Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- «mənfi məzmunlu vəsiyyət»
- Beşinci hüquqi əlamətinə görə, vəsiyyət fərdi əqddir.
|
hesab edilmir. Buna görə də həmin məsələlər vərəsəlik hüququnun nizama salma predmetinə daxil edilmir və mülki hüquq normaları ilə tənzimlənmir. Hə min sərəncam mənəvi-əxlaqi qüvvəyə (hüquqi qüvvəyə yox) malik olub, məi
Bir qayda olaraq, vəsiyyət sərəncamının predmetini əmlak hüquqları təşkil edir. Belə ki, vəsiyyətdə müəyyən əmlakın vərəsələrə verilməsi barədə müs bət göstəriş ifadə olunur. Bu vəziyyət müsbət məzmunlu vəsiyyət adlanır. Vəsiyyət sərəncamının predmeti müəyyən vərəsəni vərəsəlik hüququndan məhrum etmək də ola bilər. Belə halda vəsiyyətdə mənfi xarakterli göstəriş ifadə olunur. Bu baxımdan vəsiyyət «mənfi məzmunlu vəsiyyət» adlanır. Vəsiyyət sərəncamının predmeti əmlak (mülki xarakterli) vəzifələrindən də ibarət ola bilər1. Məsələn, vəsiyyət edən vəsiyyətnamədə göstərir ki, vərə sə nisyə (kreditlə) alınan malın pulunu ödəsin və ya borc pulu qaytarsın və s. Beləliklə, miras qoyanın iradəvi aktı, əgər ölüm hadisəsi olacağı halda mi ras qoyanın mülki xarakterli hüquq və vəzifələrinin hüquqi taleyini müəyyən ləşdirərsə, vəsiyyət sayılır. Əgər mülki hüquq və vəzifələrin hüquqi taleyi ilə bağlı olmazsa, həmin akt vəsiyyət hesab edilmir. Beşinci hüquqi əlamətinə görə, vəsiyyət fərdi əqddir. Bu, o deməkdir ki, miras qoyan vəsiyyətnaməni təkbaşına tərtib edir və orada yalnız təkcə (bircə) onun sərəncamı olur. Vəsiyyətnamə müəyyən bir şəxs tərəfindən eyni
bir (vahid) sənəd şəklində tərtib olunan vəsiyyətnamə etibarsızdır. Bir sözlə, vəsiyyət təkbaşına, fərdi olaraq həyata keçirilən aktdır1 2. Azərbaycan Respubli kasının vərəsəlik hüququ müəyyən edir ki, birgə vəsiyyətnaməyə yol veril
likasının vərəsəlik hüququna birgə vəsiyyətnamə anlayışı yaddır. Birgə vəsiy yətnamə dedikdə isə iki və daha çox şəxs tərəfindən birgə tərtib olunan vəsiy yətnamə başa düşülür. Vəsiyyətnamənin iki və daha artıq şəxs tərəfindən birgə tərtibinə yol veril 1 M .V .Q o rd o n g östə rir k i, və siyyət sərəncamının predmeti əmlak hüquqlarının verilməsindən ib arətdir. O, ə m lak və zifə sin i buraya d axil e tm ir (Гордон M.В. Наследование по закону и по завеща нию. M ., 1967, с.37). Şübhəsiz ki, m ü ə llif dəqiq fik ir söyləm ir. 2
Наследование по завещанию и по закону. М ., 2002, с. 17. 3 Sovet dövrünün hüquq ədəbiyyatı səhifələrində vaxtı ilə birgə vəsiyyətnaməni qadağan edən nor manın m ü lk i qan un ve riciliyə d axil edilməsi barədə tə k liflə r edilird i
Наследственное право и наследственный процесс. Киш инев. 1973, с. 114; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.А.Рясеицева, с. 497; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. О.А.Красавчикова, с.
501. 597
məməsi haqqında qanunun müəyyən etdiyi ümumi qaydadan yalnız bir halda istisnaya yol verilir. Belə ki, ərlə arvad qarşılıqlı vərəsəlik haqqında birgə və siyyətnamə tərtib edə bilərlər (MM-in 1169-cu maddəsi). Altıncı hüquqi əlamətinə görə, vəsiyyət ləğv e dilm əsi və ya dəyişm əsi mümkün olan əqddir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ müəy yən edir ki, vəsiyyət edən vəsiyyətnaməni dəyişdirə və ya ləğv edə bilər (MM- in 1220-ci maddəsi). Bu onunla izah edilir ki, vəsiyyət b irtə rə fli aktdır, b irtə rəfli sərəncamdır. O, vəsiyyət edən şəxsin iradəsini ifadə edir. Bu iradə ifa dəsi bir qayda olaraq, birtərəfli xarakter daşıyır. Buna görə de vəsiyyətnamə vəsiyyət edən şəxs tərəfindən birtərəfli qaydada ləğv və ya dəyişdirilə bilər. Digər tərəfdən, vəsiyyətnamə miras qoyanın sağlığında orada nəzərdə tutulan hüquqi nəticənin (vərəsələr üçün hüquq və vəzifələrin) yaranmasına səbəb ol mur. Başqa sözlə desək, vəsiyyətnamənin hüququ nəticəsi onun təsdiq (tər tib) edildiyi gündən deyil, vəsiyyət edənin ölümündən sonra əmələ gəlir . Bu na görə də o, vəsiyyət edən tərəfindən istənilən vaxt ləğv edilə və ya dəyişdiri lə bilər. Yeddinci hüquqi əlam ətinə görə, və siyyə t x ə lvə ti (g izli) əqddir. Bu o deməkdir ki, vəsiyyətnamə gizlicə olaraq tərtib edilir. Vəsiyyətin ölüm hadisə sindən sonra təsir gücünə və qüvvəsinə malik olması məhz göstərilən hüquqi əlaməti şərtləndirir. Maraqlı şəxsləri vəsiyyətnamə ilə tanış etmək yalnız və yalnız vəsiyyət edənin özündən asılıdır. Notarius, vəsiyyətnamənin təsdiqində və tərtibində iştirak edən şəxslər vəsiyyətnamənin məzmununa, tərkibinə, də yişdirilməsinə və ya ləğvinə aid məlumatları vəsiyyət edən şəxs ölənə kimi açıqlaya bilməzlər (MM-in 1184-cü maddəsi). Vəsiyyət edən yalnız öldükdən sonra notarius gün təyin edərək maraqlı şəxsləri vəsiyyətnamənin məzmunu ilə tanış edir. Bu barədə notarius tərəfindən müvafiq protokol tərtib edilir. Əgər vəsiyyətnamənin qoyulduğu zərf möhürlənmişdirsə, möhürün salamat olması protokolda qeyd edilir* 2. Səkkizinci hüquqi əlamətə görə, və siyyə t fo rm a l ə q d dir. Ona görə ki, vəsiyyət yalnız qanunda nəzərdə tutulan formada tərtib edildikdə, hüquqi əhə miyyət kəsb edir, hüquqi nəticə doğurur. Qanunda nəzərdə tutulmayan forma da tərtib edilən vəsiyyətnamə etibarsız sayılır və hüquqi əhəmiyyətə malik ol mur. Buna görə də tələb edilir ki, vəsiyyətnam ə qanunun m ü ə y y ə n lə ş d ird i yi m əcburi form ada tə rtib olunsun. Vəsiyyətin hüquqi əlamətlərini müəyyənləşdirdikdən və ona mülki-hüquqi xarakteristika verdikdən sonra elmi (doktrinal) tərif verə bilərik. Qüvvədə olan mövcud qanunvericilik ona leqal anlayış vermir. Beləliklə, vəsiyyət dedikdə, vəsiyyət edən şəxsin ölüm hadisəsi baş verə cəyi halda özünəməxsus və vərəsəlik üzrə keçə bilən əmlak və bəzi şəxsi qeyri-əmlak hüquqlarının və vəzifələrinin hüquqi taleyi barədə verdiyi şəxsi, Azərbaycan Respublikası A li M ə hkəm əsi Plenumunun « M ə h k ə m ə lə r tərə fin d ə n və rə səlik qanununun tətbiq edilm əsinin bəzi m ə sələləri haqqında» 28 sentyabr 1979-cu il ta rix li 5 saylı qərarının 4-cü bəndi 2 «Azərbaycan Respublikasının notarial h ərəkə tlə rin in aparılması qaydaları haqqında təlim a t»ın 95- ci bəndi // Notariat haqqında (sənədlər toplusu). Bakı, 2002, s. 227. 598
