Odlar Yurdu Universitetinin «Mülki hüquq» kafedrasının baş müəllimi T. Feyzullayeva Sabir Salman oğlu Allahverdiyev. Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. ILL cild. IV kitab dərs
§ 4. Vərəsəlik hüququnun qorunması
Yüklə 19,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Danilov E.A.
|
§ 4. Vərəsəlik hüququnun qorunması
Fiziki şəxsin ölümü onun əmlakının sahibsiz əmlak sayıl- Mirasın masına dəlalət etmir. Onun öldüyü gündən, yəni mirasın ^qorunması açıldığı gündən mirasın qəbul olunduğu günə kimə müəy- uzrə əd irlər yƏn rpQjyət keçir. Bu müddət ərzində vərəsələrin mirasın açılması barədə xəbəri olmur və ya kimin vərəsəliyə çağırılması bilinmir və s. Lakin ölmüş fiziki şəxsin vərəsəlik üzrə keçə bilən hüquq və vəzifələrini həmin müddət ərzində subyektsiz (yəni heç kimə məxsus olmayan hüquq və vəzi fələr) hesab etmək olmaz. Bu hüquq və vəzifələrin həmişə subyekti vardır1. Fi ziki şəxs ölən andan qanun üzrə vərəsələr, vəsiyyət üzrə vərəsələr, müəyyən hallarda isə dövlət həmin şəxsin vərəsəlik üzrə keçən hüquq və vəzifələrinin subyekti olurlar. Amma müəyyən müddətdən müəyyən müddətə kimi (yəni mi ras açıldığı gündən miras qəbul edilənə kimi) bu hüquq və vəzifələrin subyekti bəlli olmur, naməlum olur2. Digər tərəfdən miras açıldığı andan miras kütləsi nin tərkibi dəqiq və konkret olaraq məlum olmur. Belə vəziyyətdə ölmüş şəxsin əmlakı oğurlana, itə, məhv edilə, korlana və ya xarab oluna bilər. Bundan əlavə, mirasın ayrı-ayrı hissələrinin normal sax lanması üçün müəyyən hərəkətlər edilməsinə, onlara qulluq göstərilməsinə və onların idarə olunmasına ehtiyac yarana bilər. Bütün bunların hamısı şübhəsiz ki, vərəsələrin mənafeyinə, əmlak vərəsəsiz olduğu hallarda isə dövlətin mə nafeyinə təsir etməyə bilməz. Göstərilən halda mülki qanunvericilik açılmış miras barədə iki növ tədbirin görülməsini nəzərdə tutur (MM-in 73-cü fəslinə daxil olan 1317-1320-ci mad dələr); • mirasın qorunmasına yönələn tədbirlər; • mirasın idarə olunmasına yönələn tədbirlər 1 A/
o / m / ic
О С С о в е т с к о е г р а ж д а н с к о е п р а в о . К у р с л е к ц и й . Ч а с т ь 3 Л . , 1 9 6 5 , с . 3 4 0 . Никитюк П. С. Н а с л е д с т в е н н о е п р а в о и н а с л е д с т в е н н ы й п р о ц е с с . К и ш и н е в . 1 9 7 3 , с . 1 7 3 ;
С о в е т с к о е г р а ж д а н с к о е п р а в о , с . 3 3 8 . 680
Miras qoyan tərəfindən vəsiyyətnamə icraçısı təyin edilən və ya vərəsələr miras əmlaka faktiki sahiblik etməyə başladığı hallarda', onlar bütün vərəsələ rin hamısı gələnə kimi mirasın qorunmasını və idarə olunmasını həyata keçirir lər1
2. Əgər onlar olmazsa və ya onlar tərəfindən vərəsəliklə bağlı olan bütün şəxslərin mənafelərinin lazımınca qorunması təmin edilməzsə, onda bu məna felərin mühafizə olunması üçün dövlət orqanları tərəfindən xüsusi tədbirlərin görülməsinə ehtiyac yaranır. Həmin tədbirlərin məcmusu mülki qanunvericilik də «miras əmlakın qorunması» və ya «miras əmlakın mühafizə edilməsi» ad lanır. Miras əmlakın qorunması vərəsəliklə əlaqəli olan bütün şəxslərin, yəni vərəsələrin, leqatarilərin (vəsiyyət tapşırığı alanların) kreditorların, habelə döv lətin mənafeyi üçün həyata keçirilir. Onun əsas məqsədi miras əmlakın sala mat saxlanmasını təmin etməkdən və onun oğurlanmasının, itməsinin, məhv olmasının, xarab edilməsinin, sui-istifadə olunmasının, habelə vərəsələr və ya kənar şəxslər tərəfindən gizlədilməsinin qarşısını almaqdan ibarətdir3. M iras əmlakın qorunm ası dedikdə, miras əmlakın xarab olmasının, it m əsinin, korlanm asının, məhv edilm əsinin və ya oğurlanmasının qarşısını alm aq üçün onun salamat saxlanılmasının təmin edilməsi başa düşülür. Mirasın qorunmasını mirasın açıldığı yerdəki notariat orqanı həyata keçirir (MM-in 1317-ci maddəsinin 1-ci bəndi). Üç halda o, mirasın qorunması üçün tədbirlər görməlidir: • mirasın qorunmasına zərurət yaranarsa (məsələn, ölən şəxsin əmlakının oğurlanmasını, gizlədilməsini, itirilməsini və s. güman etməyə əsas olarsa); • vərəsə məlum olmazsa; • vərəsənin mirası qəbul edib-etməməsi bilinməzsə. Bu hallardan biri olarsa, notariat orqanı mirasın qəbul edilməsinə qədər mi rasın qorunması məsələsini həll edir. Miras qəbul edildikdən sonra isə mirasın bölüşdürülməsinə qədər mirasın qorunması ilə bağlı tədbirlər miras şəriklərinin razılığı ilə həyata keçirilə bilər. Bununla yanaşı, belə tədbirləri hər bir vərəsə digər miras şəriklərinin razılığı olmadan da görə bilər (MM-in 1157-1 maddəsi). Notariat orqanının həm də hüququ vardır ki, mirasın qorunması üçün miräşı. siyahıya alsın. Bununla bərabər, o, mirasın açıldığı yerdə olmayan vərəsələrin axtarılması üçün tədbirlər görür. Mülki qanunvericilik həm də miras əmlakın idarə olunmasına yönələn təd birlər görülməsinin mümkünlüyünü nəzərdə tutur. Belə tədbirlərin görülməsinə