Milli Virtual-Elektron Kitabxananın təqdimatında

Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
225 
 
225 
məsələni  xatırlamağa  dəyər:  “Gədədən  bəy  olmaz,  amma 
bəydən  gədə  olar”.  Nəzər  Heydərov  yəqin  ki,  özünə  yaxın 
bildiyi gədələşmiş bəyləri artıq bəy hesab etmirmiş... 
Bunun  ardınca  yenidən  kitabın  75-ci  səhifəsində  Nəzər  
Heydərov  yenidən  Aslan  bəy  haqqında  yazır:  “Qandalımızı 
açmadılar.  Bizi  pristavın  (Aslan  bəyin)  yanına  25  strajnik 
qolları qandallı aparırdı. Biz idarəyə  çatanda Sərməstbəyovla 
Aslan bəy Sultanov  eyvanda oturmuşdular”. 
Kitabı  bütövlükdə  sizin  üçün  bura  köçürməyə  heç  bir 
lüzum  bilmirik.  Müəllif  bəylərə  nifrətini  müxtəlif  fəsillərdə 
qabardaraq  açıq-aydın  yazır.  Oxucunun  ürəyində  bəylərə  və 
müsavat  dövrünə  nifrət  yaratmaq  məqsədilə  bacardığı  bütün 
üsullardan  və  üslublardan    istifadə  edir.  Biz  sadəcə  olaraq 
müəyyən qeydləri nəzərinizə çatdırmaqla müəllifin təzadlı və 
özü-özünü  ifşa  edən  fikirlərini  sizin  ixtiyarınıza  buraxmaq 
istəyirik.   
Müəllif həmin səhifənin sonunda əlavə  kimi qeyd edir ki, 
“qolumuzdakı  qandal  adi  dustaq  qandalı  deyildi,  kəndlilərin 
atın qabaq ayaqlarına çidar vurduğu nazik zəncirli qandal idi”. 
  
səh 85. 
 “Bizi  (müəl:  yəni  bacısının  əri  Molla  Abbası,  qardaşı 
Novruzu,  bir  də  Nəzər  Heydərovu)  21  iyun  1919-cu  il  172 
nömrəli  sənədə  əsasən  Zəngəzur  həbsxanasından  yatab  edil- 
miş  dustaq  kimi  Şuşa  həbsxanasına  saldılar.  “Nə  üçün  həbs 
olunub?”  –  sualının  qabağında  yazılmışdı:  Hökumət  qayda-
qanunu  (yəni  müsavat  hökumətinin  qayda-qanunun),  ictimai 
sakitliyi pozduğuna görə.  
Məni  Bəhram  bəy  Cavanşirov  yatan  kameraya,  molla  ilə 
qardaşımı isə başqa kameraya saldılar. ” 
 
səh 86 
“Qoca anam isə evdə atama rahatlıq vermirdi. 
–  Niyə  oturmusan,  indi  sən  nəyə  gərəksən?  Bundan  sonra 
sənin  qapını  heç  kim  açmayacaq.  Niyə  oğlanlarının  dalınca 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
226 
 
