Sizsiz (roman-xatirə) Həyatım ağrıyır (povest-xatirə)
Yüklə 3,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- HƏYATIM AĞRIYIR (povest-xatirə)
|
*** Hər cümə axşamı Bakıya gəlirdim, hər dəfə də bizimkilərdən kimsə mənimlə Şuşaya gəlirdi. Bir həftə, dediyim kimi, Fidangil Şuşada qaldılar, bir həftə Zemfirayla Günel, bir həftə Ənvər Məmmədxanlı... Toğrul Nərimanbəyov da bu müddətdə Şuşada idi – Mərkəzi televiziya onun haqqında film çəkirdi. 85 yaşlı Nəsir bəy Cavanşir həmişəki kimi bu yay da Şuşada dincəlirdi, bizi evinə dəvət etdi, konyak içir, ötən günlərdən şirin xatirələr danışırdı. Hər yerdə şuşalılar mənə qayğı və diqqət göstərirdilər. Üzeyir haqqında film çəkdiyimə görə də, itkilərimdən xəbərdar olduqlarına görə də... Bütün bunlar mənimçün o günlər çox vacib idi. Həm də bu xalqımın ən gözəl, ən vacib cəhətlərinin – həssaslığının, zərifliyinin ifadəsi idi... Zemfirayla Günel Şuşada olan günlər bir axşam gəzintiyə çıxmışdıq, yolumuz istirahət evinin ərazisinə düşdü. Şuşada axır illər dəfələrlə olmuşam, amma 1952-ci ildən bəri, yəni otuz il 251 ərzində nə səbəbdənsə heç yolum istirahət evinə düşməyib. 1952-ci ildə hamımız – atam, anam, bacılarım – burda dincəlirdik. İndi otuz ildən sonra qeyri-ixtiyari o uzaq illərə qayıtdım. Çoxdan saralıb-solmuş xatirələr elə bil birdən-birə dirçəldilər, oyandılar, püskürdülər, qurd olub yedilər məni... Bax, bu evdə qalırdıq, bu cığırla yeməkxanaya gedirdik. Bura kitabxana idi, həm də kinozal. Axşamlar bu ağacların altında oturardıq. Atam bax burda nərd atardı. Mən o dərədə tay-tuşlarımla futbol oynayırdım. O vaxt Şuşada yaman darıxırdım, ürəyim Bakıya tələsirdi. Doqquz yaşlı Fidan da darıxırdı. Təranəyə hələ darıxmaq tezdi – dörd yaşındaydı. Atam Fidanla mənim başımı qatmaq üçün təklif elədi ki, yol qeydlərimizi yazaq, Şuşada gördüklərimizi qələmə alaq. Yadımda deyil Fidan yazdı, ya yox, amma mən yazmağa başladım. Yol qeydləri və Şuşa haqqında deyil... Amerika həyatından bir pyes yazdım. Bir axşam, bax, həmin o evin eyvanında yazıb qurtardığım pyesi bizimkilərə oxudum. Təbii ki, pyes zəif və bekara bir şey idi, amma atam onda nə isə görmüşdü. Oxuyub qurtaranda onun göy gözləri parlayırdı. –Heç nə, – dedi, bilmirəm sevinclə dedi bunu, ya təəssüflə. – Sən də yazıçı oldun. Məhz bax, bu gün, bu axşam, bu saat, bax, bu sözlərdən sonra mən yazıçı oldum. Ya olmadım. Belə də hesab etmək olar, sözüm yoxdur. Hər halda mənim taleyim bu anlarda həll olundu. İndi axşam toranlığında bu yerləri dolaşanda Zemfiraya, Günelə dedim ki, haçansa çox illər bundan qabaq bax o evdə qalırdıq. Amma bu sözlər kifayət idi ki, Günel böyrümə qısılsın. Mən aydın hiss-elədim: bu anlarda o da öz İçəri dünyasında mənim xəyalımda gördüklərimi görür, duyduqlarımı duyur. Sonralar da mən bu on yaşlı qızın həssaslığına mat qalırdım. Mən tez-tez susuram, fikirli oluram, öz içimə çəkilirəm. Heç
252 vaxt mənə mane olmur. Fikirlərimdən ayırmır. Amma o günlər dalğınlaşan kimi, keçmişin səhnələrini xəyalımda görən kimi Günel hansı daxili duyumlasa mənim İçəri dünyamı görür, yanıma gəlir, məni qucaqlayır, oxşayırdı. –Ata, – deyirdi, – babayla, nənə düşdü yadına, hə? –Hə, qızım, onlar düşdü yadıma, sənin babanla nənən.
