Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§1. Vərəsəlik hüquqlarının həyata keçirilməsi
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mirasın qəbulu dedikdə elə bir hərəkət başa düşülür ki
- 14 yaşından 18 yaşınadək olan
|
§1. Vərəsəlik hüquqlarının həyata keçirilməsi
Mümkün vərəsə tərəfindən miras əmlak yalnız o halda ırasın qə. u əldə edilə bilər ki, o, miras əmlakın əldə edilməsinə e ı məsi öz razl|,ğlm bildirsin və ifadə etsin. Razılığın bu cür ifadə edilməsinə mülki qanunvericilikdə və sivilistika elmində (doktrinasında) mirasın qəbulu deyilir. Mirasın qəbulu şəxsin iradəsi ilə bağlı olduğuna görə hüquqi hərəkətdir. Bu fakt nəticəsində vərəsəliyə çağırılan şəxsin (mümkün vərəsənin) subyektiv vərəsəlik hüququ realizə olunur, həyata keçirilir. Məhz həmin fakt nəticəsində bu şəxs (mümkün vərəsə) əvvəllər sağlığında miras qoyana məxsus hüquqla ra (məsələn, əşya üzərində mülkiyyət hüququna, öhdəlik hüquq münasibətlə rindən irəli gələn tələb etmək hüququna və s.) malik olur. Başqa sözlə desək, mirası qəbul etməklə şəxs (mümkün vərəsə) miras qoyanın hələ ölməmişdən qabaq sağlığında iştirakçısı olduğu mülki (əmlak) hüquq münasibətlərinin sub yektinə çevrilir. Bu baxımdan o, həqiqi vərəsə (varis) hesab edilir. Həqiqi və rəsə artıq mirası qəbul etmiş mümkün vərəsəyə deyilir. Mümkün vərəsə isə yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, yalnız vərəsəliyə çağırılan (subyektiv vərəsəlik hüququna malik olan), lakin hələ mirası qəbul etməyən şəxsdir.
Mirasın qəbulu elə bir hərəkətdir ki, bu hərəkətin vasitəsilə vərəsə özünün miras əmlakı əldə etmək və almaq niyyətini ifadə edir, miras qoyanın varisi ol masına öz razılığını bildirir. Məhz həmin hərəkət əsasında vərəsə miras qoya nın hüquq və vəzifələrinin daşıyıcısı (subyekti) olur. Öz hüquqi təbiətinə görə mirasın qəbulu birtərəfli əqddir. Ona görə ki, mi rasın qəbulu, birincisi, xüsusi olaraq miras əmlakın əldə edilməsi məqsədilə həyata keçirilir, ikincisi, o, yalnız bir tərəfin - vərəsəliyə çağırılan şəxsin iradə sini ifadə edir. Digər tərəfdən həm də ona görə ki, o, hər hansı şəxsin cavab və qarşılıqlı iradə ifadəsindən asılı olmayaraq hüquqi nəticə doğurur. Mirasın qəbulu vərəsəliyə çağırılan digər vərəsələrin iradə ifadəsindən asılı deyil. Mirasın qəbulu iradəvi aktdır. Ona görə ki, o, vərəsənin iradəsi ilə bağlıdır. Bu aktda vərəsənin mirası qəbul etmək arzusu, istəyi və niyyəti ifadə olunur. Məhz bu səbəbdən mirası yalnız tam fəaliyyət qabiliyyətli şəxs qəbul edə bilər (MM-in 1244-cü maddəsi)'. Fəaliyyət qabiliyyəti olmayan şəxslərin (ruhi xəstəlik və ya ağıl zəifliyi nəticəsində məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabi- 1 1 Зайцева Т.И., Крашенинников П. В. Наследственное право. М-, 2003, с .