birtərəfli, xəlvəti, formal sərəncam aktı başa düşülür. Vəsiyyətin məzmunu onun əsas elementlərindən biridir. Bu, məzmunu məlum məsələdir. Belə ki, məzmunsuz vəsiyyət sərəncamı nın mövcudluğundan danışmaq olmaz. Vəsiyyətin məzmunu odur ki, o, vəsiyyət edən şəxsin ölüm hadisəsi olacağı halda öz əmlakının (hüquq və vəzifələrinin) hüquqi taleyi barədə, habelə digər hərəkətlərin yerinə yetirilməsi barədə verdiyi sərəncamı ifadə edir. V ə siyyə t sərəncam ları öz məzmununa görə iki cür olur: • mülki xarakterli vəsiyyət sərəncamları; • mənəvi-əxlaqi xarakterli vəsiyyət sərəncamları. M ülki xa ra kte rli vəsiyyət sərəncamları odur ki, onlar əmlak hüquq və və zifələri yaradır. Məhz bu cür vəsiyyət sərəncamları mülki-hüquqi əhəmiyyətə malik olur, sözün hüquqi mənasında vəsiyyətnamə sayılır. M ənəvi-əxlaqi xarakterli vəsiyyətnam ə sərəncamları odur ki, onlar özlə rində mülki-hüquqi (əmlak) vəzifələr barədə göstəriş ifadə etmir. Bu növ sə rəncamların mülki-hüquqi mənası və əhəmiyyəti yoxdur. Onlar mülki-hüquqi vəzifə və hüquq yaratmadığına görə sözün hüquqi mənasında vəsiyyətnamə hesab edilmir. Miras qoyanın dəfn olunduğu yer, dəfn üsulu, müəyyən şəxslə rin fəaliyyət qabiliyyəti olmayan ailə üzvləri üzərində qəyyum təyin edilməsi və digər məsələlər barədə göstərişlər mənəvi-əxlaqi xarakterli vəsiyyət sərən camlarına misal ola bilər. Mülki xarakterli vəsiyyət sərəncamlarının məzmunu iki cür olur: • vəsiyyətin əsas məzmunu; • vəsiyyətin qeyri-əsas (xüsusi) məzmunu. V ə siyyə tin əsas məzmunu vəsiyyət edənə məxsus olan əmlakın (hüquq və vəzifələrin) hüquqi taleyini müəyyənləşdirməkdən, həmin əmlakın (hüquq və vəzifələrin) ölüm hadisəsi olacağı halda başqa şəxslərə keçməsi qaydasını dəyişdirməkdən ibarətdir. Söhbət vərəsələrin təyin edilməsindən və vəsiy yət edən şəxsə m əxsus əmlakın (hüquq və vəzifələrin) onlar arasında b ö lü ş d ürü lm əsind ə n gedir. Başqa sözlə desək, vəsiyyət edən müəyyən şəx sin vərəsə təyin edilməsi və həmin şəxsə çatası əmlak barədə sərəncam verir. Bax, bu sərəncam vəsiyyətin əsas məzmununu təşkil edir. Mülki hüquq doktri nasında qeyd edilir ki, vərəsə təyin etmək vəsiyyətin labüd (məcburi) rek- v iz itid ir və vərəsəni göstərməyən sərəncam vəsiyyət hesab edilmir'. Vəsiyyə tin əsas məzmununa vəsiyyətin mühüm bəndləri də deyilir. Beləliklə, vəsiyyətdə müəyyənləşdirilir; birincisi, vəsiyyətdə göstərilən əm lakı əldə etmək hüququ olan şəxslərin dairəsi; ikincisi, vəsiyyət edənə məxsus olan və vərəsəlik üzrə keçən əmlak. Bunlar birlikdə vəsiyyətin əsas məzmunu nu təşkil edir. Vəsiyyət edən vərəsə kimi qanun üzrə vərəsələr dairəsinə həm daxil 1 1
Завещание и легат в советском гражданском праве / / Ученые записки ВИЮН. В ы п V I. М ., 1947, с. 89-90; Антимонов С , Герзои Б.. Шлифер Б. Наследование и нотариат. М , 1946, с. 10;
О черки советского наследственного права. М ., 1953, с. 110. 599
olan, həm də daxil olm ayan şəxsləri (kənar şə xsləri) təyin edə b ilə r1. O, vərəsənin adı və familyasını göstərməlidir. Bu, vərəsə kimi təyin edilən şəxsi digər şəxslərdən ayırmağa və qarışıqlığa yol verməməyə imkan verir. Vəsiyyət edənin hüququ var ki, o, dövləti (Azərbaycan R espublikasını), bələdiyyələri və hüquqi şəxsləri vərəsə kimi təyin etsin2. Belə halda vəsiy yət edən şəxsin qanun üzrə vərəsələrinin olub-olmamasının məsələyə dəxli yoxdur. Bu o deməkdir ki, hər bir fiziki şəxs öz əmlakını onun qanun üzrə və rəsələri olub-olmamasından asılı olmayaraq mülki hüququn hər hansı, istəni lən subyektinə vəsiyyət edə bilər. Vəsiyyətin əsas məzmunu vərəsə təyin etməkdən başqa, həm də əm la kın bölüşdürülm əsi, onun vərəsəlik üzrə ve rilm ə si kimi məsələlərlə də bağlıdır. Hər bir fiziki şəxs öz əmlakının hamısını qanun üzrə vərəsələrə (və ya kənar şəxslərə) vəsiyyət edə bilər. Bu halda o, bir qayda olaraq vəsiyyətnamə ilə təyin edilmiş vərəsələrdən hər birinin miras payını dəqiq olaraq ideal hesab paylan əsasında müəyyənləşdirir. Məsələn, vəsiyyət edən şəxs göstərir ki, əmlakımın - hissəsini atama, - hissəsini qardaşıma, - hissəsini bacıma və 3 4
3 s. vəsiyyət edirəm. Paylar həm bərabər, həm də qeyri-bərabər müəyyənləşdi rilə bilər. Vəsiyyətnamədə bir neçə vərəsə göstərildiyi halda onların hər birinin payı ideal (mütləq) ifadə ilə təyin edilməlidir (məsələn, evin - hissəsi, əmanə- 4 tin j hissəsi və s.). Bəzən vəsiyyət edən şəxs hələ sağlığında özü nün qanun üzrə vərəsələri ilə normal münasibət də olmur. Həyatda yaşadıqları dövrdə qanun üz rə vərəsələr vəsiyyət edən şəxsə münasibətdə nankorluğa, təhqiramiz hərəkətlərə, yamanlığa, pisliyə, kobud rəftara və s. yol verə bilərlər. Buna görə də vəsiyyət edən istəməz ki, onun əmlakı ölümündən sonra həmin nankor şəxslərin əlinə keçsin. Digər tərəfdən, qanun üzrə vərə sələr sırasından elə şəxslərə rast gəlinir ki, maddi cəhətdən təmin olunduqları na görə, həmin şəxslərin hər hansı əmlaka ehtiyacı və tələbatı olmur. Göstər diyimiz və ya digər hallar vəsiyyət edənə əsas verir ki, o, qanun üzrə vərəsə ləri vərəsəlikdən kənarlaşdırsın. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüqu qu bunu nəzərə alaraq vərəsəlik hüququndan m əhrum etm ə haqqında qay da m üə yyə n lə şd irir (MM-in 1176-cı maddəsi). Bu qaydanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, vəsiyyət edən qanun üzrə vərəsələrdən birini, bir neçəsini və ya 1 Vəsiyyət üzrə vərəsəlik hüququndan məhrumetmə 1 SSRİ A li M əh kəm ə si g östə rird i k i, və siyyət edən öz ə m la kını və siyyətn am ə tə rtib e d ild iy i an qanun üzrə vərəsələrə m a lik olmasından asılı olm ayaraq kə na r şəxslərə v ə s iy y ə t edə b ilə r (bax: n 6 постановления Пленума Верховного Суда СССР о т 20 ию ня 1947 г. № 94 / / Сборник действующ их постановлений Пленума В ерховного Суда СС С Р 1924-1951 г г . М ., 1952, с. 149; «Azərbaycan Respublikasında .notariat h ərəkə tlə rin in aparılması qaydaları haqqında təlim a t»!!! 67-ci bəndi
N otariat haqqında (sənədlər toplusu). Bakı. 2002, s. 218. Şəxs bütün əm lakım və ya onun b ir h issəsini d övlə tə v ə ya h üquqi şəxslərə (tə şkila tlara) v ə siyyə t edə b ilə r. Bu barədə bax: «Azərbaycan Respublikasında notarial h ə rə k ə tlə rin aparılm ası qaydaları haqqında təlim atım ı 67-ci bəndi
N o tariat haqqında (sənədlər toplusu). B akt. 2002, s. 218). 600