1983-cü il aprelin 1-də atamın vəfatının ikinci ildönümündə qəbirüstü abidəsinin açılışı oldu. Atamın xatirəsinə son dərəcə vəfalı olan Elmira Hüseynova hələ sağlığında onun heykəl- portretini yaratmışdı… İndi, bu son heykəlini də böyük duyğuyla düzəltmişdi. Atamın son illərdə sifətinə çökmüş bir ifadəni çox dəqiq yarada bilmişdi – müdrik bir kədər, bir az yorğunluq, bir az təəssüf... Təbrizdən, Şəhriyarın adından göndərilmiş bir ovuc torpağı Abbas Zamanova verdim, bu barədə bir-iki kəlmə dedi və torpağı məzarın üstünə səpdi. 1983-cü il iyulun 29-da anamın yetmiş yaşı tamam olan gün onun qəbri üstündə də abidə açdıq. Yazıçılar, jurnalistlər toplaşdı, əklillər qoydular, çıxış etdilər, qəzetlər, jurnallar məqalələr çap etdilər, radioyla, televizorla verilişlər getdi... Atamın beşcildliyi çıxdı. Özü görmədi. Moskvada "Qoslitizdat"da ikicildliyi çıxdı. Bunu da görə bilmədi. Müxtəlif yerlərdən onların adlarıyla bağlı xəbərlər gəlir. Eston bəstəkarı Eugen Kapp atamın sözlərinə romans yazıb. Türk bəstəkarı Təhsin İncirçi atamın şerinə mahnı bəstələyib. Bu mahnı Qərbi Berlində işləyən türk fəhlələrinin xorunun ifasında vala yazılıb. Valı mənə də göndəriblər. İsveçdə, Macarıstanda, Bolqarıstanda, İraqda atamın şerləri çap olunub, Rəsul Rzanın və Nigar Rəfibəylinin ölümləriylə əlaqədar Türkiyədə, İranda bir neçə jurnalda məqalələr, onların şerləri, şəkilləri dərc olunub. Təbrizdə çıxan "İnqilab yolunda" jurnalının üz qabığında atamın iri şəkli verilib, Cənubi 253 Azərbaycanın bir neçə şairi – Qulamhüseyn Səbri, Hüseyn Tufarqanlı, Güloğlan, İmran Salehi və başqaları onun ölümünə şerlər həsr ediblər. Onun ölümünə saxladıq əza Ellər onu daim yada salacaq. Yenə sıramızda var Rəsul Rza Ölməz əsərləri daim qalacaq. Bu şerlər haqqında "Azərbaycan müəllimi" qəzetində məlumat verən Abbas Zamanov "Yenə sıramızda var Rəsul Rza" adlı məqaləsində yazır: "Son zamanlar əlimizə gəlib çatan məlumatlardan aydın olur ki, Rəsul Rza Cənubda ən çox oxunan və sevilən bir şair kimi şöhrət tapmışdır. Mənhus Məhəmməd Rza şahın zamanında hökm sürən terrorun qurbanı olan Səməd Behrəngi 1968-ci ildə gizli şəraitdə buraxdığı "Parə-parə" məcmuəsinə Rəsulun bir sıra şerlərini daxil etmişdi. Cənub mətbuatının yazdığına görə, o zaman bu şerlər oxucular tərəfindən maraqla qarşılanmış, əldən-ələ keçmiş, geniş yayılmışdır... Cənubi Azərbaycanın tanınmış ədiblərindən Hüseyn Sadiq qara günləri xatırlayaraq yazır: "Millətimizin təhsinəlayiq inqilabından neçə il əvvəl Rəsul Rzanın müxtəlif xalqların taleyindən danışan gözəl şerlərindən bir neçəsini "Asari-əz şüərayi Azərbaycan" ("Azərbaycan şairlərinin əsərlərindən nümunələr") kitabında dərc etdirmişdim. Xain Məhəmməd Rza şahın nökərləri Rəsul Rzanın şerlərinin kitaba daxil olmasına görə üç il kitaba nəşr icazəsi vermədilər. Kitab nəşr olunandan sonra da savakçılar dərhal toplayıb satışını qadağan etdilər". Şimali Azərbaycanda da bir sıra şairlər, nasirlər Rəsul Rzaya və Nigar Rəfibəyliyə həsr olunmuş xeyli şer, hekayə yazıblar. Bir qismi mətbuatda, bir qismi həmin müəlliflərin kitablarında çap olunub. Radio və televiziya onlar haqqında verilişlər təşkil edir, tez- tez efirdə şerləri, mahnıları səslənir. Bakı-Moskva təyyarəsinin sərnişinləri havaya qalxmaq 254 ərəfəsində Polad Bülbüloğlunun atamın sözlərinə bəstələdiyi mahnısını dinləyirlər:
Bəlkə də belədir. Bəlkə də bu ümidli sözlərdə böyük bir həqiqət var. Bəlkə doğrudan da, "bütün ötən günlər ən gözəl günün müqəddiməsi imiş"... Bəlkə də... Kim bilir? *** Şuşada olduğum günlərdə küçədə çox gənc, lap sütül bir oğlan mənə yanaşdı, utana-utana; –Anar müəllim, – dedi, – olar sizdən bir şey soruşum? –Olar, – dedim, – soruş.