o halda ehtiyac yarana bilər ki, mirasın tərkibində həm faktiki hərəkətlər vasi təsilə, həm də hüquqi hərəkətlər vasitəsilə idarə edilməsi tələb olunan müəy 1 N o t a r iu s a ta s ı ö l d ü k d ə n s o n r a D - n i n m ir a s ə m la k ı n ı n q o r u n m a s ı ü ç ü n t ə d b ir l ə r g ö r ü lm ə s i b a rə d ə x a h i ş i n d ə n i t r n i n a e t m i ş d ir . N o t a r iu s g ö s t ə r m iş d ir k i , m ir a s q o y a n la b i r l i k d ə y a ş a y a n A ( D - n in q a rd a ş ı) ə m l a k a s a h i b l i k e t m i ş d ir v ə b u n a g ö t ə d ə o n u n q o r u n m a s ı ü ç ü n h ə r h a n s ı x ü s u s i t ə d b ir in g ö r ü lm ə s in ə p r a k t i k i o la r a q z ə r u r ə t y o x d u r ( « С о в е т с к а я ю с т и ц и я » , 1 9 6 2 , № 1 2 , s . 3 1 ) . 2 V ə s i y y ə t n a m ə ic r a ç ı s ı n ı n b o r c u d u r k i , m ir a s a ç ı ld ı ğ ı a n d a n m ir a s ı q o r u m a ğ a v ə id a r ə e t m ə y ə b a ş la s ın ( M M - n i n 1 2 3 7 - c i m a d d ə s i) . 3
Н а с л е д о в а н и е п о з а к о н у и з а в е щ а н и ю . M . , I 9 8 4 , с . 8 5 ; С о в е т с к о е г р а ж д а н с к о е п р а в о . У ч е б н и к . Т о м 2 / П о д р с д . О.А. Красавчикова. M . , I 9 8 5 , с . 8 5 ; Г р а ж д а н с к о е п р а в о . У ч е б н и к . Т о м I / П о д р е д .
М . , 1 9 9 8 , с .5 5 3 : Зайцева Т.И., Крашенинников П.В Н а с л е д с т в е н н о е п р а в о . М . , 2 0 0 3 , с . I 5 I . 681
yən əmlak olsun. Məsələn, yaşayış evi, həyətyanı təsərrüfat, kənd təsərrüfatı tə yinatlı torpaq, müəssisə, təsərrüfat ortaqlıqları və ya təsərrüfat cəmiyyətlərinin nizamnamə (şərikli) kapitalındakı pay, qiymətli kağızlar, əqli mülkiyyət hüquqları (müstəsna hüquqlar), mal-qara və s. bu cür əmlak növlərinə misal ola bilər. Bir qayda olaraq, mirasın bölüşdürülməsinə qədər onu miras şərikləri birgə idarə edirlər. İdarəçiliklə bağlı qərarlar vərəsələr tərəfindən onların miras pay larına mütənasib surətdə sadə səs çoxluğu ilə qəbul edilir (MM-in 1157-1-ci maddəsi). Mirasın idarə olunması ilə bağlı müəyyən xərclər çəkilir ki, bu xərc lərin əvəzi vərəsələr tərəfindən özlərinin miras paylarına mütənasib surətdə ödənilir. Bununla yanaşı, mirasın qorunması və idarə olunması ilə bağlı tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün notariat orqanı əmlak idarəçisini təyin edə bilər (MM- in 1319-cu maddəsi). Qeyd etdik ki, miras qoyanın kreditorlara olan borcları əsasən onun ölməmişdən əvvəl iştirakçısı olduğu ayrı- ayrı öhdəlik hüquq münasibətlərindən, yəni öhdəliklər dən (alqı-satqı, kirayə, borc, kredit və s. öhdəliklərdən) yaranır. Bu borclar m irası y ü k lü edən b o rc la rın b irin ci q rupunu tə şkil edir. Mirası yüklü edən ik in c i qru p b o rcla r da yarana bilər. Bunlara miras qo yanın ölümü ilə bağlı olaraq əmələ gələn borclar deyilir. Həmin borclar müxtə lif əsaslara görə, lakin yalnız miras qoyanın ölümü ilə (məsələn, miras qoyanın dəfni ilə bağlı olaraq yaranan borclar və s.) yarana bilər. Beləliklə dediklərimizdən belə nəticə çıxara bilərik ki, m irası y ü k lü edən b orclar iki qrupa b ö lü n ü r': • miras qoyanın özünün borcları; • miras qoyanın ölümü ilə bağlı olaraq əmələ gələn borclar Miras qoyanın özünün bo rcla rı və həmin borclara görə məsuliyyət barə də bundan əvvəlki yarımbaşlıqların birində danışmışıq. M iras qoyanın ö lü m ü ilə bağlı olaraq əmələ gələn b o rc la rı d ig ə r və rə sələrin gəlm əsini gözləm əyən və m irasa s a h ib lik etm əyə və ya onu idarə etməyə başlayan vərəsə ödəyir. Söhbət m iras əm lakın tə rk ib in d ə k i pul m əbləğindən m üvafiq x ə rclərin ödənilm əsindən g e d ir. Həm in xərclərə aid d ir (MM-in 1249-cu m addəsi): • xəstəlik zamanı miras qoyana qulluq xərcləri; • miras qoyanın müalicəsi üçün çəkilən xərclər; • miras qoyanın dəfn edilməsi xərcləri; • miras qoyanın öhdəsində (himayəsində) olmuş şəxslərin saxlanması xərcləri; • əmək haqqının ödənilməsi xərcləri; • mirasın qorunması və idarə edilməsi xərcləri Miras qoyanın ölümü ilə bağlı olaraq xərclərin əvəzinin ödənilməsi 682
Серебровский В.И. О ч е р к и с о в е т с к о г о н а с л е д с т в е н н о г о п р а в а . М . , 1 9 5 3 , с . 