hamısını vəsiyyətnamə ilə mirasdan məhrum edə bilər. Məhrumetmə zamanı vəsiyyət edən şəxsin hər hansı xüsusi motivə, dəlil-səbəbə və arqumentə əsaslanması lazımdırmı? Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ bu suala cavab verərək göstərir ki, vəsiyyət edən vərəsələri mirasdan məhrum edərkən bunu əsaslandırmağa borclu deyildir (MM-in 1176-cı maddəsinin 1-ci bəndi). Bu, o deməkdir ki, m otivin vərəsələri vərəsəlik hüququndan məh rum edən vəsiyyətnam ənin etibarlı sayılması üçün hüquqi əhəmiyyəti y o xd u r. Vərəsəlik hüququnun (mülki qanunvericiliyin) məsələyə bu cür ya naşmasını başa düşmək olar. Belə ki, vəsiyyət ölüm hadisəsi olacağı halda vəsiyyət edənin özünəməxsus olan əmlakının hüquqi taleyi barədə sərbəst iradəvi aktıdır. Ona görə də vəsiyyət edən bu əmlaka öz mülahizəsinə və istə yinə görə sərəncam vermək, o cümlədən özünün qanun üzrə vərəsələrinin hamısını və ya bir neçəsini və ya birini vərəsəlikdən məhrum etmək hüququna malikdir. Mülki hüquq elmində (doktrinasında) vərəsəlik hüququndan məhrumet m ənin iki üsu lu (yolu) göstərilir, yəni vərəsəlik hüququndan məhrumetmə nin iki üsulla (yolla) həyata keçirilməsi göstərilir’ : • düzünə yo lla vərəsəlikdən məhrumetmə; • dolayı yo lla vərəsəlikdən məhrumetmə. Bunlara vərəsəlikdən m əhrum etm ənin form aları da deyilir. B irin c i üsula görə, vəsiyyət edən tərtib etdiyi vəsiyyətnamədə vərəsəlik hüququndan məhrum edilən şəxsləri (şəxsi) birbaşa sadalayır. Bu halda qa nun üzrə vərəsə (vərəsələr) vəsiyyət edənin vəsiyyətnamədə birbaşa, düzünə ifadə olunmuş istək və arzusu ilə vərəsəlikdən kənarlaşdırılır. Vəsiyyət edənin vərəsəlikdən məhrumetmə barədə iradəsi aydın və birmənalı şəkildə ifadə olunmalıdır. Şübhə yaranan hallarda vəsiyyət edənin həqiqi və əsl iradəsi məhkəmə tərəfindən müəyyənləşdirilir. Düzünə yolla vərəsəlikdən məhrumetmə müxtəlif formalarda ifadə oluna bi lər: "bütün qardaşlarımı vərəsəlikdən məhrum edirəm” və ya "bacım Saranı qanun üzrə vərəsələr sırasından kənarlaşdırıram” və s. Dolayı yo lla vərəsəlikdən m əhrumetmənin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, vəsiyyət edən vəsiyyətnamə ilə təyin etdiyi vərəsələr arasında əmlakı bölüş dürərkən və ya bu əmlakı bir və ya bir neçə vərəsəyə vəsiyyət edərkən ona la zım olmayan vərəsə barəsində sadəcə olaraq qəsdən susur və onun qəsdən üstündən sükutla keçir. Bu halda vəsiyyət edən həmin vərəsə haqqında heç bir fikir söyləmir, sadəcə olaraq qəsdən susmaqla ondan yan keçir. Bununla vəsiyyət edənə lazım olmayan vərəsə vərəsəlikdən birbaşa yox, dolayı yolla kənarlaşdırılır. Məsələn, vəsiyyətnamədə göstərilir ki, miras qoyanın bütün əmlakı onun arvadına vəsiyyət edilir. Vəsiyyət edən övladlan haqqında qəs dən susmaqla onlardan yan keçir. Buradan belə çıxır ki, vəsiyyət edənin öv- 1 1
Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 118-119; Советское гражданское право. У чеб ник. Том 2 / Под ред.
М ., 1976, с. 500; Советское граж данское право. У чеб ник. Том 2. / Под ред.
M ., 1980, с. 490; Со- ветсткос гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред.
M ., I9S5, с. 523-524; Зайцева Г.И.. Крашенинников П.В. Наследственное право. М ., 2003, с. 58. 601
ladları vərəsəlikdən məhrum edilirlər. Ona görə məhrum edilirlər ki, vəsiyyət edənin əmlakı başqa vərəsəyə (vərəsələrə) vəsiyyət olunur. Vərəsəlikdən məhrumetmənin iki üsulla (birbaşa üsulla və ya dolayı üsulla) həyata keçirilməsinin m ühüm p raktiki əhəm iyyəti vardır. Göstərilən həmin üsullardan hər biri m ü x tə lif hüquqi nəticələrə səbəb olur. Onların doğurduğu hüquqi nəticə həmişə eyni olmur. Birbaşa üsulla vərəsəlikdən m əhrumetmə vərəsəni tam və qəti olaraq vərəsəlikdən kənarlaşdırır. Bu o deməkdir ki, vəsiyyət edənə lazım olmayan vərəsə bütün əmlakın hamısının və ya onun bir hissəsinin vəsiyyət edilməsin dən asılı olmayaraq vərəsəlikdən məhrum edilir. Belə ki, həmin vərəsə nəinki vəsiyyət olunmuş əmlakdan məhrum edilir, həmçinin vəsiyyət olunmamış əmlak hissəsini (yəni vəsiyyətnaməyə daxil edilməmiş əmlak hissəsini) əldə etməkdən kənarlaşdırılır. Bu onunla izah edilir ki, göstərilən vərəsə vəsiyyət olunmamış əmlak hissəsinin (vəsiyyətnaməyə daxil edilməmiş əmlak hissəsinin) qanun üz rə vərəsəsi ola bilməz (MM-in 1176-cı maddəsinin 2-ci bəndi). Məsələn, vəsiy yətnamədə göstərilir ki, minik avtomobili və yaşayış evi bacıma vəsiyyət edilsin; qardaşım isə vərəsəlik hüququndan məhrum edilsin. Amma bank əmanəti, tor paq sahəsi, ev avadanlıqları və məişət predmetləri, bağ evi, qaraj isə vəsiyyət olunmur, yəni vəsiyyətnamədə həmin əşyalar barədə göstəriş ifadə edilmir və buna görə də vəsiyyətnaməyə daxil edilməmiş əmlak hissəsi sayılır. Vəsiyyət edən şəxsin qardaşı bu əmlak hissəsinin qanun üzrə vərəsəsi ola bilmir. Bəzən vəsiyyət üzrə vərəsələr mirası qəbul etməkdən imtina edirlər. Bu halda da vərəsəlik hüququndan məhrum edilmiş şəxs qanun üzrə vərəsəliyə çağırılmır (MM-in 1176-cı maddəsinin 2-ci bəndi). Ümumi qaydaya görə, vərəsəlik hüququndan məhrum edilmiş şəxsin miras payı qanun üzrə digər vərəsələrin payına artırılır, əlavə edilir, yəni həmin vərə sələrə keçir'. Amma vəsiyyət edən vəsiyyət-namədə göstərə bilər ki, vərəsəlik hüququndan məhrum edilmiş vərəsənin miras payı vəsiyyət üzrə vərəsələrdən birinin və ya onların hamısının payına əlavə edilsin. Vəsiyyətnamənin mətnin dən müəyyən etmək olar ki, vəsiyyət edən özünün qanun üzrə vərəsələrini və rəsəlik hüququndan məhrum etməklə, öz əmlakını vəsiyyətnamə ilə vərəsə tə yin edilən şəxslərə vermək niyyətindədir. Belə halda vərəsəlik hüququndan məhrum edilən şəxsin miras payı vəsiyyət üzrə vərəsələrə keçir. Dolayı yolla (qəsdən susm aqla) vərəsəlikdən m əhrum etm ə isə birbaşa yolla vərəsəlikdən məhrumetmədən fərqli olaraq, qanun üzrə vərəsəni tam və qəti olaraq vərəsəlikdən kənarlaşdırm ır. Belə ki, o, yalnız vəsiyyətnamə ilə bölüşdürülən əmlak hissəsini (vəsiyyət olunmuş əmlak hissəsini) - vəsiy yətnaməyə daxil edilmiş əmlak hissəsini əldə etmək hüququndan məhrum edilir. Vəsiyyət olunmamış (vəsiyyətnaməyə daxil edilməmiş) əmlak hissəsinə gəldikdə isə qeyd etmək lazımdır ki, həmin əmlak hissəsi vəsiyyətnamədə adı çəkilməyən, üstündən sükutla keçilən vərəsə də daxil olmaqla qanun üzrə di gər (yerdə qalan) vərəsələr arasında qanunda nəzərdə tutulan qaydada (MM- 1 1
.Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 120; Советское граж данское право. Учебник. Том 2 / Под рсд.