255 –Düzdür ki, sizin adınızın mənası belədir: Anam Nigar. Atam, Rəsul? –Düzdür, – dedim, – tamamilə doğrudur. Məhz elə belədir: ANAR, yəni Anası Nigar, Atası Rəsul.
Anam Nigar, Atam Rəsul! Sizdən yazdığım bu yazını Sizinlə bərabər yazdım. Yalnız ona görə yox ki, yazımın ən qiymətli səhifələri sizin şerləriniz, məktublarınız, sözləriniz oldu. Bir də ona görə ki, bu yazını yazdığım iki uzun il ərzində hər an sizin doğma nəfəsinizi duydum, səslərinizi eşitdim, hər şeyi, dənizi, çiçəkləri, küçələri, insanları, hadisələri, hətta sizin vəfatınızı, dəfninizi belə sizin gözlərinizlə gördüm. Bütün bu iki ili mənimlə oldunuz. Canlılar kimi... Sizsiz qalıb yaşamağın çətin dərslərini yavaş-yavaş, tədriclə öyrətdiniz mənə...
Uşaqlıqdan bizə əziz, bayram olan günlərdə yığışırıq – mayın 19-da atamın doğum günündə, iyunun 29-da anamın doğum günündə, fevralın 11-də onların toy günündə. Əvvəl onlar özləri bizi bir yerə yığırdılar, indi xatirələri yığır. Onların evlərində toplaşırıq. İndi bu evdə Təranə əriylə, iki balaca qızıyla yaşayır; hamımızdan artıq ata ocağına Təranə bağlıydı. Ailənin sonbeşiyi idi. Təranə, onu xüsusi bir kövrəkliklə sevirdik Təranə isə hamımızdan möhkəm oldu – ailənin ruhunu, ocağın tüstüsünü, evin çırağını məhz Təranə qorumalı, hifz eləməli oldu.
Anamın çox cəhətlərini – zərifliyini, mülayimliyini, hər şeyi anlamaq qabiliyyətini – Fidanda və Təranədə görürəm. Rəftarlarında bir çox cizgilər, bədii zövqləri, həyat əqidələri – anamdandır. İradəsini, dözümünü, təmkinini Təranədə daha artıq görürəm, xəyalpərvərliyi, dalğınlığı, kövrəkliyi Fidanda daha artıq duyulur. O müsibətli günlərimizdən iki il sonra 1983-cü ilin 256 payızında Fidan yoldaşı Raufla uzun müddətə İraqa işləməyə getdilər. Bəlkə də Fidan həyatında ilk dəfə 29 iyun gününü – anamızın doğum gününü – hamımızdan aralı, qürbətdə, uzaq Bağdadda keçirdi. Və bu günün ərəfəsində, yuxusuz gecədə duyduqları istər-istəməz şerə çevrildi. Bəlkə də Fidanın ilk və yeganə şeridir bu sadə misralar. Bəlkə heç bunları şer adlandırmaq da düz deyil. Qırılıb misralara tökülmüş qəlb nisgilləridir. Əkrəm Əylisli demişkən, doğrudan da, dünyada elə mətləblər var ki, onları yalnız şerlə ifadə etmək olar: Bu gecə, bu gecə Keçəcək qorxular, vahimələr, Gələcək yerinə xəyallar. Açılacaq cənnət qapıları taybatay. Səni görəcəyəm sağ-salamat. Əlini uzadıb sığallayacaqsan ipək saçlarımı. Bağrına basacaqsan məni. Deyəcəksən: qorxma, mən yanındayam. Nədənsə, kəkotu ətri gələcək cənnətdən Ürəyimin çilik-çilik qəlpələri cingildəməyəcək içimdə Boğazıma tıxanmayacaq yaş düyünü səsini eşidəndə. Deyəcəksən yenə: "Ay aman, bu qız nə arıqdı, canına bir az fikir ver, ay bala", Uğunub güləcəyəm əvvəl mən, 257 sonra sən Elə-belə, səbəbsiz uğunub güləcəyik ürəkdən. Xoşbəxt gülüşümüz, Səslənəcək cənnətdə Qorxusuz, itkisiz, ölümsüz cənnətdə. 28 iyul, 1984. İraq. Bu şerdən bircə mənim xəbərim var və Fidan xahiş eləyib ki, onu heç kəsə göstərməyim, məbadə, çapa verməyim. Ona söz verdim. ...və sözümün üstündə durmayıb şeri "Sizsiz"ə daxil edirəm. Çünki Fidanın keçirdiyi və ifadə etdiyi bu duyğular da yalnız tək bir ona məxsus deyil, anamızın xəyali abidəsinin əlavə bir çaları, cizgisidir. Bəlkə də Fidan əhdə xilaf çıxdığımı mənə bağışladı. Bəlkə də... Təranəgil atamın evinə köçməmişdən qabaq, mən düşündüm ki, təzə ailə, yeni həyat tərzi hər halda bu mənzilin zahiri görünüşünü dəyişəcək. Odur ki, fotoqraf çağırdım, dedim ki, bu boş, adamsız otaqları necə var, o cür çəksin – qoy Onların vaxtında bu mənzil necə olubsa, – fotolarda o cür qalsın. Fotoqraf bomboş otaqları müxtəlif nöqtələrdən çəkdi və fotoları mənə verdi. Təranəgil mənzildə heç nəyi dəyişməyiblər. Hər şey atamgilin vaxtında necə varsa, o cür qalıb. Fotoqrafın çəkdiyi şəkillərə baxıram – onlar qəlbimin heç bir telini tərpətmir – ev avadanlığının, əşyaların müəyyən düzümüdür, vəssalam. Fotolar – ölüdürlər. Atamgilə gəlirəm. İçəri dünyam min bir anımla, xatirəylə dolur – ev diridir. Diri evin otaqlarında səs-küy, gülüşlər eşidilir. Günel də, Fidanın qızı Aysel də burdadırlar, Təranənin balaca, şıltaq qızları Nigar və Bəyazla belədən-belə qaçırlar… Həyat davam edir...
