə mən yenə də Ezop dilinə müraciət etməli oldum. Giriş hissəsində total ideologiya haqqında söhbət saldıqdan sonra elmi-texniki tərəqqiyə mane olan doktrinalar haqqında tezisimi əsaslandırmaq üçün söhbəti ərəb ölkələrinə keçirtdim (burada elə bir saxtakarlıq görmürəm, bir çox ərəb ölkələrində absurd səviyyəsinə çatdırılan dini doqmalar, sözün əsl
568 mənasında, müasir təkamülə əngəl törədir). Bu passajdan sonra, bir çox dünyəvi ideologiyalara istinad edərək mən, əlbəttə ki, üzümü ilk növbədə Avropa, Asiya, Afrika və hətta Latın Amerikası məkanında hökmranlıq edən kommunist ideologiyasına tuturam). – Sonraların haşiyəsi. *** Ləyaqət hissi – ləyaqətsizliyi şirnikdirən bir çox tələlərdən qurtulmaqdır. Mən özlərini məğrur göstərən insanlar tanıyıram ki, hansısa real rütbənin, vəzifənin, yaxud hansısa gəlirin əldə edilməsi naminə bu məğrurluqdan və ləyaqətdən imtina etmək zərurəti yarananda çox asanlıqla adına məğrurluq, ləyaqət deyilən hisslərin üstündən xətt çəkir, həmin qiymətli şeyləri – rütbəni, gəliri… əldə etdikdən sonra isə yenə də maskalarını taxırlar. Və necə olsa da, bizim dövrün təfəkkür və əxlaqını dəqiq ifadə edən "kasıb və xəstə olmaqdansa, sağlam və varlı olmaq yaxşıdır" ifadəsini mən belə işlədərdim: "kasıb və mərd olmaq daha yaxşıdır". *** Yer üzündə mövcud olan peşələrdən Tanrıya ən yaxın olanı, mənim fikrimcə, sənətkar-yaradıcının əməyidir. Tanrı – yaradıcıdır, din xadimləri olsa-olsa, Tanrının şərhçiləridir. Dövlət xadimləri, sərkərdələr, istilaçılar dünyanı, bəli, onların yaratmadığı dünyanı ya özlərinəməxsus şəkildə sahmana salır, ya həzm-rabedən keçirirlər. Kəndli Tanrı-təbiətin ona verdiyi torpağı (dövlət onun əlindən almayıbsa) əkib-becərir. Fəhlə Tanrının düzüb-qoşduğu elementlərdən nəsə tikir, yaradır. Həkim insanları Tanrının göndərdiyi bədbəxtlikdən qurtarır, müəllim dərs deyir, hakim hökm çıxarır. Yalnız sənətkar Tanrıya oxşadığı üçün öz dünyasını yaradır və bu dünyanın bütövlüyü də, rəngarəngliyi, çoxölçülülüyü, digər başqa xüsusiyyətləri də artıq sənətkarın istedadının ölçüsündən asılıdır. Özünüz baxın, məgər Homerin, Firdovsinin, Tolstoyun, Balzakın yaratdığı epik dünya bütöv bir aləm deyilmi? Dostoyevskinin, Rembrantın yaratdıqları dünya dərin
569 deyilmi, Şeksprin, Bethovenin yaratdıqları ehtiraslar dünyası, Rablenin, Servantesin, Qoqolun şişirdilmiş dünyaları, Dantenin, Mikelancelonun yaratdıqları fantastik dünya, Bosxun, Kafkanın, Dalinin sürrealist dünyası, Pikasso və Şostakoviçin deformasiyaya uğramış dünyası, Nizami, Füzuli, Bayron, Lermontov, Şopenin romantik dünyası, Puşkinin, Motsartın, Çexovun şəffaf və təmiz dünyası, xokku və tankaların dünyası, Li Bonun, impressionistlərin xəfif dumana bürünmüş dünyası… Bizim real dünyamızdan geri qalmayan rəngarəng bir dünya...
Sovet normativ estetikası sənətkarın yaradıcılığını, yaradıcılıq prosesinin özünü, yazıçılar, rəssamlar, bəstəkarlar, kinorejissor və aktyorları sənət predmetinə çevirmək hüququnu inkar edirdi. Bunlar sosialist realizminin marginal sferasına aid edilirdi. Halbuki, dünya sənətində bu mövzular mühüm yer tutur. Kino sənətinin ən böyük əsərlərindən biri Fellinini T8 1/2U filmi sənətkarın gücsüzlüyünə həsr olunmuş güclü örnəkdir. Fellini də, ona qədər Çaplin də dəfə-dəfə sirk mövzusuna müraciət etmişdilər. XX əsrin dahiyanə romanlarından biri, bəstəkarın həyatına həsr edilmiş "Doktor Faust" romanını, darıxdırıcı olsa da, monumental "Jan Kristof" romanını yada salaq. "Usta və MarqaritaUnın qəhrəmanı yazıçıdır. Yeri gəlmişkən, Bulqakovun Sovet ədəbiyyatında çıxdaş olmasının səbəblərindən bəlkə elə birisi də budur. Yazıçılar və rəssamlar haqqında bir çox şah əsərlər mövcuddur. Yalnız Sovet tənqidi onları ədəbi prosesin kənarına tullamışdı, mərkəzdə isə təkcə "Sakit Don" yox, "Sementlər", "Hidrosentral", "Qara metallurgiya" da dururdu, mən hələ "Qızıl ulduz kavalerlərini" demirəm. Və bütün bunlar sonradan əmək və həyat qəhrəmanlarına çevrilən səfillərdən ustacasına yazmağı bacaran Qorkinin xeyir-duası ilə edilirdi: ona elə gəlirdi, yerdə qalan yazıçılar da onun kimi yazmalıdırlar.