М., 1976, с.500. 602
Vəsiyyətin qeyri-əsas məzmunu in 1159-cu maddəsi) bərabər surətdə (bərabər paylarla) bölüşdürülür1. Başqa sözlə desək, vərəsəlik hüququndan məhrum edilm iş vərəsə vəsiyyət olunm am ış əm lak hissəsi bölüşdürülərkən qanun üzrə yerdə qalan vərə sələrlə b irlik d ə vərəsəliyə çağırılır1 2. Həmin vərəsə başqa vərəsələr tərəfin dən qəbul edilməmiş miras hissəsini almaq hüququna malikdir3. Misala müra ciət edək. Vətəndaş vəsiyyətnamədə göstərir ki, yaşayış evini, qarajı, minik avtomobilini bərabər paylarla arvadıma, bacıma və qardaşıma vəsiyyət edi rəm. Amma o, övladlığa götürdüyü şəxs barədə susur. Övladlığa götürülən şəxs vərəsəlik hüququndan bu yolla məhrum edildiyinə görə yaşayış evi, qaraj və minik avtomobili vəsiyyət üzrə vərəsələr arasında bölüşdürülərkən vərəsəli yə çağırılmır. Amma vəsiyyət edənin göstərilənlərdən savayı, digər əmlakı da (bank əmanəti, torpaq sahəsi, ev avadanlıqları, məişət predmetləri, zinət şey ləri və s.) vardır ki, onlar vəsiyyətnaməyə daxil edilməmişdir və vəsiyyət olun mamış əmlak sayılır. Bunlar qanun üzrə vərəsələr arasında bölüşdürülür. Bu halda vəsiyyətnamə ilə vərəsəlik hüququndan məhrum olunmuş övladlığa gö türülən şəxs də onlarla birlikdə vərəsəliyə çağırılır. Vəsiyyətdə vəsiyyət edənin yalnız əmlakın hüquqi taleyi ba rədə verdiyi sərəncam ifadə edilmir. Burada vəsiyyət edənin həm də digər hərəkətlərin yerinə yetirilməsi barədə verdiyi müxtəlif sərəncamlar ifadə oluna bilər. Həmin sərəncamlar xüsusi xarakterə malik olub, vəsiyyətin qeyri-əsas məzmununu təşkil edir. M ü x tə lif hərəkətlərin yerinə yetirilm əsi barədə vəsiyyət edənin verdiyi xü s u s i xa ra kte rli sərəncam lara vəsiyyətin qeyri-əsas məzmunu deyilir. Vəsiyyətin qeyri-əsas məzmununa bir neçə xüsusi xarakterli vəsiyyət sə rəncamları daxildir: • ehtiyat vərəsə təyin etmək; • vəsiyyət tapşırığı; • vərəsəyə həvalə etmək (vərəsənin üzərinə qoymaq). Vəsiyyətnamə tərtib edərkən vəsiyyət edən düşünür ki, vəsiyyətnamə ilə təyin etdiyi vərəsə miras açılanadək (yəni, vəsiyyət edənin özünün ölməsinə kimi) ölə bilər və ya mirası qəbul etməz. Başqa sözlə desək, vəsiyyət edən tə yin etdiyi vərəsənin gələcəkdə miras açılana qədər ölməsi və ya mirası qəbul etməkdən boyun qaçırması kimi halların yaranması barədə fikirləşə bilər. Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ həmin halların baş verəcəyi ehtimal olunduğu təqdirdə vəsiyyət edənə hüquq verir ki, o, və siyyətnamə ilə başqa şəxsi əlavə (subsidiar) vərəsə kim i təyin etsin (MM-in 1192-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Vəsiyyətnamədə əlavə (subsidiar) vərəsə kim i g ö s tə rilm iş şəxsə ehtiyat vərəsə deyilir. Ehtiyat vərəsənin təyin edil məsinə hüquq ədəbiyyatı səhifələrində substitusiya, ehtiyat vərəsənin özünə 1 Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Под ред. В.Л.Рясснцева. M ., 1976, с. 500; Со- встскос гражданское право. У чебник. Том 2 / Под ред.
М ., 1985, с. 524. 2
Советское наследственное право. М ., 1955, с. 159. 3 Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред.