258 Amma mən fotolara baxmağı da çox xoşlayıram. Heç vaxt zənn etməzdim ki, fotolar bu qədər söhbətcildir. Gecənin bir yarısı – evimdə hamı yatanda, masamın siyirtməsini çəkirəm. Bir qalaq foto çıxarıb ortalığa tökürəm. Tələsmədən, aramla müxtəlif illərin fotolarını nəzərdən keçirirəm. Bunu tez-tez etmirəm ki, duyumun təravəti itməsin, təsiri korşalmasın. Üç ayda, dörd ayda bir... Onların müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif yerlərdə çəkdirdikləri şəkillər, tək şəkilləri, cüt şəkilləri, bizimlə, başqa adamlarla, dostlarla, qohumlarla, tanışlarla çəkdirdiyi şəkillər dil açıb danışır. Bu fotolardakı adamların da bir qismi artıq yoxdur, amma o adamların da səslərini, gülüşlərini eşidirəm. Bəzi şəkillər yaman gurdur, hay-küylüdür. Gecəyarısı otağım səslərlə, qəhqəhələrlə, zarafatlarla, qab-qacaq səsiylə, qədəh cingiltisiylə dolur! Bəzi şəkillər fikirli, dalğındır – sükutu dinləyirəm. Bəzilərindən musiqi sədaları gəlir – uzaq, həzin musiqi. Moskva küçəsinin hənirtilərini, uzaq ölkələrin danışıqlarını eşidirəm. Buzovna meynələrinin pıçıltısını, Xəzər ləpələrini, Göyçay ağaclarının xışıltısını eşidirəm. Bakı evlərinin xısın səslərini eşidirəm. Hər foto min bir anımla, xatirəylə bağlıdır – uzun ömrün çeşid-çeşid günləri, illəri, saatları. Yüz insan sifəti – əziz, munis sifətlər. Bir foto da var. Bu foto həmişə ürəyimə məlhəm çiləyir, məni ovudur, sakitləşdirir elə bil. Qatar vağzalında, perronda dayanıblar. Artıq cavan deyillər, amma hələ qocalmayıblar da. Harasa gedirlər. Onları yola salırıq. Fotoda olmasaq da, perronda varıq, dayanmışıq, onlarla söhbət edirik. İndicə fit səsi eşidiləcək, onlar vaqona qalxacaqlar, qatar yola düşəcək. Ayrılacayıq. Amma bu əbədi hicran deyil. Müvəqqəti ayrılıqdır. Bir müddətdən sonra yenə görüşəcəyik. ...Onların olmaması fikriylə barışa bilmirəm və heç zaman
259 barışa bilməyəcəm. Bu ayrılığın əbədi olması fikrini heç cür qəbul edə bilmirəm və ömrümün axırınadək qəbul edə bilməyəcəm. Bir daha görüşməyəcəyimizi ağlıma sığışdıra bilmirəm və bilməyəcəyəm. Mənə elə gəlir ki, harasa gediblər. Mütləq qayıdacaqlar. Hökmən görüşəcəyik. Odur ki, əlvida deyə bilmirəm onlara. Hələlik, – deyirəm. Görüşənə qədər, – deyirəm. Gülə-gülə, – deyirəm. Sağ olun – deyirəm. Sağ olun ki, vardınız. Sağ olun ki, varsınız. Sağ olun ki, həmişə bizimlə qalacaqsınız. 1981-1983 260
HƏYATIM AĞRIYIR (povest-xatirə) 261
"Həyatım ağrıyır...". Ənvər Məmmədxanlının ifadəsidir. Uşaqlıq illərimdən xatırlayıram, hərdən-birdən xoş məclisdə, ya şirin bir söhbət əsnasında Ənvər Məmmədxanlı birdən-birə öz içəri dünyasına qapılardı, elə bil gözlərinə hansısa uzaq bir xatirənin kölgəsi çökərdi və o zaman xəbər alanda: "Nə olub sənə, nə var?" – dalğın-dalğın cavab verərdi: – "Həyatım ağrıyır". Bilmirəm bu ifadə onun hansısa əsərinə düşübmü? Gərək ki, yox. Hər halda çap olunmuş əsərlərində rast gəlmədim. Bəlkə hələ üzə çıxarılmamış əlyazmalarında, gündəliklərində, qeydlərində – "Qəlpələr"ində hardasa düşüb qalıb bu söz. O uzaq illərdə mən bu ifadəni orijinal