113 637
liyyəti olmayan sayılan şəxslərin) ancaq nümayəndələrinin - qəyyumlarının vasitəsilə mirası qəbul etməsi mümkündür. 14 yaşınadək olan y e tk in lik yaşına çatmayanların əvəzinə mirası onların adından yalnız valideynləri, övladlığa götürənlər və ya qəyyumlar, bir sözlə, onların qanuni nümayəndələri qəbul edirlər. 14 yaşından 18 yaşınadək olan yetkinlik yaşına çatm ayanlar mirası öz qanuni nümayəndələrinin (valideyn lərinin, övladlığa götürənlərin), habelə himayəçilərinin yazılı razılığı ilə qəbul edə bilərlər. 7 yaşınadək azyaşlılar da mirası öz qanuni nümayəndələrinin vasitəsilə (valideynlərinin, övladlığa götürənlərin və ya qəyyumların vasitəsilə) qəbul edirlər. Bu kateqoriya azyaşlıların fəaliyyət qabiliyyəti yoxdur. Amma buna baxmayaraq onlar həm qanun üzrə, həm də vəsiyyət üzrə vərəsə ola bilərlər. Məsələn, baba yaşayış evini 6 yaşlı nəvəsinə vəsiyyət edir. Bu halda mirası nəvənin adından və onun əvəzinə qanuni nümayəndələr qəbul edəcəklər. Spirtli içkilərdən və ya narkotik vasitələrdən sui-istifadə etməsi, habelə qu mara qurşanması nəticəsində öz ailəsini ağır maddi vəziyyətə salan və buna görə də məhkəmə tərəfindən fəaliyyət qabiliyyəti məhdudlaşdırılan şəxs lər də mirası yalnız himayəçisinin razılığı iiə qəbul edə bilərlər. Bildiyimiz kimi, belə şəxslərin üzərində himayəçilik təyin edilir. Himayəçilərin razılığı ilə də mi ras qəbul edilir. Bir qayda olaraq, m irası vərəsənin özü şəxsən qəbul edir. Bu və ya di gər səbəbə görə (xəstəliyə, xarici ölkədə olmağa, uzunmüddətli ezamiyyətə getməyə və digər səbəblərə görə) vərəsə mirası şəxsən özü qəbul etmək im kanına malik olmadığı hallarda isə miras nümayəndə vasitəsilə qəbul edilir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ buna yol verir (MM-in 1245-ci maddəsi). Bundan ötrü vərəsə nümayəndəyə etibarnamə verir. Orada xüsusi olaraq göstərilir ki, nümayəndənin (etibar olunanın) mirası qəbul etmək səla hiyyəti vardır1. Bu halda müqavilə (könüllü) nümayəndəlik münasibətləri yara nır. Belə ki, etibarnamənin verilməsi həmişə vərəsə ilə (tapşıranla, vəkalət ve rənlə) nümayəndə (vəkalət alan) arasında tapşırıq müqaviləsinin (ya şifahi, ya da yazılı formada) bağlanmasını sübut edir. Mirası qəbul etmək birtərəfli aktdır. Bu akt yalnız bircə şəxsin - vərəsənin iradəsini ifadə edərək konkret olaraq kiməsə ünvanlanmır və başqa şəxslərin iştirakını və ya razılığını tələb etmir. Amma buna baxmayaraq, həmin akt həm vərəsənin özü üçün, həm də başqa şəxslər (başqa vərəsələr, miras qoyanın kreditorları və s.) üçün müəyyən hüquqi nəticələrə səbəb olur. Mirası qəbul etmək könüllü aktdır. Vərəsəni mirası qəbul etməyə heç kəs məcbur edə bilməz. O, mirası öz istəyi, arzusu və mülahizəsinə görə qəbul edir. Əgər şəxsin özünün bu və ya digər üsulla (formada) mirası qəbul etmək niyyəti ifadə olunmazsa, buna razılıq verilməsi bildirilməzsə, onda mirasın qə bulundan danışmaq olmaz. Yalnız bircə halda mülki qanunvericilik mirasın qəbulu üçün xüsusi olaraq müəyyən hərəkətin yerinə yetirilməsini tələb etmir. Bu hal vərəsəsiz əmlakın 1 1 Гущин В.В. Наследственное право. Учебное пособие. М., 2003, с.62. 638
dövlətə keçməsindən ibarətdir. Həmin əmlak dövlətə bilavasitə, onun hər han sı orqanı tərəfindən ifadə olunan istəyindən asılı olmadan keçir’ . RF-in yeni MM-də birbaşa göstərilir ki, vərəsəsiz əmlakı əldə etmək üçün mirası qəbul et mək tələb olunmur (MM-in 1152-ci maddəsi). Mirası qəbul edərkən vərəsənin vəsiyyətnamə icraçısı ilə razılığa gəlməsi tələb olunmur. Vəsiyyətnamə icraçısının hüquqi vəziyyəti onunla şərtlənir ki, o, yalnız vəsiyyət edən şəxsin iradəsini həyata keçirir. Vəsiyyətnamə icraçısı və rəsənin iradəsini dəyişdirə və ya məhdudlaşdıra bilməz. Ona görə də mirası qəbul edən vərəsəyə münasibətdə vəsiyyətnamə icraçısının hər hansı funksi ya yerinə yetirməsi istisna olunur. O, vərəsənin mirasın qəbulu barəsində ira də ifadəsini dəyişdirə bilməz. Mirasın qəbulu aktı vərəsəliyin növündən asılı olmayaraq həyata keçirilir. Bu o deməkdir ki, həm qanun üzrə vərəsəlik, həm də vəsiyyət üzrə vərə
sı vərəsəlik hüququna görə, mirası istər qanun üzrə, istərsə də vəsiyyət üzrə vərəsə qəbul edir (MM-in 1243-cü maddəsinin 1-ci bəndi). Mirasın qəbulu mülki-hüquqi əqddir. Bu əqd isə bir sıra cəhətlərlə xarakterizə olunur.