М.,
1980, с. 490. 603
isə su b stitu t deyilir. Bunlar Roma hüququnun terminologiyasına uyğundur'. Kimlər ehtiyat vərəsə təyin edilə bilərlər? İstənilən fiziki və hüquqi şəxs eh tiyat vərəsə rolunda çıxış edə bilər. Mülki qanunvericiliyə görə, vərəsə ola bi lən istənilən şəxsin ehtiyat vərəsə olması mümkündür (MM-in 1134-1136-cı maddələri). Qanun üzrə vərəsələr dairəsinə həm d a xil olan, həm də daxil olmayan şəxslər (kənar şəxslər) ehtiyat vərəsə tə y in edilə b ilərlər. Hüquq ədəbiyyatında göstərilir ki, dövlət də ehtiyat vərəsə təyin edilə bilər* 2. Hansı hallarda ehtiyat vərəsə vərəsəliyə çağırılır? Mülki qanunvericilik hə min halları dəqiq olaraq müəyyənləşdirir. Söhbət ehtiyat vərəsə təyin olunması barədə qaydanın tətbiq edilməsini şərtləndirən hallardan gedir. Birinci hal vəsiyyətnam ə ilə təyin e d ilm iş əsas və rə sə n in m iras açılana qədər ölm əsindən və ya ölm üş elan edilm əsindən ib a rə td ir (MM-in 1192- ci maddəsinin 1-ci bəndi). Belə ki, vəsiyyət edən ölənə kimi əsas vərəsə on dan qabaq ölür. Buna görə də ehtiyat vərəsə vərəsəliyə çağırılır. İkinci hal əsas vərəsənin m irası qəbul etm əkdən b oyun qaçırm asından ibarətdir (MM-in 1192-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Söhbət əsas vərəsənin mi rasın qəbulundan imtina etməsindən gedir. Bu halda da ehtiyat vərəsə vərə səliyə çağırılır. Əgər əsas vərəsənin vərəsələri m irası qəbul etm ək h ü q u qundan vərəsəlik tran sm issiya sı qaydasında (MM-in 1252-ci m addəsi) is tifadə etsələr, onda m irası qəbul etm ək hüququ əsas və rə sə n in və rə sə lə rinə keçir və buna görə də vərəsəliyə ehtiyat vərəsə çağırılmır. Bundan əlavə, digər tərəfdən mirasın qəbul edilməməsi dedikdə, həm də mirasın qəbulu üçün nəzərdə tutulan müddətin ötürülməsi və buraxılması başa düşülür3. Üçüncü hal əsas vərəsənin vərə sə lik hüq uq u n d a n m əhrum e d ilm ə s in dən ib a rə td ir (MM-in 1192-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Söhbət ləyaqətsiz vərə sələrin vərəsəlikdən kənar edilməsindən gedir4. Belə ki, vərəsə vəsiyyət edə nə qarşı qəsdən cinayət və digər əxlaqsız hərəkətlər törədir. Buna görə də o, ləyaqətsiz vərəsə sayılır. Ləyaqətsiz vərəsə isə vərəsəliyə çağırılmır. Bundan əlavə, valideynlik hüquqlarından məhrum edilmiş və mirasın açıldı ğı günədək bu hüquqları bərpa edilməmiş valideynlər də qanun üzrə vərəsə ola bilməzlər. Zənn edirik ki, bu kateqoriya valideynlər vərəsəliyə çağırıla bil məzlər və belə halda ehtiyat vərəsə vərəsəliyə çağırılır. Dördüncü hal miras qoyanın (vəsiyyət edənin) təxirəsalıcı şərtlə tərtib e d il miş vəsiyyətnam ədə ifadə olunan tə lə b in i (şərtin i) əsas və rə sə n in yerinə yetirm əm əsindən ibarətdir. Bu hal mülki qanunvericilikdə yox, mülki hüquq Римское частное право. У чеб ник. M ., 1948, с. 247; A n tim o n o v B.S. və Q ravc К . A . g östə rirlər k i, Roma hüququ term inologiyasından istifadə etm əyə heç b ir əsas y o xd u r və bu term in olog iya nı və rə sə lik hüququndan çıxarmaq lazımdır. Xüsusən də ona görə k i, Roma hüququnda substitusiya başqa məna ifadə edirdi
Советское наследственное право. М ., 1955, с. 166). Нцкчтюк П.С. Наследственное право н наследственный процесс. К иш инев. 1973, с. 146; Совстсткое гржданские право. У чеб ник. Том 2 / Под рсд.
М ., 1985, с. 525. 3 Научно-практический комментарий к Г К РСФСР /О тв. ред.
M ., 1966, с. 6 11. Bu hal hələ sovet dövrünün m ü lk i hüquq elm ində nəzərdə tutulm uşdu (С оветское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под рсд. В.П. Грибанова, С.М. Корнеева. М ., 1980, с. 491). M ü a s ir m ü ə l liflə r d ə h ə m in halı n ə z ə rə a lırla r (Гражданское право. У чеб ник. Т о м 1 / П од ред,
М ., 1998, с. 545). 604
elmində nəzərdə tutulur1. Bildiyimiz kimi, təxirəsalıcı şərtlə vəsiyyətnamə tərtib edilməsi mümkündür. Təyin edilmiş əsas vərəsə həmin şərtin yerinə yetirilmə sinə kimi vəsiyyət olunmuş əmlakı əldə etmir. Əgər o, şərti yerinə yetirməzsə, onda vərəsəliyə ehtiyat vərəsə çağırılır. Məsələn, ata minik avtomobilini öz oğ luna bu şərtlə vəsiyyət edir ki, o, ali məktəbə qəbul olsun. Əgər bu şərt yerinə yetirilməzsə, minik avtomobili ehtiyat vərəsəyə - qardaşıma verilsin. Vəsivvət Vəsiyyət tapşırığı vəsiyyət edənin xüsusi xarakterli vəsiyyət ta rıäı sərəncamıdır. Bu cür vəsiyyət sərəncamına kifayət qədər tez- tez hallarda rast gəlinir. Təbii ki, v ə siyyə t tapşırığı yalnız vəsiyyətnam ə əsasında əmələ gəlir. Buna görə də vəsiyyətnamə olmadıqda, qanun üzrə vərəsə (daha doğrusu vərəsə yox, vərəsənin miras payı) vəsiyyət tapşırığı ilə yüklü edilə bilməz. Və siyyətnamədən kənar onun hüquqi qüvvəsi yoxdur. Belə ki, vəsiyyət edən hər hansı bir öhdəliyin müəyyən şəxsin (şəxslərin) xeyrinə icra olunmasını vəsiy yət üzrə vərəsəyə həvalə edə, yəni tapşıra bilər. Özü də öhdəlik miras hesabı na icra edilir. Məsələn, vəsiyyət edən vərəsəyə belə bir vəzifə həvalə edə bilər ki, o, mirasdan hər hansı bir əşya versin və ya qanun üzrə vərəsələrdən kim səni ömürlük saxlasın və ya yaşayış evindən hər hansı şəxsə ömürlük istifadə hüququ versin. Vəsiyyət edən təyin etdiyi vərəsənin üzərinə belə bir vəzifə qo ya bilər ki, o, kiməsə birdəfəlik və ya hissə-hissə, vaxtaşırı olaraq müəyyən məbləğdə pul ödəsin (məsələn, ayda 100 manat pul ödəsin). Vəsiyyət edən vəsiyyət üzrə vərəsəyə tapşıra bilər ki, o, hər hansı predmeti alqı-satqı müqa viləsi bağlanmaqla üçüncü şəxsdən (satıcıdan) əldə etsin və onu vəsiyyətna mədə adı çəkilən şəxsin mülkiyyətinə versin. Məsələn, ata vəsiyyətnamə ilə vərəsə təyin edilən qardaşına belə bir vəzifə həvalə edir ki, o, kompüter alsın və atanın nəvəsinə bağışlasın. Göstərilən hallarda söhbət məhz xüsusi xarakterli vəsiyyət sərəncamların dan gedir. Bu sərəncam nəticəsində müvafiq şəxs miras əmlak hesabına maddi (əmlak) cəhətdən müəyyən fayda əldə edir. Həmin sərəncam mülki hü quq elmində, qanunvericilikdə və praktikada vəsiyyət tapşırığı adlanır. Vəsiy yət tapşırığına Roma hüququ terminologiyasına uyğun olaraq leqat deyilir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ vəsiyyət tapşırığı alan şəxsi le- qatari adlandırır (MM-in 1206-cı maddəsi). Vəsiyyət tapşırığı dedikdə, xüsusi xarakterli elə b ir vəsiyyət sərənca mı başa d ü ş ü lü r ki, bu sərəncama görə vəsiyyətnam ə ilə vərəsə təyin edilən şəxs m iras əm lak hesabına üçüncü şəxslərin xeyrinə müəyyən hərəkətləri yerinə ye tirir, m üvafiq öhdəliyi icra edir. Vəsiyyət tapşırığı ilə bağlı münasibətlər üç kateqoriya subyekt arasında ya ranır: vəsiyyət tapşırığı (leqat) müəyyənləşdirən şəxs; vəsiyyət tapşırığını (le- qatı) icra edən şəxs; leqatari. Vəsiyyət tapşırığı (leqat) müəyyənləşdirən dedikdə, vəsiyyət edən şəxs başa düşülür. O, vəsiyyətnamə ilə vərəsə təyin etməklə bərabər, həm də ona vəsiyyət tapşırığı verir. Bu tapşırığın əsasında vərəsə müəyyən öhdəliyi vəsiy- Гражданское право. У чебник. Том 1 / П од рсд. Е.А.Суханова. М ., 1998, с. 545. 605