bir obraz, qəribə bir təşbeh sayırdım. Hər şeyi daha dəqiq qavramağa başlayandan sonra Ənvər Məmmədxanlının şəxsiyyətini, bioqrafiyasını daha dərindən dərk etdikdən, özüylə və ailəsiylə bağlı bütün məşəqqətlərinə vaqif olandan sonra anladım ki, bu yalnız gəlişigözəl söz deyilmiş – Ənvər Məmmədxanlı taleyinin çox sərrast, çox dürüst düsturu imiş. Uşaqlıqdan mən ona Ənvər əmi, ya Ənvər müəllim deyil, sadəcə Ənvər deyirdim. Atamla anama da adlarıyla müraciət etdiyim kimi. Özləri belə öyrətmişdilər, mən də, bacılarım da valideynlərimizə Rəsul, Nigar, Ənvərə Ənvər deyirdik. Bu yazıda da başqaları üçün qeyri-təvazökar, yaxud kobud görünsə belə, mən "Ənvər" deyib yazacam, çünki bu mənimçün daha təbii və real səslənir. Həyatsevər insan idi, gəncliyində dünyanın ləzzətlərindən zövq almağı bacaran adam kimi yaşlı çağında da şövqündən, yaşamaq, düşünmək, mübahisə etmək həvəsindən qalmamışdı. Amma bu nikbin təbiətli bir insanın ömrü boyu "həyatı ağrımışdı". "Həyat ağrısı"nın bəzi, mənə məlum olan səbəblərini bu yazıda açıqlamağa çalışacam.
262 Bu il Ənvərin 80 illiyidir. 1913-cü il fevralın 28-i Ənvər Məmmədxanlının doğum günüdür. 1913-cü il fevralın 28-i Ənvər Məmmədxanlının doğum günü deyil. Ənvər Məmmədxanlı fevralın 29-da anadan olub və fevralın 29-u ancaq dörd ildən bir olur. Ailədə biz həmişə bu mövzuda zarafat edərdik. Bir zaman hətta elə düşünürdük ki, dəbdəbəni, hay-kuyü sevməyən Ənvər qəsdən, ad gününü qeyd eləməməkçün belə bir günü – hər il olmayan bir günü – özünün ad günü elan edib. Axı sən necə fevralın 29-da anadan ola bilərsən ki, 1913-cü ildə fevral 28-dən olub? – deyirdik və bizə elə gəlirdi ki, bu tutarlı dəlillə onun "uydurmasını" ifşa edəcəyik. Ənvər gülümsünür: – Bəs onu bilmirsiniz ki, o vaxtdan bəri təqvim dəyişib və on üç gün qabağa çəkilib? Amma hər halda hər il bu gün, yəni il 29-dan olanda 29- da, 28-dən olanda 28-də onun evinə gedər, təbrik edərdik. Nə yazıq ki, 91-ci ilin 28 fevralında onun evinə yox, televiziyaya getməli oldum: iki ay on gün qabaq vəfat etmiş yazıçının xatirəsinə həsr olunmuş verilişdə danışmaq üçün. O vaxt dedim ki, Ənvər haqqında danışmaq çətindir, əvvəli ona görə ki, onun vəfatı mənimçün çox böyük itki idi. Hələ yara qaysaqlanmamışdı, sağalmamışdı. İndi, on iki ildən artıq keçəndən sonra yenə də Ənvərdən söz açmaq mənə asan deyil: yara hələ də qövr edir, incidir. Bu bir səbəbdir. İkinci səbəbi odur ki, Ənvər haqqında xatirələrim çoxdur, bitib-tükənməzdir, mənim həyatımda Ənvərin o qədər böyük yeri var ki, bu xatirələri tənzim etmək, səhmana salmaq, müəyyən bir ardıcıllıqla düzmək müşkül işdir. Adamı az tanıyanda onun haqqında bir neçə görüş əsnasında, bir neçə ünsiyyət dəqiqələri, ya saatları nəticəsində xatirə söyləmək mümkündür. Amma bir insanı uzun illər boyu tanıyanda və o insan sənə bu qədər yaxın olanda xatirələri müəyyən bir məcraya sığışdırmaq zor işdir. Üçüncü bir səbəb də var: Ənvər Məmmədxanlı mənim yaxın qohumumdur, əmimdir. Əmi deyəndə çox adam təəccüblənir – axı bilirlər ki, Rəsul Rzanın qardaşı olmayıb.