sal xarakterə malik olmasından irəli gəlir1 2. Bölünməzlik onu ifadə edir ki, miras əmlakın yalnız müəyyən hissəsini (qismini) qəbul et mək olmaz, yəni miras əmlakın bir hissəsini qəbul edib, digər hissəsinin qəbu lundan imtina etmək olmaz. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ müəyyən edir ki, mirası qis mən qəbul etmək yolverilməzdir (MM-in 1257-ci maddəsi)3. Miras ancaq tam və bütöv halda qəbul edilə bilər. Mirasın qəbul edilməsi aktı miras əmlakın hamısına (bütün mirasa) şamil edilir. Mirasın nədə ifadə edilməsinin və harada olmasının məsələyə dəxli yox dur4. Məsələn, Gəncə şəhərində yaşayan vətəndaşın yaşayış evi var idi. Öl məmişdən qabaq o, daimi yaşamaq üçün Bakı şəhərinə gəlir. O, Bakı şəhərin də mənzil, bağ evi, qaraj, minik avtomobili və digər əmlak növləri əldə edir, bank əmanətinə malik olur. Gəncədəki evdə isə vətəndaşın qızı yaşamaqda davam edir. Atası öldükdən sonra qızı Gəncədəki evi miras əmlakın bir hissəsi kimi qəbul edir. Bununla o, bütün mirasın hamısını (o cümlədən Bakı şəhərin dəki mirası) tam və bütöv halda qəbul etmiş olur. Mirasın qəbul edilməsi vərəsənin iradə ifadəsi deməkdir. İradə ifadəsi isə mirasın hamısının tam və bütöv halda əldə edilməsinə yönəlir. Qəbuletmə aktı Mirasın
1 Гордон M.В. Наследование по закону и по завещанию. M., 1967, с.77. 2 Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Част 3. Л., 1965, с.332; Советское гражданское право. Учебник. Том 2 / Под рсд.О.Л.Красавчикова. М., 1985, C.52S. 3 Mirası qismən qəbul etməyin yolverilməzliyi haqqında qayda məhkəmə qərarında da nəzərdə tu tulmuşdur (Постановление Пленума Верховного Суда СССР «О судебной практике по делам о наследовании» от I июля 1966 г. № б // Бюллетень Верховного Суда СССР. 1966. №4). 4 Бюллетень Верховного Суда РСФСР. 1978. №3, с. 14. 639
na əsasən vərəsə miras açıldığı yerdə olmayan və ya ümumiyyətlə, hələ aşkar edilməyən əmlak növlərini də qəbul etmiş olur. Mirası qəbul edən vərəsə bununla elə bil ki, hamının nəzərinə bütün əmlak üzrə miras qoyanın varisi olmasını çatdırır. Əgər vərəsə mirasın yalnız bir his səsini qəbul etmək niyyətində olduğunu bildirərsə, onda bu cür qəbul etməyə bütün miras əmlakının hamısının qəbul edilməsi kimi baxmaq lazımdır'. Bölünməzlik onu ifadə edir ki, vərəsə onun payına düşən miras aktivinin və passivinin hamısını birlikdə qəbul edir1 2. Aktivi passivsiz, passivi isə aktivsiz qəbul etmək olmaz3. Bölünməzlik kimi xüsusiyyət bəzən hüquq ədəbiyyatı sə hifələrində «mirası qəbul etm ək aktının universal x a ra k te rli olm ası» kimi nəzərdə tutulur4 5 . İkincisi, m irasın qəbul edilm əsi aktı şərtsiz xarakterə m alik olm alıdır3. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ göstərir ki, mirasın hər hansı şərtlə qəbul edilməsinə yol verilmir (MM-in 1257-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Şərtsizlik onu ifadə edir ki, vərəsə mirası, necə deyərlər, sözsüz, danışıqsız və qeyd-şərtsiz qəbul etməlidir. Məsələn, vərəsə mirası belə bir şərtlə (qeydlə) qə bul edir ki, passiv aktivdən çox olmasın. Başqa bir misalda vərəsə mirası qəbul edir, bu şərtlə ki, miras passivi ona keçməsin, miras aktivi passivsiz keçsin. Bu cür hallarda mirasın qəbul edilməsi aktı hüquqi əhəmiyyətə malik olmur. Ü çüncüsü, mirasın qəbul edilməsi aktı d ö n m ə zlik xa ra kte rin ə m alikd ir. Dönməzlik həmişəlik olmaq, qətilik, geri götürülməzlik deməkdir. Bu, onu ifadə edir ki, əgər vərəsə artıq m irası qəbul etm işsə, o, m irasdan im tina edə bilməz. