Oʼzbekiston respublikаsi oliy vа oʼrtа mаxsus tа`lim vаzirligi

Rasm 2. - Innovatsiyani tashkil qilish shakllari
10
  
Konsentratsiya ma'lum bir yo'nalishdagi innovatsiyalarning tobora kattaroq 
miqyosda yirik firma IKlarga jamlanish jarayonini bildiradi. Innovatsion 
faoliyatning konsentratsiyalanishga intilishi xuddi kichik innovatsion biznesning 
kengayish jarayoni kabi biznesning eng ilg'or sohalariga mablag'larni innovatsiya 
qilishdek tabiiy bozor omillaridan biridir. Ixtisoslashganlik innovatsiyalarni 
tashkil qilish shakli sifatida lKlarni tashkiliy tuzilmalarini barpo qilishda va uning 
innovatsion ko'rinishini chegaralash yo'llari, hamda kichik bo'limlarga ma'lum 
turdagi ishlar va mahsulotlarni biriktirishda qo'llaniladi. Bunda innovatsion 
ko'rinish 
kengligi 
IK 
ixtisoslashganligi 
doirasida 
innovatsion 
jarayon 
mustahkamligi va rivojlanish sur'atlari asosida turlicha bo'lishi mumkin. 
Kooperatsiyalash zamonaviy shartlar asosida tashkil etishning muhim shakli 
sifatida dunyo tajribasida innovatsion loyihalar o'tkazilishida tan olingan. 
Kooperatsiyalash 
IK 
ixtisoslashganligi 
va 
loyihalarni 
amalga 
oshirish 
qiyinchiliklari, tashkilotlararo hamkorlikni chuqurlashuvi, innovatsion sohada 
xalqaro koordinatsiyaning rivojlanishi, miqyosli ilmiy ishlab chiqarish dasturlarini 
amalga oshirish natijasi sifatidadir. Kombinatsiyalanish innovatsiyalarni tashkil 
10
Райзберг Б.А. Государственное управление инновационними процессами. Економист. -М, 2008. 35 стр.
konsentratsiyalashgan
k ooperatsiyalashgan
kombinatsiyalashgan
In novatsion jarayonlarni tashkil qilish   
shakllari   
tashkil qilish
vazifalari
t ashkil etish shakllari
t ashkil etish usullari
m akonda
vaq tda
ixtisoslashgan
formal
noformal