263 Ənvər Məmmədxanlı atamın həm əmisi oğlu idi, həm xalası oğlu. Onların ataları İbrahim və Qəffar qardaş idilər, anaları Məryəm və İmmihanı bacı idilər. Amma bu qan qohumluğundan başqa – onları birləşdirən mənəvi varlıqları idi və heç bir doğma qardaş bir-biriylə bu qədər yaxın ola bilməzdi: eyni peşə sahibləriydilər, eyni məslək və əqidə sahibləriydilər, ömürləri bir yerdə keçmişdi, ömrün çox çətinliklərinə birlikdə sinə gərmişdilər. Mübahisə etdikləri vaxtlar da olurdu, amma bir-birlərini qəribə, riqqətli bir məhəbbətlə sevirdilər. Bu zahirən bəlkə də görünmürdü, amma daxildə, mən bilirəm ki, nə qədər bir-birinə bağlı adamlar idilər. Ailəmizin ənənələrindən, babalarımızın təbiətlərindən gələn bir sərtliklə bir-birinə mehriban sözlər deməyi, qarşılıqlı məhəbbətlərini nümayiş etdirməyi sevməzdilər, hətta bir- birlərinin yaradıcılıqlarına dərin rəğbət və hörmətlə yanaşdıqları halda belə heç vaxt atam Ənvərin hekayələrinə, pyeslərinə, Ənvər atamın poeziyasına mətbu surətdə münasibətlərini bildirməyiblər. Yadımdadır, atam bir dəfə Ənvərin "Qaralmaz günəş" hekayəsində bir obrazı bəyəndiyini söyləmişdi. Həmin obraz olan cümləni bura köçürürəm: "Axşamdan əsməyə başlayan külək sübhə yaxın birdən kəsdi. Elə bil naməlum ovçu gülləsi ilə ağac başından yerə sərilən bir quş, aşağıda otlar üstündə bir-iki dəfə qanad çalıb, sonra tamamilə susdu". Yalnız atamın ölümündən sonra Rəsul Rza və Nigar Rəfibəyli haqqında xatirələr kitabına yazdığı "ön söz"də Ənvər Məmmədxanlının ilk və bəlkə də gecikmiş etirafı səslənmişdi: "Rəsul Rza bir ömür boyu mənim üçün nəinki bir dost, bir yoldaş və böyük qardaş idi, o eyni zamanda uşaqlıq illərindən mənə müəllimlik eləmişdi və həmişə mənim üçün örnək olmuşdu". ("İki ömrün işığı", Gənclik, Bakı, 1987, səh. 4.). ...və mən də uşaqlıqdan Ənvəri əmim kimi tanımışdım və bəlkə də, o atamın atabir-anabir qardaşı olsaydı belə mən onu sevdiyimdən artıq sevə bilməzdim, ona qəlbən bağlandığımdan
264 artıq bağlanmazdım. Mənə bağışladığı ikicildliyinin üstündə yazdığı "Əzizim Anara, ürək dostuma..." sözləri mənimçün ən təmtəraqlı "izhari məhəbbətlərdən" daha qiymətlidir. İndi onun haqqında düşünəndə, həm də çox tez-tez, sıx-sıx, müxtəlif məqamlarda, müxtəlif hadisələrlə bağlı olaraq düşünəndə bir yandan öz xatirələrim canlanır xəyalımda – onunla bağlı saysız-hesabsız günlər, aylar, illər... Atamgilin sağlığında demək olar ki, həftədə bir, ya iki dəfə onlara gələrdi, orda görüşərdik. Buzovnada bağlarımız qonşu idi və hər il yay ayları hər günü bir yerdə keçirərdik: gündüzlər və axşamlar söhbətlər, şahmat yarışları, gecələr radio dalğalarında "düşmən səslərini" – "Amerikanın səsini", "Azadlığı", "Alman dalğasını" aradığımız, dinlədiyimiz saatlar... Sonra, mən ayrı yaşamağa başlayanda hərdən bizə gələrdi və daha tez-tez mən onun evinə gedərdim. Bakıda olduğum zaman demək olar ki, hər həftə ona baş çəkərdim. Moskvadan, ya başqa uzaq səfərdən qayıdandan sonra da mütləq Ənvərgilə gedərdim. Birlikdə səfərə çıxdığımız vaxtlar da az olmayıb. Dəfələrlə Moskvaya, Azərbaycanın müxtəlif şəhər və kəndlərinə bərabər getmişik, başqa respublikalarda birlikdə səfərlərdə olmuşuq. Bütün bu dediklərimin nəticəsində mənim bitib-tükənməz xatirələrim, şəxsi təəssüratım onun özünün öz həyatı haqqında, öz keçmişi, uşaqlığı, gəncliyi haqqında söylədikləriylə