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ mirasın qəbul edilməsi aktının göstərilən xüsusiyyətini birbaşa rəsmən qanunvericilik qaydasında ifa də edir: vərəsə mirasın açıldığı yer üzrə notariat orqanına mirası qəbul etməsi barədə ərizə verdikdən sonra mirasdan imtina edilməsinə yol verilmir (MM-in 1267-ci maddəsi). Bu halda vərəsə həmin ərizəni geri götürə bilməz. Buna gö rə mirasın qəbul edilməsi aktının dönməzlik xüsusiyyəti bəzən hüquq ədəbiy yatı səhifələrində «geri g ö türü lm ə zlik» adı ilə də nəzərdə tutulur6. Dönməzlik xüsusiyyəti onu ifadə etmir ki, vərəsə qəbul olunmuş və ona keçmiş miras əmlakdan, ümumiyyətlə, imtina edə bilməz. Əlbəttə, ona keçən əmlakı qəbul edən vərəsə sonra mülkiyyətçi kimi həmin əmlakdan imtina edə bilər (dereliksiya aktı). Bu cür imtina isə mirası əldə etmək hüququna yox, məhz mülkiyyət hüququna aiddir. Göstərilən halda miras əmlak üzərində mül kiyyət hüququndan imtina olunur ki, bu, mülkiyyət hüququna xitam verilməsi əsaslarından (üsullarından) biridir. 1
О черки советского наследственного права. М ., 1953, с. 168. 2 Советское гражданское право. У че б н и к .Том 2 / П од ред.
М ., 1976, с.513. J
О.С.Советское гражданское право. Курс лекций. Часть З.Л., с.294. Гражданское право. Учебник. Часть 3 / Под ред.
М ., 1998, с.551. 5 Mirasın hər hansı şərtlə qəbul edilm əsinin y o lve rilm ə zliyi haqqında qayda m ə hkəm ə qərarında da nəzərdə tutulm uşdur (bax: постановление Пленума Верховного Суда С ССР от 1 июля 1966 г. №6 «О судебной практике по делам о наследовании» // Бюллетень Верховного Суда СССР. 1966. №4). 6 Гражданское право. У чебник. Часть 3 / П од ред. А.П.Сергеева, 10.К. Толстого. M ., 1998, с. 5 5 1. 640
D ördüncüsü, mirasın qəbul edilməsi aktının geriyə qüvvəsi vardır'. Söh bət zamana (vaxta) görə geriyə qüvvədən gedir. Mirasın qəbul edilməsi aktı nın geriyə qüvvəsi onda ifadə olunur ki, m iras əmlak vərəsəyə mirasın qə bul e d ild iy i andan yox, m irasın açıldığı andan keçir. Azərbaycan Respubli kasının vərəsəlik hüququ mirasın qəbul edilməsi aktının bu xüsusiyyətini də qanunvericilik səviyyəsində, rəsmi surətdə ifadə edir qəbul edilmiş miras onun açıldığı gündən vərəsənin mülkiyyəti sayılır (MM-in 1255-ci maddəsi). Başqa sözlə desək, qəbul edilmiş miras onun qəbul olunduğu vaxtdan yox, miras açıldığı vaxtdan vərəsəyə məxsus hesab edilir. Məsələn, miras qoyan 1 sentyabr 2005-ci ildə ölmüşdür. Bu, mirasın açıldığı vaxtdır, Vərəsə isə mirası qəbul etmək barədə öz razılığını 15 dekabr 2005-ci ildə bildirir. Bu isə mirasın qəbul edilmə vaxtıdır. Belə halda miras onun açıldığı vaxtdan, yəni 1 sentyabr 2005-ci il tarixindən vərəsəyə keçmiş hesab edilir. Mirasın qəbul edilməsi aktının geriyə qüvvəyə malik olması həm də onu ifa də edir ki, birincisi, mirası qəbul edən vərəsə miras qəbul edilən anda mövcud olan əmlaka hüquq əldə edir. İkincisi, mirası qəbul edən vərəsə həm də miras açılan anda mövcud olmuş bütün əmlaka hüquq əldə edir1 2. Bu onu göstərir ki, vərəsənin bütün əmlak mü nasibətləri mirasın açıldığı vaxta görə (mirasın qəbul olunduğu vaxta görə yox) müəyyənləşdirilir: xüsusən də bu vaxtdan miras əmlakdan əldə edilən gəlir (kirayə haqqı, icarə haqqı, bank əmanətləri üçün faiz, istiqraz vərəqələri nə görə uduş və s.) mirası qəbul edən vərəsəyə məxsus olur. Mirası qəbul