---

15 
qilishda lKlardagi allaqachon olingan natijalar yoki xomashyo, encrgiya va 
materiallardan ikkilamchi foydalanishga asoslangan ishlab chiqarish va 
innovatsion jarayonlarni tashkil etishda va amalga oshirishda namoyon bo'ladi. 
Qo'shimcha samarali effekt olish uchun firmalar bazaviy bilimlar doirasida 
qo'shimcha tadqiqotlar o'tkazib, ularni yangi sohalarga joriy etadi. Yuqorida sanab 
o'tilgan innovatsion jarayonlar tashkil etishning shakllari tashkiliy qarorlarni 
tayyorlashda asosiy qurol bo'lib xizmat qiladi. Ular rasmiy hamda norasmiy 
ko'rinishga ega boiishi mumkin. Korxonalarda innovatsion faoliyatning 
rivojlanishi 
nafaqat 
yaratilayotgan 
innovatsion 
mahsulotning 
texnik 
ko’rsatkichlariga, balki ushbu innovatsion loyiha xarajatlarini to’g’ri boshqarishga 
ham bog’liq. Hozirgi kunda yangi mahsulotlarni o’zgaruvchan tashqi va ichki 
bozorlarga moslashtirishda xamda korxonalar raqobatbardoshligini oshirishda 
innovatsion loyihalar xarajatlari hisobi uchun usulni to’g’ri va mos qilib tanlash 
alohida ahamiyat kasb etadi. Innovatsion loyihalar haqiqatan innovatsiyani amalga 
oshirishga olib keladigan yoki maqsad bilan ko’zlab qilingan barcha ilmiy, 
texnologik, tashkiliy, moliyaviy, tijorat, marketing harakatlaridir. Innovatsion 
loyihalarni ishlab chiqish va joriy etish jarayoni korxonining butun xo’jalik 
faoliyatini qamrab oladigan bir nechta birbiriga bog’liq bosqichlarda amalga 
oshiriladi. Ushbu jarayonning har bir bosqichini ma’lum bir mablag’larsiz va 
xarajatlarsiz amalga oshirib bo’lmaydi. Ushbu xarajatlar hisobi yetarli darajada 
murakkab va ko’pqirrali, chunki xarajatlar turli hisobot davrlariga to’g’ri kelishi, 
shakllanish joyi va shakli har xil hamda moliyalashtirish manbalari turlicha 
bo’lishi mumkin.
Innovatsion loyihalarning boshqaruv hisobi — bu korxona faoliyatida qisqa 
va uzoq muddatli boshqaruv qarorlari qabul qilish uchun innovatsion loyiha 
xarajatlarini rejalashtirish, boshqarish, nazorat qilish hamda innovatsion faoliyat 
natijalari bo’yicha ma’lumotlarni tahlil qilishning kompleks tizimidir. Bugungi 
kunda innovatsion loyihalarni amalga oshirmoqchi bo’lgan xo’jalik yurituvchi 
subyektlarda, bizningcha, «target-kosting» (maqsadli tannarx) tizimini qo’llagan 
ma’qul. Chunki bu tizimda oldindan belgilangan qiymatda iste’molchilar talabini 
hisobga olib yangi — foydali funksiyalar qo’shilgan mahsulotlar yaratiladi. 
«Target-kosting» tizimi — bu shunday boshqarish tizimiki, uning yordamida 
bozor munosabatlariga mos holda xarajatlarni kamaytirish va yangi innovatsion 
mahsulotlarni rejalashtirish, xarajatlarni nazorat qilish va maqsadli tannarxni 
kalkulyatsiya qilish amalga oshiriladi. «Targetkosting» tizimining asosiy 
ko’rsatkichlari bo’lib maqsadli narx, maqsadli tannarx va maqsadli foyda 
hisoblanadi. «Target-kosting» — bu xarajatlarni kamaytirishga asoslangan 

---

16 
shunday tizimki, odatda bozordagi talabga mos maqsadli mahsulot tannarxi 
kalkulyatsiya qilinadi. Ko’p yillardan buyon rivojlangan mamlakatlarda «target-
kosting» tizimi ishlab chiqarish korxonalarida, asosan mahsulotning yangi turi va 
modeli ishlab chiqarilayotgan innovatsion loyihalarda qo’llanilib kelinyapti. 
Bundan tashqari, «target-kosting» tizimi xizmat ko’rsatish sohalarida, shuningdek, 
zararga ishlayotgan korxonalar faoliyatini to’g’ri yo’lga qo’yishda ham 
qo’llaniladi.
Oddiy an’anaviy tizimlarda narx quyidagicha aniqlanadi:
Tannarx + Foyda = Narx
«Target-kosting» tizimida esa, teskari yo’nalishda quyidagiga aylanadi:
Maqsadli Narx — Maqsadli Foyda = Maqsadli Tannarx
«Target-kosting» tizimida boshqa tizimlardan farqli o’laroq, tannarxni 
aniqlash sotish narxini belgilashdan boshlanadi. Bu sotish narxi kuchli marketing 
tadqiqotlari orqali aniqlanadi. Maqsadli tannarxni aniqlash uchun kutilayotgan 
foyda sotuv narxidan ayriladi. Keyin esa ishlab chiqarish jarayonining barcha 
ishtirokchilari — menejerdan tortib oddiy ishchigacha — maqsadli tannarxga 
erishilishi ko’zlanayotgan mahsulotni loyihalashtirish bilan shug’ullanadi. Demak, 
«target-kosting» tizimining boshqa tizimlardan farqi va ijobiy tomonlari 
quyidagicha:
- 
loyihalashtirilayotgan mahsulot tannarxi har bir elementining
ikirchikirigacha inobatta oladi;
- 
loyihachi, menejerlar maqsadli tannarxga erishish uchun harakat qilish 
mobaynida turli nostandart yechimlar topiladi, bu esa innovatsiyaga sabab bo’ladi;
- 
doimiy maqsadli tannarxga erishish fikri bilan ishlash ortiqcha xarajatlar 
qilish va ishga nisbatan mas’uliyatsizlikning oldini oladi.
Shuning bilan birga «target-kosting» tizimining salbiy tomonlari ham 
mavjud:
- 
yangi
mahsulotni yaratish
jarayoni
ko’p va qayta-qayta
loyihalashtirish natijasida cho’zilib ketishi mumkin;
- 
«target-kosting» tizimini qo’llashda xatoliklarga yo’l qo’yish, ya’ni 
haddan ortiq ishchilarga bosim o’tkazish salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin;
- 
loyihalashtiruvchilar va marketing xizmati xodimlari o’rtasida maqsadli 
tannarxga erishish uchun narx belgilashda turlicha kelishmovchiklar kelib chiqishi 
mumkin.