qovuşur, qaynayıb-qarışır. Bura Ənvər haqqında başqalarının söhbətləri, xatırladıqları da əlavə olunur – atamın, anamın, Ənvərin bacılarının, qohum-qardaşın, tanışların, yazıçıların söhbətləri... Və nəhayət, Ənvər haqqında düşüncələrimin, xatirələrimin bir qaynağı da var – onun öz yazıları, bədii əsərləri... Çünki onun yaradıcılığında, xüsusilə, hekayələrində avtobioqrafik ünsürlər az deyil. Bu ünsürlər "Bakı gecələri"ndə də var, "Ayrıldılar" hekayəsində də, başqa əsərlərində də... "Ayrıldılar" hekayəsinin qəhrəmanı İlyasın ömrü boyu həsrətində olduğu at – dayısının atını çapıb məhv eləməsi,
265 "Babək" romanında da eyni çılğın ehtirasla köhlənin belinə sıçrayıb uçuruma atılan gəncin aqibəti – Ənvərin gənclik xatirələrilə bağlıdır. Dayısı Məhəmmədhüseyn Rzayevin Qaragöz və Ceyran adlı atlarını çapmaq istəyən balaca Ənvərin, yeniyetmə Ənvərin arzularının əksidir. Uşaqlıq və gənclik illərində at çapmağı sevən və bacaran Ənvər çox illər sonra, ahıl yaşında "Leyli və Məcnun" filminin çəkilişi zamanı at belinə sıçramasını da danışmışdı mənə: "Özümü saxlaya bilmədim bu cins atları görəndə, bir az çapdım belədən-belə, qurdumu öldürdüm". Odur ki, bütün bunlar elə qaynayıb-qarışır, elə birləşir ki, sonucda məndə qəribə bir duyum baş qaldırır. Sanki mən Ənvəri uşaqlıqdan, yəni onun uşaqlığından tanıyıram, yaşımdan çox qabaq ötüb-keçənləri öz gözümlə görmüş kimi xatırlayıram.
Elə bil öz gözlərimlə görürəm bu səhnəni – Göyçayın quru boz təpələrinin birinin başında iki uşaq dayanıb – biri qıvırcıq saçlı, biri ondan üç yaş böyük – göygözlü, harasa uzaqlara baxır və içəri aləmlərində uzaq ölkələri – böyük-böyük şəhərləri, dənizləri, okeanları, gəmiləri görürlər... Bu romantik xəyal onların hər ikisinin xislətində idi. Hər ikisi dünyanı gəzmək, dünyanı görmək, dünyanı dolaşmaq eşqilə yaşayırdılar. Hər ikisi mühitlərinə sığmırdılar və hər ikisini mühit, şərait, yaşadıqları dar məkan çərçivəsi, zamanın məhdudluğu sıxırdı. Atamın "Darısqallıq" şeri də elə bu barədədir... Hər ikisi bütün dünyaya qovuşmaq istəyirdi və hər ikisi dünyadan doymurdular... Bu narahatlıq, doyumsuzluq, dar
266 bir həyat ülgüsü içində darıxmaq Ənvərin bir çox hekayələrində əks olunub – onun qəhrəmanları karvanlara qoşulur, baş götürüb uzaqlara getmək istəyiylə çırpınırlar. Gəncliyində yazdığı "Karvan dayandı" hekayəsində də, qocalığında tamamlamaq istədiyi "Babək" romanında da... Axı Babək də Ənvər Məmmədxanlını ilk öncə dünyaya sığmayan bir adam kimi, məhdud ehkamlarla barışmayan bir şəxsiyyət kimi, sərgərdanlıq ruhuyla yaşayan, azadlıq odunda yanıb qovrulan bir səməndər quşu kimi cəlb edirdi. "Babək" romanının böyük hissəsini – uzaq karvan yolunun təsviri tutur. "Əfsanəli dağlar" hekayəsinin qəhrəmanı da adiliklər mühitindən əfsanələr aləminə qaçır, uzaq və uca dağ zirvələrində bəlalı məhəbbətini tapır və itirir. "Ay işığında" hekayəsində qoca aşiq sənətinin ecazıyla gəncliyini, cavanlıq ehtiraslarını, həvəslərini, hisslərini qaytarmaq istəyir və bu cəhdin mümkünsüzlüyündən üzülür... Və nəhayət, "Ayrıldılar"da bu insanı sıxan, bıkdıran adiliklər mühitinə qarşı üsyan iki sevgilinin qəribə, ilk növbədə izahsız və məntiqsiz görünən ayrılmalarıyla nəticələnir. Vaxtilə Səməd Vurğun bu hekayəni bəyənməmişdi, qəbul eləməmişdi və hətta "Axı niyə ayrıldılar?" adlı bir məqalə də