edən vərəsələr arasındakı bütün hesablaşmaların hamısı (mi ras paylarının həcminin təyin edilməsi, miras qoyanın borclarına görə məsuliy yət və s.) məhz mirasın açıldığı anla müəyyənləşdirilir. Mirasın açıldığı anla mirasın qəbul edilməsi anı arasındakı vaxt müddətində miras əmlak hissəsi itə bilər. Bu halda mirası qəbul edən vərəsə iki cür iddia ve rə bilər: əşyanın özgəsinin qanunsuz sahibliyindən geri alınması barədə iddia (vindikasiya iddiası); zərərin əvəzinin ödənilməsi barədə iddia (delikt iddiası). Qeyd etmək lazımdır ki, fiziki şəxs öldükdən sonra onun əmlakı avtomatik olaraq vərəsənin əmlakına daxil olmur. Miras əmlakı əldə etmək və ona mülkiyyətçi kimi sahib olmaq üçün vərəsənin müəyyən aktı həyata keçirməsi tələb olunur. Buna «qəbuletmə sistemi» deyilir. Q əbuletm ə sistem i dedikdə, vərəsə tərəfindən miras əmlakın əldə edilm əsinə yönələn müəyyən aktın həyata keçirilm əsi başa düşülür. Qəbul etmə sistemi vərəsənin müəyyən iradəvi hərəkətinə (davranışına) əsaslanır. Əgər bu iradəvi hərəkət olmasa, vərəsə miras əmlakı əldə etmir. Başqa sözlə desək, əgər vərəsə miras əmlakın əldə edilməsinə yönələn hərə kət etməsə, onda həmin əmlak vərəsənin iradəsi olmadan avtomatik surətdə onun əmlakına daxil olmur. Mirasın qəbul edilm əsinin qaydası 1
Наследственное право. M., I948, с. 43-44; Серебровский В. II. Очерки советского наследственного права. M ., I953, с. I63. 2
Советское наследственное право, М ., 1955, с. 194; Гражданское право. У чебник. Том I / Подред [İA Суханова M., I998, C.55I. 641
Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ miras əmlakı eldə etməyin yalnız «qəbuletmə sistemi»ni tanıyır. Sovet vərəsəlik hüququna da ancaq bu sistem məlum idi. Bu sistem mirasın qəbul edilməsi üsullarına əsaslanır. Məhz bu üsullar sayəsində miras qəbul edilir. Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ mirasın qəbul edilməsinin iki üsulunu müəyyənləşdirir: • formal üsulunu; • qeyri-formal üsulunu. Formal üsul mirasın hüquqi cəhətdən qəbul edilməsi, qeyri-formal üsul isə mirasın faktiki cəhətdən qəbul edilməsi deməkdir1. Mirasın qəbul edilm əsinin fo rm a l üsulu dedikdə, vərəsənin notariat kon toruna mirası qəbul etdiyi barədə ərizə verməsi başa düşülür. Özü də dərhal qeyd etməliyik ki, ərizə istənilən yox, yalnız m irasın açıldığı y e r üzrə n o ta ri at kontoruna ve rilir. Formal üsul vərəsənin birbaşa iradə ifadəsi ilə bağlı olub, onun miras əmlakın mülkiyyətçisi olmaq niyyətini mübahisəsiz olaraq sü but edir. Vərəsə ərizəni yalnız yazılı form ada verməlidir. Notariat praktikası mira sın qəbul edilməsi barədə şifahi formada ərizəyə yol v e rm ir. Vərəsə yazılı ərizədə göstərir ki, o, mirası qəbul edir. Əgər notariat kontoruna vərəsənin özü şəxsən gələrsə, notarius onun şəxsiyyətini müəyyənləşdirir, yoxlayır və bu ba rədə ərizədə müvafiq qeyd edir. Bu halda vərəsənin ərizədəki imzası notariat qaydasında təsdiqlənmir. Notarius vərəsənin imzasının həqiqiliyini yoxlayır, bu barədə onun şəxsiyyətini müəyyənləşdirən sənədi və bu sənədin rekvizitlərini göstərməklə qeyd edir. Vərəsənin ərizəsi notariusa başqa şəxs tərəfindən də verilə bilər. Bu halda vərəsənin ərizədəki imzası notarius tərəfindən təsdiqlənməlidir. Mirası qəbul etmək barədə ərizə nümayəndənin vasitəsilə də verilə bilər. Bu halda nümayəndənin vərəsəlik işinin aparılması barədə notariat qaydasın da təsdiqlənmiş etibarnaməsi olmalıdır* 2 3.