yətnamədə göstərilən üçüncü şəxsin xeyrinə icra edir. Vəsiyyət tapşırığını (leqatı) icra edan şəxs dedikdə, vəsiyyət edənin və siyyətnamə ilə təyin etdiyi vərəsə başa düşülür. O, leqatın (vəsiyyət tapşırığı nın) icrası üzrə vəzifə daşıyan şəxsdir. Həmin şəxs vəsiyyət tapşırığı (leqat) ilə yüklənir, yəni yüklü edilir (əslində leqatla vərəsə yox, onun miras payı yüklə nir). Qanun üzrə vərəsə heç vaxt vəsiyyət tapşırığı ilə yüklənə bilməz1. Əgər o, vəsiyyətnamə ilə vərəsə təyin edilərsə və beləliklə, vəsiyyət üzrə vərəsə olar sa, onda vəsiyyət tapşırığı ilə yüklənə bilər. Bu onunla izah edilir ki, vəsiyyət tapşırığı (leqat) vəsiyyətnamə ilə müəyyən edilir. Buna görə də həmin tapşırığı (leqatı) icra etməyə yalnız vəsiyyət üzrə vərəsələr borclu ola bilərlər2. M ülki hüququn istənilən subyekti (fiziki şəxslər, hü q uq i şəxslər) leqatla yüklənə bilər, yəni vəsiyyət tapşırığını (leqatı) icra edən şəxs qismində çıxış edə bilər. Dövlət, əgər vəsiyyətnamədə vərəsə kimi göstərilərsə, onda o, da leqatla yüklənə bilər3. V əsiyyət üzrə vərəsə tə yin edilm əyən şə xslə rə leqatı icra efmək vəzifəsi həvalə oluna bilm əz4. • Vəsiyyət tapşırığını (leqatı) icra edən şəxsi nümayəndə hesab etmək ol- imaZ^Ona görə ki, həmin şəxs nümayəndənin əlamətlərini özündə əks etdir mir5. u , icraçı rolunda çıxış edən vərəsədir. Leqatari dedikdə, elə bir üçüncü şəxs başa düşülür ki, məhz onun xeyrinə müəyyənləşdirilən vəsiyyət tapşırığı yerinə yetirilir, öhdəlik icra edilir. İstənilən şəxs vəsiyyətnam ə ilə leqatari təyin edilə bilər. Dövlətin də leqatari rolun da çıxış etməsi mümkündür. Bir sözlə, vəsiyyətnamədə leqat alan kimi göstə rilən şəxs leqatari sayılır6. Leqatari leqat alan şəxsdir. Qanun üzrə vərəsələr sırasına həm daxil olan, həm də daxil olmayan şəxslər leqatari (leqat alan) şəxs rolunda çıxış edə bilərlər7. Leqatari seçməkdə və müəyyənləşdirməkdə vəsiyyət edən müstəqil və azaddır. Bu məsələ qanun üzrə vərəsələr dairəsi ilə, habelə onların növbə ilə vərəsəliyə çağırılması ilə bağlı deyil. İstənilən şəxs leqatari ola bilər8. Konkret misal üzrə göstərilən şəxsləri müəyyənləşdirək. Vətəndaş öz əmla kını vəsiyyətnamə ilə vərəsə təyin etdiyi arvadına vəsiyyət edir. Lakin vəsiy yətnamə ilə arvada belə bir vəzifə (öhdəlik) həvalə edilir ki, o, miras əmlak hesabına vətəndaşın qardaşı üçün alınan bir otaqlı mənzilin pulunu ödəsin. Burada vətəndaşın qardaşı üçün alınan bir otaqlı mənzilin pulunu ödəmək öh 1
Советское наследственное право. M ., 1955, с. 171-172. Советское гражданское право. У чеб ник. Том 2 / П од ред. В.А.Рясенцева. M ., 1976, с.502. Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.320. Серебровский В.И. О черки советского наследственного права. M ., I9 5 3 , с. 135. Bu sə tirlə rin m ü ə llifi m ü lk i hüquq barədə yazdığı d ərslikdə «leqatı (v ə s iy y ə t tapşırığını) icra edən şəxs» ifadəsinin əvəzin ə səhvən «leqatari» sözü iş lə d ir (Allahverdiyev S.S. Azərbaycan Respublikasının m ü lki hüququ. D ə rslik. I c ild . I kitab. Bakı. 2003, s. 833). Burada «leqatari» ə və zin ə «leqatı (və siyyə t tapşırığını) icra edən» ifadəsi iş lə d ilm ə lid ir. Сакаэ Вагацума, Тору Ариидзуми. Гражданское право Я понии. К н и га 2. М ., 1983, с.308. Советское гражданское право. У чебник. Том 2 / Под ред.
М .,
1980, с. 493. Советсткое гражданское право. У чебник. Том 2 / П од ред. О.А.Красавчикова. М ., 1985, с. 493. 606
dəliyi (vəzifəsi) leqatdır (vəsiyyət tapşırığıdır). Vətəndaş vəsiyyət tapşırığı (le- qat) müəyyənləşdirən şəxsdir. Onun qardaşı leqatari (leqat alan), arvadı isə leqatı icra edən (leqatla yüklü edilən) şəxs sayılır. Leqatı icra edən şəxs rolun da ehtiyat vərəsə də çıxış edə bilər. Əgər vərəsəliyə ehtiyat vərəsə çağınlar- sa, onda o, leqatı icra edə bilər. Leqatın predm eti kifayət qədər geniş və müxtəlifdir (MM-in 1206-cı mad dəsi). Leqatın predmeti ola bilər: • miras əmlaka daxil olan hər hansı əşyanın leqatariyə verilməsi (məsə lən, vəsiyyət edən vərəsəyə tapşırır ki, onun minik avtomobilini qonşuya, yəni leqatariyə versin); • miras əmlaka daxil olan hər hansı bir əşyanın leqatariyə istifadəyə ve rilm ə si (məsələn, vəsiyyət edən vərəsəyə belə bir vəzifə həvalə edir ki, vərəsə onun qarajını dostunun - leqatarinin ömürlük istifadəsinə versin); • mirasa daxil olan müəyyən məbləğdə pulun leqatariyə verilməsi (məsə lən, vəsiyyət edən vərəsənin üzərinə belə bir vəzifə qoyur ki, vərəsə onun qardaşına - leqatariyə beş il ərzində hər ay 50 $ ABŞ dolları versin); • m iras əmlaka daxil olm ayan hər hansı b ir əşyanın əldə olunub, leqa tariyə verilm əsi (məsələn, vəsiyyət edən vərəsəyə tapşırır ki, vərəsə mi ras hesabına minik avtomobilini alıb, onun qardaşına - leqatariyə versin); • leqatari üçün müəyyən iş görülm əsi (məsələn, vərəsəyə vəsiyyət edən belə bir vəzifə həvalə edir ki, vərəsə onun kənddə yaşayan qohumuna miras hesabına yaşayış evi tikdirsin); • leqatariyə müəyyən xid m ət göstərilm əsi (məsələn, vətəndaş əmlakını turizm firmasına vəsiyyət edir və həmin firmaya belə bir vəzifə həvalə edir ki, firma onun ailə üzvlərinə - leqatarilərə hər il turist xidməti göstə rərək ailə üzvlərini uzaq xarici ölkələrə səfərə aparsın) və s. Leqatariyə yaşayış evindən və ya onun b ir hissəsindən ömürlük istifa də hüq uq u n u n ve rilm ə si praktikada leqatın nisbətən daha geniş yayılmış ha lı hesab edilir. Belə ki, vəsiyyət edən vərəsənin üzərinə - vəsiyyət