yazmışdı. Amma onu deyim ki, Səməd Vurğun, ümumiyyətlə, Ənvərin şəxsiyyətini də, yaradıcılığını da sevirdi. "Şərqin səhəri" haqqında ayrıca bir məqalə də yazıb əsəri yüksək qiymətləndirmişdi. Ənvərə ərkyana bir zarafatla "Peçorin" deyərdi və məncə, hər ikisinin xasiyyətlərində, xüsusilə, cavanlıq çağlarında oxşar cəhətlər çox idi. Gəncliklərində hər ikisi xəyalpərvər, romantik idilər. Birlikdə səfərlərdə, Moskvada, çox-çox məclislərdə olmuşdular. Ənvərin Səməd haqqında canlı detallarla zəngin olan xatirələri vardı, heyf ki, özü yazmadı. Mənim yadımda qalanları burda gətirirəm. Bu xatirələrin məzəli məqamları da var. Və qəribədir ki, bu məzəli xatirələrdə Mir Cəfər Bağırovun kabus kimi vahiməli surəti də yumor işığında görünür. "Bir dəfə Bağırov Mehdiylə məni çağırmışdı, Səməd də o vaxt
267 Yazıçılar İttifaqının sədri idi, biz bir az gecikmişdik, Mərkəzi Komitənin qarşısında Səməd əsəbi var-gəl edir, papiros çəkirdi, bizi görən kimi üstümüzə düşdü: – Mənim kimi aslan, – dedi bura gələndə dizlərim titrəyir, siz hələ gecikirsiz də... Bağırov bizi Moskvaya oxumağa göndərmək istəyirdi, biz imtina edəndə: "əlbəttə, Bakıda bulvar qalır, İnturist qalır, gəzib-dolanmaq qalır, Moskvaya gedib oxumağı neyləyirsiz?" – dedi. "Bir dəfə yenə köhnə "İnturist"də idik, Səməd, Rahim, mən... "İnturist"in o vaxtkı məşhur metrdoteli İvan İvanoviç bizə yaxşı stol düzəltmişdi, yeyib-içdik. O vaxtlar da yazıçılar "İnturist"ə gedən kimi Bağırova xəbər verərdilər. Nə məsələyçünsə yenə yanındaydıq, birdən düşdü üstümüzə ki, Tbəli, gününüzü restoranlarda keçirirsiniz, içirsiniz filan- bax bu günlərdə yenə Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Ənvər Məmmədxanlı "İnturist"də kef edirlərmiş. Rəsul isə orada yox idi, nə o gün bizimlə "İnturist"ə getmişdi, nə də indi Bağırovun yanında yox idi. "İnturist"də də bizimlə Rahim idi, burda da vardı, amma Bağırov onun adını çəkmirdi, Rahim də üstünü vurmurdu. Gördüm bu dinmir, dedim: – Yoldaş Bağırov, Rəsul Rza orda yox idi! – Bəs kim vardı? Dedim: – Məmməd Rahim. Rahim dərhal sıçradı: Yoldaş Bağırov, içmişdim, amma lülüşqə deyildim. – Sadis, durak – deyə Bağırov onun üstünə çəmkirdi. Gülüşdük və vəziyyət bir az yumşaldı, sonra cəsarətə gəlib: – axı rus yazıçıları lap betər içir, – dedik. – Şoloxov, Fadeyev. Bağırov çox məntiqli cavab verdi: Onların dədə-babaları da içib, sizə nə düşüb?" Ənvərin Səməd Vurğunla və Bağırovla bağlı başqa bir xatirəsi daha dramatik idi... "40-cı illərdə bir şayiə buraxmışdılar ki, (güman ki, bunu qəsdən, provakasiya üçün ediblər) Cavid sağdır, qayıdır və Cavidin köhnə dostu Abdulla Şaiq vağzala, onu qarşılamağa gedib. Ənvər deyirdi ki, bu xəbəri Səməd mənə deyəndə yanımızda üçüncü bir adam da vardı və mən ondan şübhələnirdim ki, bu adam yoncadır1.
268 Səməd bu sözü təzə başlamışdı, stolun altında onun ayağını vurdum ki, danışmasın. Səmədin də bütün həyat təcrübəsiylə, zəkasıyla bərabər, bir az sadəlövhlüyü də vardı, qayıtdı mənə ki, ayə, nə olub, ayağımı niyə vurursan? Bildim ki, xəbəri Bağırova çatdıracaqlar. Doğrudan da, bir müddət sonra Bağırov Şaiqin bu hərəkətinə görə Səmədi də bərk məzəmmət eləmişdi, – O qocaya nə düşüb vağzala gedir, – demişdi – yaxşı, tutalım lap Cavid gəlir, hardan gəlir? Həcdən, Məkkədən gəlir?
Yüklə 3,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|