2 1 1 . • mirasın açılması barədə vərəsələrə məlumat verilməsi üzrə xərclər'. G ö stərilən xə rclə r m iras açıldığı gündən altı ay keçənədək (MM-in 1249-cu m addəsi), lakin vərəsələr mirası qəbul edənə kim i1 2 ödənilir. Mi ras qəbul edilmədikdə isə dövlətə vərəsəlik şəhadətnaməsi verilənə kimi hə min xərclər kompensasiya olunur. Göstərilən xərclərin ödənilməsi məsələsini notarius da həll edə bilər. Nota rius bu barədə müvafiq sərəncam verir3. Xərclər mirasın tərkibinə daxil olan nağd pul hesabına ödənilir. Əgər nağd pul olmazsa, onda notarius xərclərin bankdakı hesab və ya bank əma nəti hesabına, ümumiyyətlə, miras qoyanın adına bankda olan istənilən he sab hesabına ödənilməsi barədə sərəncam verir. Mirasın tərkibində pul və bank əmanəti olmadığı hallarda xərclər mirasa daxil olan əşyalar hesabına ö d ə n ilir4. Notarius bu barədə müvafiq sərəncam verir. Lakin əşyanın dəyəri çəkilmiş faktiki xərclərin məbləğinə uyğun olmalı, həmin məbləği aşmamalıdır. Göstərilən xərclərin əsas cəhəti ondan ibarətdir ki, həmin xərclər miras pas siv in ə d a xil e d ilm ir5. Digər tərəfdən bu xərclər miras qoyandan keçən borc ların ödənilməsini ifadə etmir. Həmin xərclərin vərəsələrin miras qoyanın kre ditorları ilə apardığı hesablaşmaya aidiyyəti və dəxii yoxdur. Onlar kreditorlar qarşısında vərəsələrin məsuliyyətinin həcmini azaltmır. X əstəlik zamanı m iras qoyana qulluq xərcləri miras qoyanın xəstəliyi dövründə ona qulluq etməkdən ötrü (bilavasitə qulluq, ərzaq məhsulları al maq, yemək hazırlamaq, paltarları yumaq, evi yığışdırmaq və s. ötrü6) çəkilmiş xərclərdir. Bu xərclər müvafiq sənədlə təsdiqlənməlidir. Belə sənədlər olmadı ğı hallarda faktiki xərclər barədə məhkəmə qərarını təqdim etmək lazımdır7. M iras qoyanın m üalicəsi üçün çəkilən xərclər pəhriz qidalanma üçün və dava-dərman alınmasına verilən xərclərdən, həkim məsləhətinə, həkim çağırıl masına və müalicə müəssisəsinə ödənilən pul məbləğindən, müayinə pulun dan ve tibbi yardıma görə ödənişdən (cərrahiyyə əməliyyatı, sarıma, iynə vur maq və digər tibbi proseduradan) ibarətdir8 9 . Bu xərclər müalicə müəssisəsinin verdiyi sənədlə (arayışla) təsdiqlənir. M iras qoyanın dəfn edilm əsi xərcləri dedikdə, miras qoyanın meyidinin (cəsədinin) müəyyənləşdirilmiş qaydada torpağa basdırılması ilə bağlı sərf et mələr başa düşülür3. Həmin xərclərə aiddir: tabut almaq üçün çəkilən xərc; ayin (mərasim) əşyalarının alınmasına çəkilən xərc; meyidin yuyulmasına çə kilən xərc; dəfn yeri alınması üçün çəkilən xərc; qəbir qazmaq üçün çəkilən 1 B u x ə r c ( ə n a x ı r ı n c ı x ə r c ) M ü l k i M ə c ə ll ə d ə y o x , « N o t a r ia t h a q q ın d a » q a n u n u n 5 4 - c ü m a d d ə s in d ə n ə z ə r d ə t u t u l u r . ^ « N o t a r ia t h a q q ı n d a » q a n u n u n 5 4 - c ü m a d d ə s i. 3 « N o t a r i a t h a q q ı n d a » q a n u n u n 5 4 - c ü m a d d ə s in in 1 -c i h is s ə s i. 4 « N o t a r i a t h a q q ı n d a » q a n u n u n 5 4 - c ü m a d d ə s in in 2 - c i h is s ə s i. 5 Антимонов Б.С.. Граве К.Л. С о в е т с к о е н а с л е д с т в е н н о е п р а в о . М . , 1 9 5 5 , с . 2 4 8 . 6 Зайцева Т.И., П В.Крашенинников. Н а с л е д с т в е н н о е п р а в о . М . , 2 0 0 3 , с . 1 65. 7 Эйдинова Э.Б. Н а с л е д о в а н и е п о з а к о н у и з а в е щ а н и ю . М . , 1 9 8 4 , с .9 2 . 8 Гущин В.В. Н а с л е д с т в е н н о е п р а в о . М . , 2 0 0 3 , с. 9 8 ; Зайцева Т.И., Крашенинников П.В. Н а с
л е д с т в е н н о е п р а в о . М . , 2 0 0 3 , с . 16 6 . 9 R S F S R n o t a r i a t p r a k t ik a s ı b u m ö v q e d ə n ç ı x ı ş e d ir d i. 683
xərc; miras qoyanın meyidini dəfn yerinə çatdırmaq üçün istifadə olunan nəq liyyat vasitəsinə görə çəkilən xərc (nəqliyyat xərci)1. Bir sözlə, m iras qoyanın dəfn edilm əsi xərcləri ayin (mərasim) x id m ətlə rin ə gö rə çəkilən x ə rc lə r dən ibarətdir1 2 *. Dini ayinlərin icrasına, ehsan-xeyrat (ona rus dilində «pominki» deyilir) ve rilməsinə, mərhuma xatirə-yadigar qoyulmasına və onun çəpərlənməsinə (qə- birüstünün götürülməsinə) çəkilən xərclər dəfn xərclərinə aid və daxildirmi? Müəlliflərdən E.B. Eydinova 70-80-cı illərin notariat praktikasına əsaslanaraq bu suala mənfi cavab verir*. V.V. Quşin isə göstərir ki, ehsan-xeyrat verilməsi həmin xərclərə aiddir4. Sovet dövründə ehsan-xeyrata, habelə dini mərasimlə rin icrasına çəkilən xərclərin əvəzi ödənilmirdi5, yəni həmin xərclər dəfn xərc lərinə daxil deyildi. RF-in məhkəmə praktikasına görə dəfn xərcləri dedikdə, dəfn üçün lazım olan ləvazimatların alınmasına, nəqliyyat vasitəsi üçün, dəfn iştirakçılarının yerləşdirilməsi üçün çadırın (palatkanın) və digər predmetlərin əldə olunması na, habelə dini ayin, xidmət və adətlərin həyata keçirilməsinə çəkilən xərclər başa düşülür6. Məhkəmə praktikasına görə ehsan-xeyrata çəkilən xərclər, ha belə məhruma standart xatirə-yadigar qoyulmasına (yəni mərhumun qəbrinin üstünün götürülməsinə və qəbir daşı qoyulmasına) və onun çəpərlənməsinə çəkilən xərclər də dəfn xərclərinə daxildir. Biz, məhkəmə praktikasının mövqeyi baxımından çıxış edərək göstərilən xərcləri dəfn xərclərinə aid edirik7. Lakin lazımdır ki, dəfn xərclərinin çəkilməsi ni təsdiqləyən müvafiq sübutlar təqdim olunsun. Mal (əmtəə) və kassa çeki, miras qoyanın dəfnini təşkil edən komissiyanın aktı, mağazadan gətirilən he- sab-faktura, ayin xidmətləri bürosunun qəbzi8 və s. bu cür sübutlara misal ola bilər. Faktiki dəfn xərcləri barədə qanuni qüvvəyə minmiş məhkəmə qərarı da sübutedici əhəmiyyətə malik ola bilər. Belə ki, dəfn xərcləri barədə müvafiq sənədlər (sübutlar) təqdim etmək mümkün olmadıqda, onda dəfn xərcləri məhkəmə qaydasında müəyyənləşdirilir. M iras qoyanın ö h d əsində o lm uş ş ə xslə rin saxlanm ası xə rc lə ri miras qoyanın himayəsində olan şəxslərin saxlanmasına çəkilən xərclərdən ibarət dir. Yalnız həmin şəxslər vərəsə olduqda və onlara miras əmlakdan pay çat dıqda müvafiq xərclər (özü də həmin pay hesabına) çəkilir9. Söhbət miras qo- 1