üzrə yaşa yış evi keçən vərəsənin üzərinə müəyyən şəxsə (leqatariyə) həmin evdən və ya onun müəyyən hissəsindən ömürlük istifadə etməyə icazə vermək vəzifəsi ni qoya bilər (MM-in 1207-ci maddəsi). Deməli, yaşayış evi (və ya onun bir hissəsi) servitutla yüklənir. Buna vəsiyyət servitutu deyilir. Vəsiyyət servitu- tuna görə, leqatari servitut hüququ əldə edir. Şübhəsiz ki, göstərilən halda bütün şəxslər vəsiyyət servitutu əldə edə bil məzlər, yəni hamının, istənilən şəxsin leqatari qismində çıxış etməsi istisna edi lir. Mülki qanunvericilik bu barədə məhdudiyyət nəzərdə tutur. Belə ki, yalnız m iras açılanadək b ir ildən az olmayan müddətə miras qoyanla birlikdə ya şamış şəxs vəsiyyət servitutu hüququ əldə edə biləp. Bu tələbə (şərtə) ca vab verməyən şəxsin vəsiyyət servitutu hüququ əldə etməsi mümkün deyil. Həvaləetmə (tapşırma) xüsusi xarakterli vəsiyyət sərənca mıdır. Məsələn, hər hansı şəxs özünəməxsus binanı musiqi məktəbinin fəaliyyət göstərməsi üçün rayon mədəniyyət şöbəsinə verir. Göründüyü kimi, vəsiyyət sərəncamının bu növü ümumi faydalı məqsədlərlə bağlıdır. Vəsiyyət
həvaləetməsi (tapşırma) 607
Həvaləetmə (tapşırma) xü su si xarakterli elə b ir v ə siyyə t sərəncam ıdır ki, bu sərəncama görə vəsiyyət edən şəxs vərəsəyə üm um i faydalı m əq sədlər üçün hər hansı hərəkətin icrasını tapşırır. Həvaləetmə (tapşırma) vəsiyyət edənin vərəsəyə bu və ya digər hərəkəti etmək barədə verdiyi elə bir tapşırıqdır ki, bu hərəkət hər hansı ümumi - icti mai faydalı məqsədin həyata keçirilməsinə yönəlir. Deməli, o, üm um i faydalı m əqsədlər üçün vəsiyyət tapşırığı (leqat) dem əkdir. Lakin vəsiyyət həva- ləetməsi ilə leqat (vəsiyyət tapşırığı) arasında müəyyən fərqli cəhətlər vardır. B irinci fə rq li cəhət ondan ibarətdir ki, leqat ayrı-ayrı şəxslərin mənafeyi (faydası) üçün, vəsiyyət həvaləetm əsi isə hər hansı üm um i (ictim a i) fa y dalı məqsədə nail olm aq üçün m ü ə y y ə n lə ş d irilir1. Ümumi faydalı məqsəd vəsiyyət həvaləetməsinin labüd (məcburi) əlamətidir2. Vəsiyyət həvaləetməsi həmişə ümumi faydalı məqsəd güdür3. Leqat isə həmişə müəyyən şəxsin (le- qatarinin) xeyrinə müəyyənləşdirilir. Ümumi (ictimai) faydalı məqsəd yox, fər di-şəxsi fayda məqsədi leqatın labüd (məcburi) əlaməti sayılır. Həvaləetmənin məzmunu elə bir hərəkətdən ibarətdir ki, bu hərəkətdən ümumi (ictimai) faydalı məqsədə çatmaq üçün istifadə olunur. Həmin məqsəd bütövlükdə cəmiyyət və dövlət üçün, qeyri-müəyyən saylı şəxslər üçün faydalı olmalıdır. Məsələn, evi vəsiyyət edərək şəxs vərəsəyə tapşırır ki, vərəsə hə min evdə kitabxana və ya musiqi məktəbi yerləşdirsin. Başqa bir misalda və siyyət edən vərəsənin üzərinə belə bir vəzifə qoyur ki, vərəsə elmi laboratori ya üçün avadanlıq almaq məqsədilə miras əmlakdan müəyyən məbləğdə pul versin. Bundan fərqli olaraq leqatın predmetini isə fərdi-şəxsi faydalı məqsədə çatmaq üçün istifadə olunan hərəkət təşkil edir. ikin ci fə rq li cəhət ondan ibarətdir ki, leqatın predmeti rolunda bir qayda olaraq, həmişə əmlak xarakterli hərəkət çıxış edir. O, bütün hallarda əmlak xa rakterinə malik olur. Belə ki, leqat həmişə əmlak (maddi) dəyəri olan nemət, müəyyən şəxs (leqatari) üçün maddi (əmlak) fayda deməkdir. V ə siyyə t həva ləetm əsinin predm eti rolunda isə həm əm lak xa ra kte rli, həm də qeyri- əmlak xarakterli hərəkətlər çıxış edə bilər (MM-in 1219-cu maddəsinin 1-ci bəndi). Leqat həmişə maddi (əmlak) nəticə güdür. Vəsiyyət həvaləetməsi isə əsasən maddi (əmlak) nəticə əldə etmək məqsədinə xidmət etmir; çox vaxt o, qeyri-əmlak xarakterinə malik olur, ümumiyyətlə, əmlak faydası ilə bağlı olma ya bilər. Məsələn, qiymətli elmi kitabxananı öz arvadına vəsiyyət edərək miras qoyan tapşırır ki, kitabxanadan hamı və hər kəs istifadə etsin. Başqa bir misal da rəssam vəsiyyət edərək vərəsələrə tapşırır ki, onlar miras əmlak tərkibinə daxil olan şəkillərdən daimi pulsuz sərgi təşkil olunması üçün istifadə etsinlər. Daha başqa bir misalda miras qoyan bağ evini vərəsəyə vəsiyyət edərək ona tapşırır ki, bağ evindən vərəm xəstələri üçün istirahət evi düzəltsin. 1
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.321. Hüquq ədəbiyyatı sə h ifə lə rin d ə g ö s tə rilir k i, üm um i faydalı məqsəd h əva ləetm ənin m əcburi (labüd) əlam əti sayılm ır və buna görə də həvaləetmə başqa m əqsədlər üçün də nəzərdə tutula b ilə r (Советское гражданское право. У чебное пособие. Т о м 2. М ., 1951, с. 167). B u f ik ir həqiqətdən uzamdır.
Советское наследственное право. М ., 1955, с. 174. 608
Vəsiyyət həvaləetməsinin predmeti rolunda əmlak xarakterli hərəkətlərin də çıxış etməsi mümkündür. Belə halda vərəsənin üzərinə əmlak xarakterli hərə kətləri yerinə yetirmək vəzifəsi qoyulur. Məsələn, vəsiyyət edən vərəsəyə tap şırır ki, o, miras əmlak hesabına uşaq bağçası, körpələr evi və ya idman mək təbi tikdirsin. Bu zaman vəsiyyət həvalə etməsi əmlak xarakterinə malik olur’ . Belə halda isə vəsiyyət tapşırığını tənzimləyən normalar tətbiq edilir (MM-in 1219-cu maddəsinin 2-ci bəndi): vərəsə vəsiyyət həvaləetməsini, miras qoya nın borclarından onun ödəməli olduğu hissəni çıxmaqla, vəsiyyət edilmiş mi rasın həqiqi dəyəri (m iras aktivi) həddində icra etməlidir. Əgər vəsiyyət həvalə etməsinin icrası məcburi vərəsəyə tapşırılarsa, məcburi vərəsə vəsiy yət həvaləetməsini yalnız vəsiyyət edilmiş əmlakın məcburi paydan artıq (çox) aldığı hissəsi həddində icra edir5. Mirası qəbul edən vəsiyyət üzrə vərəsə vəsiyyət həvaləetməsini icra etmə lidir. Əgər o, ölərsə, onda həvaləetmənin icrası mirası qəbul etmiş digər vərə sələrə keçir (MM-in 1219-cu maddəsinin üçüncü bəndi). Madam ki, vəsiyyət həvaləetməsi ümumi (ictimai) faydalı məqsədlər üçün müəyyənləşdirilir, onda cəmiyyət bütövlükdə bu məqsədin həyata keçirilmə sində maraqlıdır. Buna görə də hər hansı vərəsə, habelə maraqlı siyasi parti ya, ictimai birlik, həmkarlar ittifaqı və dini təşkilat, fond, dövlət hakimiyyəti və ya yerli özünüidarə orqanları məhkəmə yolu ilə vəsiyyət həvaləetməsinin icrasını tə lə b edə bilərlər. Əgər vəsiyyətnamə icraçısı təyin edilmişsə, həva ləetmənin icrasını o, tələb edir (MM-in 1219-cu maddəsinin 4-cü bəndi). „ . .