570 Günəş dünyanın rəssamıdır. Günün müxtəlif vaxtlarında o, doğmasıyla, saçdığı şəfəqlər və kölgəsiylə dünyanın görünüşünü dəyişdirir. Biz Günəşi rəssamla yox, işıqçıyla müqayisə edərdik, çox böyük bir projektorun filtrini dəyişəndə görürsən ki, bütün dünya – təpələr, evlər, pəncərələr, ağacların yarpaqları, dəniz belə əlvan rənglərə tutaşdı.
Ağıllı kral ətrafının ləyaqətli olmasının qayğısına qalır. Ancaq görünür, əksər kralların ağlı yalnız kral olana qədər işləyir. Yerdə qalan boş şeydir. Burda təkcə "məndən sonra lap dünyanı sel-su bassın" ifadəsi yox, həm də "ətrafımdakıları sel aparsın" deyimi yerinə düşür, kimə nə olur-olsun, Nuhun gəmisində olduğu kimi təkcə mən sağ qalım. Elementar məntiqdir – sən, doğrudan da, hamıdan ağıllı, müdrik və böyüksənsə, sənin ağlın, müdrikliyin və böyüklüyün digər şəxslərin ağlını, müdrikliyini ötüb keçməlidir. Alçaqların, səfehlərin və yaltaqların arasında böyük olmaq hünər deyil. Brilyant da digər qiymətli əşyaların içində daha parlaq işıq saçır, adi şüşələrin arasında onun özünün də parıltısı sönür. Mən daş-qaş mütəxəssisi deyiləm, bəlkə də qiymətli daşlar üçün bu fikir heç də aksioma deyildir, ancaq hakimiyyət sferasında yüzdə-yüz həqiqətdir. *** Rus klassikləri niyə belə qaşqabaqlı, tündməcazdırlar? Lermontov, Qoqol, Dostoyevski, Qriboyedov, həyatının son illərində moralistə çevrilən Tolstoy qaraqabaqdırlar. Bu ənənənin XX əsrdəki davamçıları Soljenitsin və kənd yazıçılarıdır. Doğrudur, Puşkin və Çexov bu ənənədən kənarda qalırlar.
*** İnsanlar birdən-birə müdrikləşdilər. Elə bil ki, bir az əvvəl 571 bütün bu biabırçılığı bunlar eləməmişdilər. Elə bil, bütün bunlar heç olmayıb. Elədiklərindən peşman da olmayıblar. Yeri gəlmişkən, indi tövbə də ikiüzlülüyün formalarından birinə çevrilmişdir. Vaxt var idi insanlar günah işlədərdilər, sonra tövbə eləməyin zamanı gəldi. Məşhur Bibliya mətnini bizim zəmanə belə formulə edərdi: "Günah zamanı, tövbə zamanıU. Roman üçün gözəl addır. İndiyə qədər yazılmamış kitabların uydurulan adlarının sayına görə mən, heç şübhəsiz ki, bütün zamanların və xalqların ən məhsuldar yazıçısıyam. Yaxşı ki, məndə hələ özünəironiya hissi qalıbdır. Axı mənim kolleqalarımdan bir çoxu məhz xəstəliklərin ən dəhşətlisinə – özünəvurğunluğa mübtəla olublar (bu da təbii ki, natamamlıq kompleksinin tərs üzüdür). Həmişə Çexovun bu sözlərinə təəccüblənirdim ki, mən qul xislətini canımdan damcı-damcı vurub çıxartdım. Hələ yeniyetmə yaşlarından şən, deyib-gülən və davakar Antoşa Çexontedən qulmu olardı? Ancaq hər bir yazıçı, doğrudan da, öz canından təkcə qul xislətini yox, quldar xislətini də – özünün hamıdan yuxarıda dayanması haqqında loğva imici qovub-çıxartmalıdır. Düzdür, yazıçılıq sənəti öz- özlüyündə elitar sənətdir və yazmaq bacarığı nadir istedaddır. Ancaq bu xüsusiyyət yazıçılıq istedadının sahibində özünü hamıdan yuxarıya qoymaq hissiyatını doğurmamalıdır. Dünyada Tanrıdan uca və Tanrıdan başqa tək olan yoxdur. Dünən Şərq və Qərbin dünya mədəniyyətinə verdikləri töhfə barədə mübahisə edirdik. Bu gün axşam saat 9-da işıqlar söndü. Mən düşündüm ki, bu qədər lənətlədiyimiz Qərb olmasaydı, indiyə