Н а с л е д с т в е н н о е п р а в о , с . 1 6 5 ; Гущин В.В.
Н а с л е д с т в е н н о е п р а в о , с .9 8 . 2 A y i n x i d m ə t lə r in i n s iy a h ı s ı b a r a d ə b a x : Danilov E.A. N a s l e d o v a n i e . N o t a r i a t . P o x o r o m M . , 2 0 0 2 , s . 3 5 4 .
Н а с л е д о в а н и е п о з а к о н у и з а в е щ а н и ю . М . , 1 9 8 4 , с .9 1 . Гущин В.В.
Н а с л е д с т в е н н о е п р а в о . У ч е б н о е п о с о б и е . М . , 2 0 0 3 , с . 9 8 . 5 Б ю л л е т е н ь В е р х о в н о г о С у д а С С С Р . 1 9 7 6 . № 4 , с .3 9 . П о с т а н о в л е н и е П л е н у м а В е р х о в н о г о С у д а Р Ф о т 2 8 а п р е л я 1 9 9 4 г . № 3 « О с у д е б н о й п р а к т и к е н о д е л а м о в о з м е щ а и и и в р е д а , п р и ч и н е н н о г о п о в р е ж д е н и е м з д о р о в ь я » / / Б ю л л е т е н ь В е р х о в н о г о С у д а Р Ф , 1 9 9 4 , № 7 . Allahverdiyev S.S. A z ə r b a y c a n R e s p u b lik a s ı n ı n m ü l k i h ü q u q u . D ə r s l ik . I I c i l d . B a k ı , 2 0 0 3 , s. 7 5 3 . Полтавская / / . , Кузнецов В.
Н о т а р и а т ( к у р с л е к ц и й ) . М . , 2 0 0 2 , с . 1 5 5 . Эйдинова Э.Б. Н а с л е д о в а н и е п о з а к о н у и з а в е щ а н и ю . М . , 1 9 8 4 , с . 9 2 . 684
yanın əmək qabiliyyəti olmayan və maddi köməyə ehtiyacı olan vərəsələrin dən (miras qoyanın uşaqlarından, valideynlərindən, arvadından və ya ərindən və s.) gedir. Bundan əlavə, miras qoyanın himayəsində olmuş və özlərini müstəqil saxlaya bilməyən əmək qabiliyyəti olmayan şəxslərə də ödənişlər ve rilə bilər. Axı, həmin şəxslərin miras əmlakdan dolanacaq təminatı almaq hü ququ vardır (MM-in 1161-ci maddəsi). Əmək haqqının ödənilm əsi xərcləri tərdi əmək müqaviləsindən (kontrak tından) irəli gəlir. Belə ki, miras qoyan işə götürən (iş verən) rolunda çıxış edə rək müəyyən şəxsləri sürücü, katibə, dayə, bağban, çoban və s. vəzifəyə işə qəbul edə bilər. Əgər həmin kateqoriya şəxslərə əmək haqqı ödənilməmişsə, onların tələbləri miras əmlak hesabına təmin edilir. Vərəsəlik Mülki hüquqlar pozulduğu hallarda, həmin hüquqlar məhkəmə iddiası
qaydasında müdafiə edilir. Bu sözləri mülki hüququn bir növü olan subyektiv vərəsəlik hüququ haqqında da demək olar. Subyektiv vərəsəlik hüququ pozulan zaman məhkəmə iddiasının köməyi ilə müdafiə olunur. Həmin iddia vərəsəlik iddiası adlanır. Bu iddia mübahisə edi lən vərəsəlik hüququnun müəyyənləşdirilməsinə və ya pozulmuş subyektiv vərəsəlik hüququnun qorunmasına yönəlir. V ərəsəlik iddiası dedikdə, m übahisə edilən vərəsəlik hüququnun mü ə yyə n lə ş d irilm ə s i və ya pozulm uş subyektiv vərəsəlik hüququnun qo runm ası barədə iddia başa düşülür. Vərəsəlik iddiası m ülki-h ü q u q i iddiaların b ir növüdür. O, nə əşya iddiala rına (vindikasiya iddiasına, neqator iddiaya, mülkiyyət hüququnun tanınması barədə iddiaya), nə də öhdəlik iddialarına (müqavilə iddiasına, delikt iddiası na, kondikasiya iddiasına) aid olunur. Biz, vərəsəlik iddiasını mülki iddiaların (mülki müdafiə üsullarının) üçüncü qrupuna şamil etmişik’ . Amma həmin id d ia tamamilə müstəqildir1 2. Bəzən praktikada vərəsəlik iddiasını mülki iddiaların digər növləri ilə qarışdı rırlar. Bu isə öz növbəsində iddia müddətinin hesablanmasında və bir sıra konk ret məsələlərin həllində səhvə (yanlışlığa) səbəb olur. Bu cür hallara yol vermə mək üçün mülki iddiaların ayrı-ayrı növlərini bir-birindən ayırmaq lazımdır. Vərəsəlik iddiasını hər şeydən əvvəl, vindikasiya iddiasından fərqləndir mək lazımdır. Bu iddialar arasında həm oxşar, həm də fərqli cəhətlər vardır. Birinci oxşar cəhət ondan ibarətdir ki, hər iki iddia cavabdehin əmlakı qaytar masına (verməsinə) yönəlir. Buna görə də həm vərəsəlik iddiası, həm də vin dikasiya iddiası əmlakın ve rilm ə sin i tələb etmək barədə iddia növünə şa m il ed ilir. İkinci oxşar cəhət onunla bağlıdır ki, vərəsəlik iddiası mirası qanunsuz ola raq ələ keçirən hər bir kəsə verilə bilər. Vindikasiya iddiası da əmlakı qanun suz olaraq əldə edən istənilən şəxsə yönəlir. Ona görə də həm vərəsəlik iddi 1 N ə zərin izə çatdıraraq xatırladırıq k i, bu sətirlərin m ü ə llifi b irin ci qrupa əşya
(idd ia ların ı), ik in c i qrupa ö h d ə lik müdafiə üsullarını (iddialarını) aid edir {Allahverdiyev S.S.