Bəzən vərəsə mirasın açıldığı yerdə yaşamır və buna görə də notariusa şəxsən gəlmək imkanına malik olmur. Bu halda mirası qəbul etmək haqqında ərizə poçt vasitəsilə göndərilə bilər. Teleqramadan və digər rabitə vasitələrin dən də istifadə olunması mümkündür. Lakin ərizənin kim tərəfindən göndəril məsini və orada kimin imzasının olmasını sübut etmək lazımdır. Ərizənin həqi qətən vərəsə tərəfindən göndərilməsi məsələsi barədə mübahisəyə yol ver məmək üçün vacibdir ki, ərizədə və ya teleqramda vərəsənin imzası notariat qaydasında təsdiqlənsin. Əgər ərizədə vərəsənin imzası təsdiqlənməzsə, bu, notariusa həmin ərizəni geri qaytarmağa əsas vermir. Notarius həmin ərizəni vərəsəlik işlərinin uçotu kitabında qeydiyyata almağa və vərəsəlik işini apar mağa borcludur. Lakin vərəsəyə təklif olunur ki, yeni ərizə təqdim olunsun və orada vərəsənin imzası notariat qaydasında təsdiq edilsin və ya mirası rəsmi- Ляпунов C.Г. Наследование. M ., 2003, с. 170. 2 Советская юстиция. 1965 г., № 19, с. 32.
Наследование по закону и завещанию. M ., I98 4 , с. 17. 642
ləşdirmək üçün şəxsən gəlsin. Bir neçə vərəsə olduqda vərəsələrdən hər biri mirası müstəqil surətdə qə bul etməlidir, yəni şəxsən notariusa ərizə verməlidir. Vərəsənin birinin ərizə verməsi qalan vərəsələr tərəfindən mirasın qəbul olunmasını ifadə etmir. Əgər vərəsəliyin əsası eyni olarsa, bir neçə vərəsə notariusa yalnız bir əri zə verə bilərlər. Bu halda ərizə bütün vərəsələr tərəfindən hamılıqla imzala nır'. Vərəsəliyin əsası eyni olmadıqda isə, məsələn, əgər müxtəlif əşyalar və siyyət olunarsa (belə halda məlum məsələdir ki, vərəsəliyin əsası eyni deyil dir), onda vəsiyyət üzrə vərəsələrdən hər biri ayrıca olaraq ərizə verir. M irasın qəbul edilm əsinin qeyri-form al üsulu odur ki, bu üsula görə və rəsənin konkret hərəkətləri və rəftarı onun mirası qəbul etmək niyyətini açıq- aşkar təsdiqləyir və sübut edir. Bu hərəkətlərin məzmunundan belə bir nəticə çıxarmaq mümkün olur ki, vərəsə mirası qəbul etmək məqsədi güdür. Ona gö rə də qeyri-formal üsula konklyudent hərəkətlərlə edilən üsul da deyilir1 2. Qeyri-formal üsulun özü iki cür olur: • miras əmlaka faktiki sahiblik etmək üsulu; • miras əmlakı faktiki idarə etmək üsulu. Faktiki s a h ib lik etm ək üsulu odur ki, bu üsul əsasında vərəsə ölən şəxsin əmlakını faktiki cəhətdən ələ keçirir və ona sahib durur, onun üzərində fiziki «ağalıq» edir. Öz hüquqi təbiətinə görə bu, konklyudent hərəkətlərdir. Ona gö rə ki, bu hərəkətlərdən vərəsənin mirası qəbul etmək niyyəti açıq-aşkar görü nür və bəlli olur. Bu üsulla miras qəbul etmək halına çoxlu misallar çəkə bilə rik. Həmin üsul müxtəlif yollarla həyata keçirilir: vərəsənin miras qoyanın ya şadığı evə köçməsi; miras qoyanla birlikdə yaşayan vərəsənin sadəcə olaraq həmin mənzildə yaşamaqda davam etməsi3; əvvəllər miras qoyana məxsus olan əmlakdan vərəsənin faktiki istifadə etməsi; vərəsənin miras əmlakı götü rüb öz evinə aparması; miras qoyanın əmanət kitabçasını saxlamaq; miras qo yanın həyətyanı sahəsində işləmək4 və s. Qeyri-formal üsulun ikinci növü miras əmlakı faktiki idarə etmək adlanır. Bir qayda olaraq, vərəsə əmlaka yiyələndikdən sonra onu idarə etməyə başlayır. Vərəsə bir sıra hallarda miras əmlakı ona yiyələnmədən və sahib durmadan da idarə edə bilər. Məsələn, vərəsə özünün yaşadığı yerdən başqa yerdə olan əmlakı idarə edə bilər. M iras əm lakı fa k tik i idarə etmək dedikdə, vərəsənin etdiyi elə hərəkətlər başa düşülür ki, bu hərəkətləri adətən, mülkiyyətçi öz mənafeyi üçün əmlakın saxlanması və normal təsərrüfatın aparılması üçün edir. Söhbət o hərəkətlər dən gedir ki, bu hərəkətlər vərəsənin miras əmlaka özününkü kimi münasibət 1
Наследственное право. Учебное пособие. М-, 2003, с. 60; 2
Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 183; Гражданское право. У чеб ник. Часть 3 / Под ред.