qədər də axşamlar şam işığına möhtac qalardıq. Düzdür, səhər olcaq təbiətin ən böyük çilçırağı – Günəş doğacaq. Bəlkə elə Şərq məhz təbiətin təbii şəkildə dövr etməsinə bel bağlayır, burada Günəş, istədin-istəmədin, onsuz da vaxtı gələndə zülmətin yerini tutur. Günəş əbədidir. Günəş – işıq və hərarət mənbəyidir, üstəlik heç bir bəşəri ixtira nə onu əvəz edə bilər, nə də yerini tuta bilər. Qərbdə isə əbədi Günəşdən başqa, hələ bir gecənin zülmət qaranlığını işığa qərq
572 etmək üçün elektrik enerjisini düşünüb tapmaq, ərzağı soyuq quyuların içində yox, məhz soyuducuda saxlamaq üçün də nəsə düşünüb tapıblar. Hələ televizoru demirəm. Mən mütləq şəkildə nə Şərqin, nə də Qərbin tərəfdarıyam. Mən nə şərqçi, nə də qərbçiyəm. Mən dünyaçıyam. Dünyanın bütün zənginliyini, onun mədəniyyətini, mövcud dinlərin bütün dəyərlərini ehtiva etmək istəyirəm. Hələ bu qaranlıqda düşünürəm ki, bizim milli xarakterimizdəki özünə yer alan başısoyuqluq onunla əlaqədardır ki, təbiətdən, yaxud Allahdan bir çox şeyləri biz müftəcə almışıq. Son dərəcə zəngin və gözəl torpağı, 11 təbii iqlim qurşağından 9-nun mövcud olduğu ərazini – bu ərazidən heç kənara çıxmasan da, səfər etməsən də, bütün dünyanın iqlim qurşaqlarını hiss edə bilərsən. Musiqi zənginliyi, necə deyim, başlı-başına buraxılıb. Burada heç bir konkret müəllif mövcud deyildir. Muğam nə qədər desən, şərqi nə qədər desən. Əbədi folklora gəlincə, eyni vəziyyətlə rastlaşırıq – füsunkar bayatılar və anonim janrlar – götür istifadə elə. Düşüncələrimin bu məqamında qaranlığın içindən işıq çırtladı və dərhal televizor işə düşdü. Moskvadan hansısa əyləncəli proqramı göstərirdilər, məsxərə hədəfi Lenin idi, hansısa hamamda xorla Sovet İttifaqının himnini oxuyurdular. Keçmişi tənqid etmək, dağıtmaq, məhv etmək olar və mümkündür, ancaq artıq bu dünyadan köçmüş və buna görə də durub sənə cavab verə bilməyən adama məsxərə etmək günahdır. Yeri gəlmişkən, belə bir qələndərlik rus milli xarakterində oturuşmuş xüsusiyyətlərdən birinə çevrilmişdir; Bu dəhşətli günlərdə Tgünümüz necə də şəndir, şəndir…" nəqaratını oxuyurlar. Bunun 37-ci ildə Stalinin kəsdiyi hökmdən nə fərqi var ki: "Yaşamaq günü-gündən gözəlləşir, fərəhli olur". Doğrudan da, "Taun içində kef məclisi"ni Puşkin yazıb. Hələ bir deyirlər də – gülüş öldürür. Ölüm az imiş kimi, təzə bir edam növünü də kəşf ediblər. Bir də belə deyirlər: "Bəşəriyyət öz keçmişindən gülə-gülə ayrılır". "Gülə-gülə, bəli,
573 amma hırıldaya-hırıldaya yox. Bir də belə deyirlər, faciə olan şey fars formasında təkrar olunur. Bəli, ağlı başında olan Marks bunu doğru deyib. İşıq yandı, mən bu sətirləri ənənəvi Şərq lampasının işığında yox, Qərbin elektrik işığında yazıram. Gerçəklik dəhşətlidir. Gələcəyin müstəvisində işləmək lazımdır. İqtisadi, mədəni, informasiya məkanı mövcud olduğu kimi, gələcəyin də öz məkanı var. Bax, həmin konteksdə işləmək lazımdır. Orada və onun üçün. "Hakimiyyət tənhalıqdır, mütləq hakimiyyət – mütləq tənhalıqdır", bu sözlər gündəliyimə 7 yanvar 1993-cü ildə qeyd edilmişdir. Görəsən, kimin sözləridir, doğrudanmı, mənim sözlərimdir.
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|