Miras qoyanın xüsusi xarakterli vəsiyyət sərəncamla- s yy
amə nndan biri vəsiyyət icraçısının təyin edilməsi adlanır. Miras qoyanın vəsiyyətdə ifadə olunan iradəsini bir qayda olaraq, vəsiyyətnamə ilə təyin olunmuş vərəsələr həyata keçirirlər. Əgər vəsiyyətnamədə başqa sərəncam nəzərdə tutulmazsa, elə hesab edilir ki, bütün vərəsələr eyni dərəcədə, bərabər qaydada vəsiyyət'sərəncamının yerinə yetirilməsinə çağırılmışlar. Bununla belə, vəsiyyət edənin hüququ vardır ki, o, vəsiyyətnamədə vəsiy yə tin icrasını xü su si şəxsə tapşırsın. Həmin şəxsə mülki qanunvericilikdə və sivilistika doktrinasında (elmində) vəsiyyətnamə icraçısı deyilir. M iras qoyanın vəsiyyətdə ifadə olunan iradəsinin həyata keçirilm əsi nə və siy y ə tin icrası de yilir. Vəsiyyəti həyata keçirən şəxs isə vəsiyyət namə icraçısı adlanır. Vəsiyyətnamənin icrası iki mənada işlədilir: hüquq institutu mənasında; xü susi xarakterli vəsiyyət sərəncamı mənasında. Hüquq institutu mənasında vəsiyyə tn am ə n in icrası dedikdə, vəsiyyət edənin iradəsinin həyata keçiril- 1 2 3
x a ra k te rlid ir ( Антимонов Б.С.. Граве K.A. Советское наследственное право. M ., 1955, с. 173). Gö ründüyü k im i bu f ik ir heç də dəqiq sö ylənilm əyib. 2 Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под ред. В.П. Грибанова, СМ . Корнеева. М.,
1980, с.494; Иоффе О.С. Советское гражданское право. К ур с лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.321. 3
Наследственное право. М ., 2003, с. 62; Советское гражданское право. У чеб ник. Том 2 / Под ред. В.П. Грибанова, С.М. Корнеева. М ., 1980, с. 494. 609
məsi ilə bağlı olaraq yaranan münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının məcmusu başa düşülür. Həmin normalar MM-nin 69-cu fəslinə daxil olan maddələrdə (1232-1242-ci maddələrdə) ifadə olunmuşdur. Xüsusi xarakterli vəsiyyət sərəncamı m ənasında vəsiyyətnam ənin ic rası dedikdə, elə bir akt başa düşülür ki, bu akt sayəsində vəsiyyət edənin ira dəsi yerinə yetirilir. Bu sərəncamın verilməsini şərtləndirən və zəruri edən hal lar isə müxtəlif ola bilər: vərəsələrin mənafelərinin daha yaxşı təmin olunması istəyi; vəsiyyət olunmuş əmlakın çoxsaylı vərəsələr arasında asanlıqla bölüş dürülməsi mülahizəsi; mirasın qayğı ilə qorunması və idarə edilməsi niyyəti; və siyyət edənin iradəsinin problem olmadan yerinə yetirilməsi mülahizəsi və s. Vəsiyyət edənin iradəsinin yerinə yetirilməsi bir qayda olaraq, xüsusi çətin liklə bağlı olmur. Buna görə də xüsusi şəxsin - vəsiyyətnamə icraçısının kö məyindən istifadə olunmasına ehtiyac yaranmır. Odur ki, praktikada vəsiyyət namə icrası təyin edilməsini nəzərdə tutan vəsiyyətə az-az hallarda rast gəli nir. Adətən vəsiyyət edənin sərəncamını vərəsələrin özləri yerinə yetirirlər. Mülki qanunvericilik buna yol verir. Belə ki, vəsiyyətnamədə göstəriş olmadığı halda onun icrası vəsiyyət üzrə vərəsələrin öhdəsinə qoyulur. Bu, ümumi qay dadır (MM-in 1232-ci maddəsi). Adətən və siyyə tn am ə n in icra su b ye ktlə ri mirası qəbul edən vərəsələrin özləri o lu rla r1. Bununla belə, vərəsələr öz aralarında qarşılıqlı razılığa gələ bilərlər ki, vəsiyyətnamə onlardan biri tərəfin dən icra edilsin. Bu icraçı həm vərəsə, həm də eyni zamanda vəsiyyət üzrə qalan vərəsələrin tapşırığı ilə hərəkət edən nümayəndə kimi çıxış edir2. Vərə sələr vəsiyyətnamənin icrasını qarşılıqlı razılaşmaya əsasən başqa şəxsə eti bar edə bilərlər (MM-in 1232-ci maddəsi). Bu halda həmin şəxslə vərəsələr arasında tapşırıq müqaviləsi bağlanılır və ona etibarnamə verilir. Bununla bərabər, bir sıra hallarda vəsiyyət sərəncamlarını dəqiq icra etmək zərurəti yaranır. Bu məqsədlə vəsiyyət edən tərəfindən xüsusi şəxs - vəsiy yətnamə icraçısı təyin edilir. Hər hansı şəxs yalnız vəsiyyətnamə ilə icraçı tə yin edilə bilər. Amma bu cür təyin etmənin etibarlı olması üçün vəsiyyətnam ə icraçısının razılığı gərəkdir. Özü də dərhal qeyd etməliyik ki, yalnız vərəsə olmayan şəxslər (kənar şəxslər) - vəsiyyət üzrə vərəsə sırasına daxil edilmə yən şəxslər vəsiyyətnamə icraçısı təyin edilərkən ondan razılıq alınması tələb edilir. V əsiyyət üzrə vərəsələr sırasından v ə s iyyə tn am ə icra çısı təyin edildiyi halda isə ondan razılıq alınması tə lə b e d ilm ir. Razılıq yazılı formada verilməlidir. O, iki yolla həyata keçirilir: birincisi, razı lıq vəsiyyətnamənin özündə yazılmaqla ifadə olunur; ikincisi, icraçı ayrıca əri zədə öz razılığını ifadə edir və vəsiyyətnaməyə qoşur. İcraçı öz razılığını bir qayda olaraq, vəsiyyət edən şəxs ölənə kimi bildirir. Amma bununla belə, və siyyət edənin ölümündən sonra da icraçı bu cür təyinetməyə öz razılığını ifadə edə bilər. Bunu etibarlı hesab etmək lazımdır3. Məlum məsələdir ki, vəsiyyətnamə icraçısının üzərinə müəyyən vəzifələr düşür. Onun əsas və başlıca vəzifəsi və siyyə t üzrə vərəsələrə çatası m i 1 Советское гражданское право. У чеб ник. Том 2 / Под ред.
М ., 1985, с.527. Антимонов Б.С., Граве К.А. Советское наследственное право. М ., 1955, с. 139. Серебровский В.И. Очерки советского наследственного права. М .,1953, с. 146. 610
ras əmlakı (vəsiyyətnam ədə göstərilən miras paylarını) onlara vermək dən ibarətdir. Söhbət miras əmlakın vəsiyyət üzrə vərəsələr arasında faktiki (real) bölgüsündən və onların sərəncamına keçməsindən gedir. Lazım olduq da vəsiyyətnamə icraçısı miras əmlakı satır və əldə olunmuş satış pulunu və rəsələr arasında bölüşdürür1. Əgər vəsiyyətnamədə bu və ya digər vərəsəyə çatası miras payı yox, konkret predmetlər (yaşayış evi, minik avtomobili, ev avadanlıqları, məişət predmetləri və s.) göstərilərsə, onda vəsiyyətnamə icra çısı həmin predmetləri vəsiyyətnaməyə uyğun olaraq vərəsələr arasında bö lüşdürür.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|