М., 1998, с. 550; Иоффе О.С. Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л ., 1965, с. 331. 3 Вах: постановления Пленума Верховного Суда СССР от 10 апреля 1957 г. / / Бюллетень Верховного Суда СССР, 1957 г. № 2. 4 Вах: разъяснения отдела нотариата Верховного Суда РСФСР / / Советская юстиция. 1965. № 20, с. 31; 1966, № 2 2 , с.З I . 643
bəsləməsini ehtimal etməyə əsas verir. Bu hərəkətlərə aiddir': • miras qoyanın əm lakını lazımi vəziyyətdə saxlam aq; əgər miras qoya nın heyvanları varsa, heyvanları lazımınca bəsləmək və onlar üçün yem almaq:
• miras qoyanın əm lakını (məsələn, binanı) tə m ir etm ək və ya m iras əmlakın saxlanması üçün çəkilən xərcləri ödəmək: • miras qoyanın əmlakı ilə bağlı vergi ödəm ək, sığorta haqqı və digər ö dənişlər verm ək; • mənzil kirayə müqaviləsi əsasında miras qoyana məxsus olan evdə yaşa yan kirayəçilərdən kirayə haqqı almaq, • miras qoyanın həyətyanı təsərrüfatını şəxsən aparm aq (həyətyanı to r paq sahəsini becərmə, m əhsulu yığma və s.) və bunun üçün başqa şəxslərin əməyindən istifadə etmək və s. Miras əmlakın faktiki cəhətdən qəbul edilməsini şərtləndirən siyahı qəti və dəqiq xarakter daşımır* 2 *. Bu siyahıya digər hərəkətləri də əlavə etmək olar*. Mirasın qəbul Miras həm formal üsulla (mirasın hüquqi cəhətdən qe- edildivi müddət bul ec*ilməsi 'I0 )' həm de qeyri-formal üsulla (mirasın y faktiki cəhətdən qəbul edilməsi ilə) yalnız müəyyən müddət ərzində qəbul edilə bilər. Həmin müddətə mirasın qəbul edilmə müd dəti deyilir. Mirasın qəbul edilm ə m üddəti dedikdə, qanunda nəzərdə tu tu la n elə b ir vaxt dövrü başa d ü ş ü lü r ki, həm in d ö v r ərzində və rə s ə liy ə çağırılm ış şəxslər m irası qəbul etm əyə yönələn hərəkətlər edirlər. Mirasın qəbul edilmə müddəti qanunla müəyyənləşdirilir. Mülki Məcəllə bu barədə müvafiq göstəriş ifadə edir. Buna görə, yəni qanun (Mülki Məcəllə) əsasında müəyyənləşdirildiyinə görə həmin müddət qanuni və ya n o rm a tiv m üddət növünə şamil edilir. Bu müddətin həm müqavilə əsasında, həm də məhkəmə qərarı ilə müəyyənləşdirilməsi istisna olunur. Öz hüquqi təbiətinə görə b irin cisi, mirasın qəbul edilmə müddəti preklyu- ziv m üddətdir. İkincisi, həmin müddət hüquqların heyata k e çirilm ə m üddə tidir. Ona görə ki, preklyuziv müddət hüquqlann həyata keçinimə müddətinə aiddir. Üçüncüsü, göstərilən müddət hüquqlann m övcu d olm a m üddətidir. Ona görə ki, preklyuziv müddət həm də hüquqlann mövcud olma müddəti sayı lır, bir şərtlə ki, bu hüquqlar həmin müddət ərzində həyata keçirilsin4. D ördün cüsü, mirasın qəbul edilmə müddəti iddia m üddəti hesab edilm ir. '
О черки советского наследственного права. M .. 1953, с. 170;
Наследственное право и наследственный происсс. К иш инев. 1973, с. 183; Ляпунов С Г Нас
ледование. М .. 2003, с. 170; Власов Ю Н . K o . iuhuh В В Наследственное право Российской Федерации. М ., 2002, с. 38-39. 2 Bəzi m ü o lliflo r bu siyahının doqiq və q ə li olması fik rin i s ö y lə y irlə r. Zənn e d irik k i. bu dəq iq söy lə nilm ə yən fik ir d ir
Наследственное право. М .. 2003, с. 120). Azərbaycan Respublikası A li M ə h kəm ə si Plenumunun 5 saylı qərannda g ö s tə rilir k i. d ig ə r hallar da vərəsənin mirası fa k tik i surətdə idarə etm əyə başlamasını və ya mirasa y iy ə lə n m ə s in i sübut edən h ərəkə tlər kıın i q iym ə tlə n d irilə b ilə r (« M ə h kə m ə lə r tərəfin d ən və rə sə lik qanununun tə tb iq edilm əsinin bəzi m ə sələləri haqqında» 28 sentyabr 1979-cıı il ta rix li qərarın 1 l- c i bəndi). 4