can Respublikasının m ü lk i hüququ. D ə rslik. 1 cild . I kitab. Bakı, 2003, s. 281).
Советское гражданское право. Курс лекций. Часть 3. Л., 1965, с. 343. 685
ası, həm də vindikasiya iddiası mülki iddianın m ütləq id d ia nö vü nə aid edilir1. Bununla belə, göstərilən iddialar arasında fərqli cəhətlər də vardır. Birincisi, vindikasiya iddiasının o byekti qism ində yalnız fə rd i əla m ə tlə ri ilə m üəy yən edilən əşyalar (məsələn, yaşayış evi, minik avtomobili və s.) çıxış edə bilər. Düzdür, cinsi əlamətləri ilə müəyyənləşdirilən əşyaların da vindikasiya edilməsi istisna olunmur, bir şərtlə ki, həmin əşyalar bu və ya digər dərəcədə fərdiləşdirilsin və eyniləşdirilsin (identifikasiya). Məsələn, kisədəki kartofu, va qondakı buğdanı və s. vindikasiya etmək olar. Əgər cavabdeh qanunsuz ola raq əldə etdiyi əşyaya faktiki sahiblik etmirsə, yəni mülkiyyətçinin əşyası onun faktiki sahibliyində yoxdursa (məsələn, qanunsuz sahib əşyanı üçüncü şəxsə satır və s.), onda mülkiyyətçiyə qaytarmağa heç nə olmur. Olmayan əşyanın qaytarılmasını hətta təsəvvürə gətirmək qeyri-mümkündür. Belə halda vindika siya iddiasına yer qalmır. Ona görə ki, həmin iddia əşyanın yalnız naturada qaytarılmasına (əşyanın özünün qaytarılmasına) yönəlir2. Vindikasiya iddiası nın obyektini eynicinsli hər hansı əşya ilə, pulla əvəz etmək, onun ekvivalentini mülkiyyətçiyə qaytarmaq qeyri-mümkündür. Əgər mülkiyyətçinin əşyasını qa nunsuz olaraq əldə edən şəxsin (cavabdehin) faktiki sahibliyində həmin əşya olmazsa, onda həmin şəxsə vindikasiya iddiası yox, zərərin əvəzinin ödənil məsi barədə iddia (öhdəlik iddiası) verilir. Vindikasiya iddiası irəli sürüldüyü halda isə onu təmin etməkdən imtina olunur, ya da vindikasiya iddiası zərərin əvəzinin ödənilməsi barədə iddia (öhdəlik iddiası) ilə əvəz olunur. Beləliklə, hər hansı ekvivalent alınması və zərərin əvəzinin ödənilməsi həmişə vindikasi ya iddiasının çərçivəsindən kənara çıxır3. V ə rə sə lik id d ia sın ın o b ye ktinə gəldikdə isə qeyd etm ək lazım dır ki, həm in id d ia n ın o b y e k ti q is m in d ə m i ras əmlak çıxış edir. M iras əmlakın tə rk ib in ə isə əşyalar, əm lak h ü q u q la rı (məsələn, tələb etmək, yəni ö h d əlik h üquqları), əm lak (iq tis a d i) m əz m unlu m ü ə lliflik hüquqları, patent hüquqları və s. d a x ild ir. Vərəsəlik iddi ası ilə cavabdehdən miras əmlak və ya onun bir hissəsinin verilməsi tələb olunur. Əgər mirasın tərkibinə daxil olan əşya cavabdehin faktiki sahibliyində olmazsa, iddiaçı həmin əşyanın əvəzini (ekvivalentini) tələb edə bilər. Bu hal da gördüyümüz kimi, əşya naturada qaytarılmır. Əgər əşyanı naturada q a y tarm aq m üm kün deyilsə, onda həm in əşyanın də yə rin ə u yğ u n pul m əb ləği ö dənilir. Hətta iddiaçı vərəsəlik iddiasının vasitəsilə mirasa daxil olan əş yanın (məsələn, yaşayış evinin və s.) satışından əldə edilən pul məbləğinin verilməsini də tələb edə bilər. Bu isə onu göstərir ki, və rə s ə lik iddiası u n iv e r sal xarakterə m alik olub, ekvivalent alınm ası kim i p rin s ip i tanıyır. İkincisi, vindikasiya iddiası üzrə iddiaçı rolunda mülkiyyətçi çıxış edir. O, əşyaya sahiblikdən məhrum olmuş, ona faktiki yiyəliyi itirmişdir. İddiaçı vindikasiya olunan əşyaya mülkiyyət hüququnun olmasını sübut etməlidir. Vərəsəlik iddiası üzrə iddiaçı qismində özünü vərəsə sayan istənilən 1 Гражданское право. У чеб ник. Том 1 / Под рсд.