---

17 
Yangi mahsulotning
maqsadli
sotish
narxini
belgilashda 
quyidagilarni amalga oshirish lozim:
- 
sotish mo’ljallanayotgan bozor segmentlarini tahlil qilish;
- 
yangi mahsulotga bo’lgan bozor talabini tahlil qilish; - yangi 
mahsulotning hayotiylik davrini tahlil qilish.
Innovatsion mahsulotning maqsadli tannarxini asoslashda, fikrimizcha, 
quyidagilarni amalga oshirish lozim:
- 
xarajatlarni shakllantirish bo’yicha qarorlar asosliligini tahlil qilish;
- 
innovatsion mahsulotning maqsadli tannarx kalkulyatsiyasini tahlil
qilish;
- 
tadbirkorlik tavakkalchiligini tahlil qilish.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni xulosa qilish mumkinki, yangi 
mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar asosida narx belgilamasdan, 
innovatsion loyihalarning boshqaruv hisobini to’g’ri tashkil qilish hamda «target 
kosting» tizimini tanlash orqali maqsadli narx va maqsadli foyda sharoitda xo’jalik 
yurituvchi subyektlar raqobatbardoshligining oshishiga hamda 
eksportbop mahsulotlarning ko’payishiga turtki bo’ladi. Baholashning ballik usuli 
quyidagicha. Loyiha natijalariga ta’sir etuvchi eng muhim omillar tanlab olinadi. 
Me’zonlar ahamiyatlilik
darajasi
bo’yicha terib chiqiladi. Buni 
boshqaruvchilardan aniqlash mumkin, ya’ni ularga 100 banddan iborat 
ko’rsatgichlarni me’zonlar guruhiga ajratish taklif etiladi. Har bir aytib o’tilgan 
me’zonlar bo’yicha sifatli. Baholar miqdoriy ifodalanadi. Buni mutaxassislar 
mezonlarini miqdoriy ifodalsh yo’li bilan aniqlay oladilar (1-jadval).
Innovatsion loyihani baholash va moliyalashtirish uchun ularni tanlash 
bo’yicha uslubiy tavsiyanomalar O’zR davlat mulki qo’mitasi, Moliya vazirligi, 
Maqroiqtisodiyot vazirligi va TIF agentligi tomonidan tasdiqlangan quyidagi 
asosiy innovatsion loyiha samaradorlik ko’rsatgichlari belgilangan:
- 
tijorat (moliyaviy samaradorligi) uni bevosita ishtirokchilariga loyihani 
amalga oshirishiga moliyaviy oqibatlarni ko’zda tutadi.
- 
budjet samaradorligi loyihani amalga oshirishini davlat hududiy va 
mahalliy budjetlari uchun oqibatlarni aks ettiradi;
- 
xalq 
xo’jaligi 
iqtisodiy 
samaradorligi 
innovatsion 
loyiha 
ishtirokchilarining to’g’ridan-to’g’ri moliyaviy qiziqishlari va mumkin bo’lgan 
baho o’lchovlari doirasida loyihani amalga oshirish bilan bog’liq xarajatlar va 
natijalar ko’zda tutadi.

---

18