G östərilən əsər, s. 930-931. 644
Azerbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ nəzərdə lutur ki, miras üç ay ərzində qəbul edilə bilər (MM-in 1246-cı maddəsi). Deməli, mirası qabul et mək üçün qanunla üç aylıq müddət m üəyyənləşdirilir'. Həmin müddət isə mirasın açıldığı gündən yox, vərəsə vərəsəliyə çağrıldığını bildiyi və ya bilməli olduğu gündən hesablanır (başlanır). Məsələn, yanvar ayının 1-də vətəndaş vərəsəliyə çağırılır. Miras aprel ayının 2-nə kimi qəbul edilə bilər. Əgər vərəsə yanvar ayının 1-dən aprel ayının 2-nə kimi mirası qəbul etməzsə, onda o, mi rası qəbul etmək huququnu itirir. Çox vaxt vərəsənin vərəsəliyə çağırıldığını bildiyi günlə mirasın açıldığı gün üst-üstə düşür. Belə ki, əksəriyyət hallarda mirasın açıldığı gündə vərəsə özunun vərəsəliyə çağınldığını bilir. Üç aylıq m üddət həm qanun üzrə vərəsəliyə, həm də vəsiyyət üzrə və rəsəliyə aiddir. Verəsə həmin müddətin istənilən anında mirası həm formal, həm də qeyri-formal usulla qəbul edə bilər. Məsələn, vərəsənin mirası vərəsə liyə çağrıldığını bildiyi gündən bir ay sonra və ya iki ay sonra və ya iki ay 15 gun sonra və s. qəbul elmək huququ vardır, özü də dərhal qeyd etməliyik ki, uç aylıq müddətin hansı anında baş verməsinə baxmayaraq, mirasın qəbulu nun genyə qüvvəsi vardır: vərəsə mirası, miras açıldığı andan əldə etmiş olur. Bəzən mirasın qəbul edilməsi müddəti haqqında məsələ mürəkkəbləşir və qəliz xarakter alır. Belə ki, bir sıra hallarda vərəsənin mirası almaq hüququ di gər vərəsələrin mirası qəbul etməmələri nəticəsində yaranır. Mirası qəbul et məyən vərəsələr anlayışına d axildir (onlann mirası qəbul etməmələri vərə səliyə gəlməmələn ilə və yə vərəsəlikdən imtina etmələri ilə bağlı ola bilər); • birincisi, əvvəlki növbə vərəsələr (məsələn, birinci növbə vərəsələr mi rası qəbul etmirlər və bunun nəticəsində ikinci növbə vərəsələrin mirası əldə etmək hüququ yaranır; birinci və ikinci növbə vərəsələrin mirası qə bul etməmələri nəticəsində üçüncü növbə vərəsələrin mirası almaq hü ququ əmələ gəlir və s.): • ikincisi, vəsiyyət üzrə vərəsəlik zamanı vərəsələr, yəni vəsiyyət üzrə və rə s ə lə r (məsələn, vəsiyyət uzrə vərəsələr mirası qəbul etmirlər və bunun nəticəsində qanun üzrə vəreselenn mirası əldə etmək hüququ yaranır); • üçüncüsü, əsas vərəsə3 (məsələn, vəsiyyət üzrə əsas vərəsə mirası qə bul etmir və bunun nəticəsində vəsiyyətnamə ilə ehtiyat vərəsə təyin edilmiş şəxs mirası almaq hüququ əldə edir). Göstərilən kateqoriya vərəsələrin mirası qəbul etmədikləri nəticəsində mi rası almaq hüququ əldə edən vərəsələrin mirası qəbul etmələri üçün müddət barədə Azərbaycan Respublikasının vərəsəlik hüququ xüsusi qayda nəzərdə tutur (MM-ın 1247-ci maddəsi). Buna m irasın qebul edilm əsinin xüsusi * 2 3 Bun xarici öllcokrrin qanunvericiliyi daha U7tm müddot nəanrdə rulur Masnlan. İtaliyanın vnmsnlik hüququna pöm, mirasın qobu! olunma müddoti on ildir fОсновные институты фажданеггогп права зарубежных стран М . 1999. с. 561). 2 Научно-практический комментарий к ГК РСФСР / Отв. рсд. Е А Флейщиц
М., 1966, с 616 3 Зайиева Т И . Крашенинников П.В Наследственное право (комментарий за к о н о д а те л е м и практика его применения). М .. 2003, с. 124; Советское гражданское право. Учебник Том 2 Под рсд.
В П Грибанова. С М Корнеева М . 1980. с. 500; Гражданское право Учебник Часть 3 Под рсд.
М., 1998. с. 552. Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|