М ., 1998, с. 6 1 1; Allahverdiyev 5.5. Azərbaycan Respublikasının m ü lk i hüququ. D ə rslik. I c ild . I I kitab. B akı, 2003, s. 291. Черепахин Б.Б Виндикационные иски в советском праве / / Черепахин Б.Б. Т р уды по гр а ж данскому праву. М ., 2001, с. 175.
Очерки советского наследственного права. М ., 1953, с. 228. 686
şəxs çıxış edə bilər. Bunun üçün həmin şəxs sübut etməlidir ki, o, həqiqətən vərəsədir. Bununla belə, vərəsəlik iddiasını ehtiyat vərəsə, vərəsənin vərəsəsi (transmissiar, yəni transmissiya üzrə vərəsə), habelə maliyyə və ya iqtisadi in kişaf orqanlarının şəxsində dövlət də verə bilər. V in d ik a s iy a iddiası üzrə cavabdeh dedikdə, əşyanı qanunsuz sahibi, mülkiyyətçi olmayan şəxs başa düşülür. Vərəsəlik iddiası üzrə cavabdeh qismində isə yalnız özünü vərəsə sayaraq miras əmlakı ələ keçirən şəxs çıxış edə bilər. Üçüncüsü, və rə sə lik iddiası həmişə vərəsəliklə bağlıdır və həmin iddi anın əmələ gəlm əsinə səbəb olan m übahisə vərəsəlik hüquq münasibət lərindən kənara çıxm ır. Bu sözləri vindikasiya iddiası barədə demək olmaz. Müəyyən şəxs vərəsəlik iddiasının vasitəsilə mirasın (və ya onun müəyyən hissəsinin) verilməsini yalnız ona görə tələb edir ki, o, vərəsədir. Bununla ya naşı, vərəsə əşya (vindikasiya) və öhdəlik iddialarından da istifadə edə bilər. Belə ki, mirası əldə etməklə vərəsə ayrı-ayrı əşyaların mülkiyyətçisi olur. Əgər həmin əşya özgənin qanunsuz sahibliyində olarsa, onda vərəsə vindikasiya iddiası verməklə həmin əşyanın geri qaytarılmasını tələb edir1. Belə halda iddi anın əsas məqsədi vərəsəlik hüququnun həyata keçirilməsi nəticəsində əmələ gələn mülki hüququ (səlahiyyəti) qorumaqdan ibarətdir1 2. Vərəsəlik iddiası isə bundan fə rq li olaraq, su byektiv vərəsəlik hüquqlarının qorunmasına yö nəlir. Məsələn, vərəsə başqa şəxslə əmlaka kimin vərəsəlik hüququ olması barədə mübahisə edir. Bu halda vərəsə həmin hüququ müəyyənləşdirmək üçün vərəsəlik iddiası verir. Vərəsəlik iddiasını əşya iddiasının digər növü olan neqator iddiadan da fərq ləndirmək lazımdır. Bəzən mirasın qorunması məqsədi ilə miras əmlak siyahıya alınarkən bu və ya digər əmlak həmin siyahıya daxil edilir. Bu əmlakın siyahıdan çıxarılması barədə verilən iddianı vərəsəlik iddiası hesab etmək olmaz3. Ona görə ki, həmin iddia vərəsəlik münasibətindən kənara çıxır. Göstərilən halda ne qator iddia verilir4. Məsələn, ər ölür. Miras əmlak siyahıya alınarkən onun sağ qalan arvadına bağışlama yolu ilə keçmiş əmlak səhvən siyahıya düşür. Belə halda o, həmin əmlakı siyahıdan çıxarmaq üçün neqator iddia verir. Vərəsə mirasın tərkibinə daxil olan müqavilə öhdəliklərində kreditor rolunda çıxış etdiyi hallarda isə ö hdəlik (m üqavilə) iddiası verə bilər. Belə ki, o, şəxsi xarakterli bəzi öhdəliklər istisna olmaqla, miras qoyanı müqavilə öhdəliklərin də əvəz edir və yeni kreditor kimi çıxış edir; bu səbəbdən miras qoyanın tələb hüquqları (öhdəlik hüquqları) ona keçir. Məsələn, vətəndaş öz qonşusuna borc pul verir və bununla onlar arasında borc (müqavilə) öhdəliyi yaranır. Və 1
О черки советского наследственного права. М., 1953, s.233. Başqa Ыг yerdo V .t.S crcb ro vski bunun əksi olan mövqedə durur. O, göstərir k i, miras əmlakı qanun üzrə vərəsə və ya v ə siyyə t üzrə vərəsə olm ayan şəxslər ələ keçirdikdə, vərəsəlik iddiası v e rilir (Серебровский В.И. О чер ки со ветского наследственного права. М ., 1953, с. 226). 2
Приобретение наследства в СССР. М ., I960, с. 78; Иоффе О.С. Советское гражданское право. К у р с лекций. Часть 3. Л., 1965, с. 343. 3
Наследственное право и наследственный процесс. Кишинев. 1973, с. 215. 4
Azərbaycan Respublikasının m ülki hüququ. D ə rslik. I c ild , i l
kitab. Bakı. 2003, s. 215.