getmirsən? Onlar ölsə sən də ölərsən. (göründüyü kimi Nəzər 
Heydərov bu  yerdə ürək ağrısı və nifrətlə qeyd edir ki,  onun 
özü  başda  olmaqla  ailənin  “lotusu”  Molla  Abbası  da,  qar- 
daşını da Aslan bəy həbs edib. Onun ürəyindəki qisas hissinin 
əsas qaynağı da elə buradan doğur.)  
Atam Şuşaya gəldi. Çoxdan buralarda olmamışdı. Axırıncı 
dəfə  çörək  pulu    qazanmaq  üçün  Bakıya  gedəndə  buradan 
keçmişdi.  Şuşada atamı  bərk qorxutmuşdular. Məsləhət   gör- 
müşdülər ki, şəhərdən tez çıxsın, yoxsa onu da tutarlar. Atam 
kəndə qayıtdı. Yenə anam ağlayıb deyindi. 
Mirzoyanın  yaratdığı  Xinzirək  təşkilatı  bizim  başımıza 
gələn əhvalatı bizə aid olan hər kiçik hadisəni diqqətlə izləyir 
və Gorus bolşevik komitəsinə çatdırırdı”. 
Buradan  açıq  aydın  görünür  ki,  Nəzər  Heydərovun  dar 
ayaqda  yeganə  güvəndiyi  yer  daşnak  Mirzoyanın  yaratdığı 
“Xınzirək”  təşkilatı və  Gorus  erməni  bolşevik komitəsi olub. 
İndi, oğlunun vəziyyətinin gərginləşdiyi bir vaxtda qocanı ba- 
şa salırlar ki, başqa bir bəyin, qubernatorun idarəsində işləyən 
Çingiz  İldırımın  qəbuluna  getsin  və  həbs  olunan  ailə  üzv- 
lərinin nədə müqəssir edildiyini ona danışsın.  
İmran  (“Xınzirək”  təşkilatının  üzvü)  təəccüblə  onların 
üzünə baxdı: Çingiz bəyin? 
–  Bəli,  bəli!  Çingiz  bəyin!  Niyə  təəccüb  eləyirsiz?  Məyər 
sən  bilmirsən  ki,  Çingiz  İldırım  Şuşada  işləməklə  bolşe- 
viklərə kömək edir? 
Qaragin Sailyan sözünə bir qədər də ara verib dedi: 
–  Çingiz  İldırımı  başa  salacaqlar,  o  Nəzərin  atasını  qəbul 
edəcək.  Armenak  Qaragözov  Abbas  Sultanovun  vasitəsilə 
Çingiz  İldırımla  əlaqə  saxlayacaq.  Başa  düşdün?  İmran  hər 
şeyi başa düşdü.  
–  Nəzərin  atasına  İldırım  barədə  hər  şeyi  demə.  Nə  deyə- 
cəyini və necə deyəcəyini özün fikirləş. Yaxşı olar deyəsən ki, 
Çingiz  İldırımdan  çox  şey  asılıdır,  gedib  ondan  Nəzəri  bu- 
raxdırmağı xahiş eləmək lazımdır”. 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
227 
 
227 
Qaragin  Sailyanın  Nəzərin  buraxdırılması  üçün  bu  qədər 
canfəşanlıq  etməsinin  səbəbini  bilmək  bir  o  qədər  də  çətin 
məsələ deyil. Arxiv sənədi də təsdiq edir ki, Q.Sailyan Bakı- 
ya  gedərkən  öz  yerinə  müavini  Nəzər  Heydərovu  qoyub.  Bu 
da  o  deməkdir  ki,  Q.Sailyan  Nəzər  Heydərovu  müdafiə  edə- 
rək  azadlığa  buraxılması  üçün  çalışmaqla  1920-ci  ildə  çağrı- 
lan  qurultayda  Zəngəzurun  ermənilərə  verilməsinə  imza  atan 
agentlərini müdafiə edir.  
  
87-ci səh. 
Səhifənin  sonunda müəllif əlavə olaraq qeyd edir ki, “Ab- 
bas Sultanov Çingiz İldırımın əmisi oğlu idi. Zəngəzur bolşe- 
vikləri bu əlaqədən istifadə edirdilər”. 
88-ci  səhifənin  sonunda  yazır  ki,  “...atam  qubernatorun 
idarəsinə  gedib  Çingiz  İldırımın  qəbuluna  düşdü.  Çingiz  ona 
dedi ki, tezliklə bizi azad edəcəklər və istintaqı təzə qəza rəisi 
Axundova  tapşıracaqlar.  Çingiz  İldırım  atama  verdiyi  sözü 
yerinə  yetirdi.  Şuşa  həbsxanasında  bir  ay  yatandan  sonra 
üçümüzü də azad etdilər. 
İlk  baxışdan oxucu burada nə var ki,  deyib  üstündən ötüb 
keçə  də  bilər.  Amma    maraq  doğuran  bir  məsələyə  aydınlıq 
gətirməyi  vacib  sayırıq.  Nəzər  Heydərov  kitabda  həbs  olun- 
ma  tarixini  1919-cu  ilin  21  iyunu  kimi  göstərir.  Əslində  isə 
azad  olunması  haqqında  yazır  ki,  Çingiz  İldırımın  köməkliyi 
ilə  bir  ay  Şuşa  həbsxanasında  yatdıqdan  sonra  azadlığa 
buraxılıb.  Nəzər  Heydərovun  və  onun  yaxın  qohumlarının  
azadlığa  buraxılması  yalnız  müsavat  hakimiyyəti  devrildik- 
dən,  Sərməstbəyov  və  onun  komandası  istefaya  göndəril- 
dikdən, bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən sonra baş verib. O 
vaxt  Çingiz  İldırım  heç  vaxt  qəza  hökumətinə  təsir  etmək 
qüvvəsində olmayıb.  Əgər onun hər hansısa bir  gücü olsaydı 
öz  doğma  əmisi  oğlu  Abbas  Sultanov  Zəngəzurun  Laçın 
hissəsində  gizli  fəaliyyət  göstərdiyi  zaman  həbs  olduğunda 
kömək  edib  onu  azad  etdirərdi.  Nəzər  Heydərov  oxucuu 
çaşdırmaqda  davam  edərək  Çingiz  İldırımın  hansısa  gücə 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
228 
 