687 təndaş öldükdən sonra onun qonşudan borc pulun verilməsini tələb etmək hü ququ vərəsəsinə keçir. Lakin qonşu borcu qaytarmır. Vərəsə öhdəlik (müqavi lə) iddiası verməklə borcun geri qaytarılmasını qonşudan tələb edir. Miras əmlaka zərər vurulduqda isə vərəsə müqavilə iddiası yox, d e lik t id diası (delikt iddiası öhdəlik iddiasının bir növüdür) verir. Məsələn, qonşu miras əmlaka daxil olan minik avtomobilini itələyir və bunun nəticəsində o, qarşıdakı binaya dəyərək əzilir. Vərəsə delikt iddiası verməklə vurulmuş zərərin əvəzinin ödənilməsini tələb edir. Vərəsə kondikasiya (əsassız varlanm a) iddiası da verə bilər (o, öhdəlik iddiasının bir növüdür). Bu iddia əsassız varlanma hallarında verilir. Məsələn, vərəsələrdən biri miras qoyanın kreditorlarına olan bütün borcları təkbaşına ödəyir. Digər vərəsələr öz miras paylarına uyğun olaraq həmin vərəsəyə mü vafiq pul məbləği ödəməlidirlər. Lakin onlar bunu etmirlər. Bununla əsassız varlanma yaranır. Vərəsə qalan vərəsələrə ona çatası pul məbləğini almaq üçün kondikasiya iddiası verir. Vərəsəlik iddiası iddiaçının vərəsə kimi tanınması barədə, cavabdehin vərə sələr sırasından çıxarılması və ya iddiaçının (və ya cavabdehin) vərəsəlik hü ququnun başqa cür müəyyənləşdirilməsi barədə tələbdir. O, elə bir iddiadır ki, bu iddianın vasitəsilə qanun üzrə və ya vəsiyyət üzrə vərəsələrin dairəsi mü əyyənləşdirilir, habelə həmin vərəsələrin vərəsəlikdə iştirakının xarakteri (mi ras payı) təyin edilir. Vərəsəlik iddiasının irəli sürülməsini şərtləndirən halların dairəsi kifayət qə dər genişdir. Buna görə də öz konkret məzmununa görə bu iddialar kifayət qə dər müxtəlifdir. Məhz bu səbəbdən hüquq ədəbiyyatı səhifələrində vərəsəlik iddialarının təsnifinin verilməsinə müəlliflər xüsusi diqqət yetirirlər’ . Müəlliflər dən M.V.Qordon vərəsəlik iddialarını predm et tə rk ib in ə görə bir neçə yerə bölür1 2: mirasın bölgüsü barədə mübahisələr; vəsiyyətnamənin etibarsız sayıl ması barədə iddialar; vərəsələrin hüquqlarının asılı olduğu ayrı-ayrı halların müəyyən edilməsi barədə işlər (məsələn mirasın qəbul edilməsi və mirasın açıldığı yerin müəyyənləşdirilməsi barədə, şəxslərin qohumluq əlaqələrinin müəyyənləşdirilməsi barədə və s. işlər barədə); vərəsənin məsuliyyətinin ölçü sü barədə mübahisələr. O.S.loffe su b ye kt tə rk ib in ə g ö rə vərəsəlik iddiaları nın təsnifini verir3. P.S.Nİkityuk O.S.loffenin təklif etdiyi təsnifi uğurlu hesab edir4. Bizim də mövqeyimiz belədir. 0 .
5.10ffe tərəfindən təklif olunmuş təsnifə əsaslanaraq vərəsəlik haqqında iddiaları altı qrupa bölmək olar5. 1. Qanun üzrə vərəsələr arasında m übahisələr. Bu qrup mübahisələrə aiddir:
1 Барышев А.И. Приобретение наследства в СССР. М ., I96 0 , с. 79-87. Гордон М.В. Наследование по зако ну и по завещанию, 1967, с. 106-117. 3
Советское гражданское право. К ур с лекций. Часть 3. Л ., 1965, с.343-344. Никитюк П.С. Наследственное право и наследственный процесс. Киш ине в. 1973, с.216-217. T.V .S alom atova O.S. io ffc n in t ə k lif e td iyi təsnifata əsaslansa da v ə rə sə lik id diala rım dörd qrupa bölür. Bunu isə ə ha təli bölgü hesab etm ək olm az {T.B.Саломатова. Наследование по завещанию и по закону, с. 64-65). 688
• şəxsin
vərəsə kimi tanınması barədə tələbi (məsələn, birinci növbə vərə sələr miras əmlakı bölüşdürərkən övladlığa götürülən şəxsi vərəsə kimi nəzərə almırlar. Bu halda övladlığa götürülən şəxs özünün vərəsə kimi tanınması barədə vərəsəlik iddiası verir); •
vərəsəlik hüququndan mülki qanunvericilikdə (MM-in 1137-1138-ci mad dələrində) nəzərdə tutulan əsaslara görə məhrum etmək barədə mübahi sələr
(məsələn, vərəsələr mirası bölüşdürərkən ləyaqətsiz vərəsəyə də miras payı ayırırlar. Vərəsələrdən biri ləyaqətsiz vərəsənin qanun üzrə vərəsələr sırasından çıxarılması barədə vərəsəlik iddiası verir); •
(məsələn, birinci növbə vərə sələr mirası qəbul etmirlər. Bunu əldə əsas tutaraq ikinci növbə vərəsələr onların vərəsəliyə çağırılması barədə vərəsəlik iddiası verirlər. Mahiyyət cə belə halda mirasın qəbul edilməməsi faktı barədə birinci növbə vərə sələrlə ikinci növbə vərəsələr arasında mübahisə yaranır); •
tələbi (məsələn, miras açılanadək üç il miras qoyanla birlikdə yaşamış vərəsə MM-in 1303-cu maddəsinə uyğun ola raq mirasdan yaşayış evini almaqda üstünlük hüququnun tanınması ba rədə məhkəməyə iddia verir); •
şəxsin miras qoyanla qohumluq əlaqəsinin tanınması və onun qanun üz rə vərəsələr sırasına daxil edilməsi barədə tələbi
(məsələn, vətəndaş öl dükdən sonra onun oğulları özlərinin tam doğma olmayan bacısını vərə sə hesab etmirlər. O, ölən vətəndaşın başqa rəsmi nikaha girməsi və hə min vətəndaşın qızı kimi tanınması barədə iddia verir). 2. Q anun üzrə və və siyyə t üzrə vərəsələr arasında mübahisələr. Bu qrup mübahisələrə daxildir: •
vəsiyyətnamənin bütövlükdə tamamilə etibarsız sayılması barədə iddialar (məsələn, vətəndaş nümayəndə vasitəsilə vəsiyyətnamə tərtib edir. Hə min vətəndaşın qanun üzrə vərəsələri vəsiyyətnamənin etibarsız sayıl masını tələb edirlər. Başqa bir misalda vətəndaş anlaqsız vəziyyətdə, yə ni öz hərəkətlərinin mənasını başa düşmədiyi və ya onlara rəhbərlik edə bilmədiyi vəziyyətdə vəsiyyətnamə tərtib edir. Qanun üzrə vərəsələr bu vəsiyyətnamənin etibarsız sayılması barədə vərəsəlik iddiası verirlər); •
vəsiyyətnamənin qismən etibarsız sayılması barədə iddialar
(məsələn, vəsiyyət üzrə vərəsələrlə məcburi vərəsələr arasında mübahisə yaranır. Məcburi vərəsələr onların payına miras əmlakdan düşən hissənin ayrıl ması barədə vərəsəlik iddiası verirlər. Bu halda vəsiyyətnamə tam yox, qismən etibarsız sayılır). 3. M ü x tə lif vəsiyyətnam ələr ilə təyin edilən vərəsələr arasında müba hisə və ya eyni b ir vəsiyyətnam ədə göstərilən vərəsələr arasında müba hisə. Bu qrup mübahisələrə aiddir: •
sonradan tərtib edilmiş vəsiyyətnamənin etibarsız sayılması və əvvəl tər tib olunmuş vəsiyyətnamənin (hər iki vəsiyyətnamə eyni bir əmlaka aid dir) bərpa edilməsi barədə tələb
(məsələn, anlaqsız vəziyyətdə tərtib 689 edildiyinə görə sonradan tərtib olunmuş vəsiyyətnamənin etibarsız sayıl ması barədə vərəsə məhkəməyə iddia verir); •
(məsələn, vətəndaş vəsiyyətnamə ilə evin i hissəni oğluna vəsiyyət edir. Bir ildən sonra vətəndaş ikinci vəsiyyətna mə tərtib edərək evin qalan hissəsini öz qızına vəsiyyət edir. Vətəndaş öl dükdən sonra vərəsələr arasında mübahisə yaranır. Miras qoyanın oğlu vəsiyyətnamənin ona olan hissəsinin etibarlı sayılması barədə iddia verir); •
və ya vəsiyyət tapşırığının icra edilməməsi ilə bağlı olaraq yaranan mübahisə; •
t ə y i n e d i l ə n v ə r ə s ə l ə r a r a s ı n d a m i r a s ı n r e a l ( n a t u r a d a ) b ö l g ü s ü b a r ə d ə m ü b a h i s ə . 4 . Dövlətlə qanun üzrə və rəsələr və ya v ə s iy y ə t üzrə v ə rə s ə lə r a rasın dakı m übahisələr. Bu qrup mübahisələrə aiddir: •
s ı z s a y ı l m a s ı b a r ə d ə i d d i a s r , •
s i y y ə t ü z r ə v ə r ə s ə l ə r i v ə r ə s ə l i k h ü q u q u n d a n m ə h r u m e d i l m ə s i b a r ə d ə i d d i a l a r . 5. İstənilən və rəsələr arasındakı m übahisələr. Bu qrup mübahisələrə aiddir: •
r ə s ə l ə r d ə n t ə l ə b e t m ə k b a r ə d ə i d d i a s r , •
m ü b a h i s ə s i . 6 . Vərəsələrlə vərəsə olm ayan ş ə xslə r arasında yaranan m üb a h isə lə r1. Bu cür mübahisələr subyektiv vərəsəlik hüququna aid olmalıdır. Subyek tiv vərəsəlik hüququ barəsində olmayan ixtilaflara vərəsəlik mübahisəsi kimi baxmaq olmaz. Əgər ixtilaf vərəsəlik hüququnun həyata keçirilməsi nəticəsin də yaranan hüquqa (səlahiyyətə) aid olarsa, məsələn, mülkiyyət hüququna aid olarsa, onda vərəsəlik mübahisəsi əmələ gəlmir və buna görə də mülki id diaların başqa növündən istifadə edilir. Göstərilən vərəsəlik mübahisəsinə və siyyət üzrə vərəsə ilə üçüncü şəxs (vərəsə olmayan şəxs), yəni xeyrinə vəsiy yət sərəncamı edilən şəxs arasında bank əmanəti barəsində əmələ gələn mübahisəni misal göstərmək olar. Bundan əlavə, digər elə vərəsəlik iddiaları vardır ki, həmin iddialar həm qa nun üzrə vərəsələr, həm də vəsiyyət üzrə vərəsələr tərəfindən verilə bilər. Biz, yuxarıda onların adını çəkmədik. Onlar vərəsəlik iddialarının göstərilən qrupla- р. S .N ikityu k O .S .lo ffcn in tə k lif e ld iy i altıncı qrup və rə sə lik iddiası ilə razılaşmayaraq g östə rir ki, burada O .S .İo ffcn in Vərəsəlik iddiasının m a h iyyəti barədə sö ylə d iyi fik ir lə r lə z id d iy y ə t v a rd ır (
-
П С. Наследственное право и наследственный процесс. Киш ине в. 1973, с.215). 690
rından birinə şamil edilə bilər. Həmin iddialara aiddir: • mirasın qəbul edilməsi barədə iddia; • vərəsənin ləyaqətsiz vərəsə hesab edilməsi barədə iddia; • qanun üzrə vərəsələr arasında miras əmlakın naturada bölüşdürülməsi barədə iddia; • vərəsəlik şəhadətnaməsinin etibarsız sayılması (tam və ya qismən etibar sız sayılma) barədə iddia; • mirası qəbul etmə aktının həyata keçirilməsi barədə iddia; • mirasdan imtina aktının həyata keçirilməsi barədə iddia. V ə rə sə lik id d ia la rı vərəsəlik hüquq m ünasibətlərindən kənara çıxma m alıdır. Ona görə ki, vərəsəlik iddiasına verdiyimiz anlayışdan göründüyü ki mi, həmin iddia subyektiv vərəsəlik hüququnun mübahisə edilməsi və ya po zulması ilə bağlıdır. Bu iddianın vasitəsilə mübahisə edilən vərəsəlik hüquqları müəyyənləşdirilir və ya pozulmuş subyektiv vərəsəlik hüquqları bərpa olunur. Subyektiv vərəsəlik hüququ isə vərəsəlik hüquq münasibəti çərçivəsində ya ranır. Lakin vərəsəlik hüquq münasibəti ilə bağlı olan elə iddialar var ki, onlan vərəsəlik iddiası saymaq olmaz. Bu iddialar vərəsəlik hüquq münasibətlərin dən irəli gəlsə də, onların vərəsəlik varisliyinə və vərəsələr arasındakı qarşı lıqlı əlaqəyə birbaşa münasibəti yoxdur. Onları «vərəsəlik hüquq münasibəti ilə bağlı olan (vərəsəlik iddiaları ilə eyni sərhəddə olan)1 iddia» adlandır maq olar. Söhbət mülki iddiaların vindikasiya iddiası, müqavilə iddiası, kondi- kasiya iddiası və s. kimi növlərindən gedir. Biz, bir az bundan əvvəl bu barədə danışmışıq.
Yüklə 19,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|