qadir olduğunu qələmə  verməyə  çalışır.  Faktiki  olaraq Nəzər 
Heydərov  1919-cu  ilin  21  iyun  tarixindən  Azərbaycanda  So- 
vet  hakimiyyəti  qurulan  günədək,  təxminən  10  ay  müddə- 
tində  Şuşa  həbsxanasında  müsavat  hökumətinin  əleyhinə 
işlədiyinə  görə  ittiham  olunaraq  xəyanətkar  kimi    həbs  olu- 
nub.  
 
səh 51. 
Nəzər  Heydərov  yazır:  “...  qarət  olunmuş  mallar  Tatev 
kəndində  Xudabaxış  bəy  Orbelyana  ötürürlər.  Aparılan  mal-
qara  Tatev  kəndində  satılmayanda  Əli  bəy  Xuramalinskinin 
əli ilə xaricə, İran xanlarına göndərirdilər. Orada artıq malları 
da alırdılar. Quldurlar sevinirdilər”. Bir gün Əmir bəy quldur-
ları  öyrədir  ki,  Gürcülü  (Nəzər  Heydərovun  anadan  olduğu 
kənd) kəndinin mal-qarasını  qovub aparmaq lazımdır. Sonra 
guya Əmir bəyin xahişi ilə qaytarıb vermək lazımdır ki, Gür- 
cülülər bundan sonra özlərini Əmir bəyə  (Əmir bəy sultanov 
da  Aslan  bəyin  əmisi  oğlu  idi)  borclu  bilsinlər,  itaətindən 
çıxmasınlar.  
Müəllif bu  yerdə də nə  məqsədləsə  yenə öz ənənəsinə sa- 
diq  qalaraq  bir  çox  mətləblərin  üstündən  öz  üslubuna  uyğun 
olaraq  sükutla  keçir.  O  Əli  bəy  Xuramalinskinin  adını  çəksə 
də onun kimliyi barədə heç nə yazmır. Əslində isə  Azərbay- 
can  Respublikası Prezident Aparatının Siyasi Sənədlər  Arxi-
vində fond 1, siyahı 2, saxlama vahidi 105 qrifi ilə saxlanı- 
lan sənəd də təsdiq edir ki, o vaxt Əli bəy Xuramalinski qəza 
milis  idarəsinin  rəisi  Aslan  bəy  Sultanovun  köməkçisi,  eyni 
zamanda  sərhəd  zonasına  aid  olan  4-cü  sahənin  milis  rəisi 
olmuşdur.  Bu  faktı  gizlətməyin  arxasında  hansı  məqsədin 
dayandığını bilmək bir o qədər də çətin deyil. Müəllif yazmır 
ki, həmin vaxt qəza inqilab komitəsinin  sədri Aslan bəy Sul- 
tanovun əımisi oğlu Xudabaxış bəy Sultanov, qəza milis ida- 
rəsinin rəisi Aslan bəy Sultanov, İstintaq komissiyasının üzvü 
Aslan  bəy  Sultanovun  başqa  əmisi  oğlu  Behbud  bəy  Sulta- 
nov, cinayət axtarış şöbəsinin rəisi isə digər əmisi oğlu İsrafil 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
229 
 
229 
bəy Sultanov idi. Onun bunları gizlətməkdə məqsədi o idi ki, 
Aslan  bəy  fenomeninin  yenidən  ortalığa  çıxmasından  ehtiyat 
edirdi.  Müsavat  hakimiyyəti  dövründə  qəza  mahal  pristavı 
olan,  eyni  zamanada  qəza  rəisinin  hərbi  məsələlər  üzrə 
müavini  olan  Aslan  bəyin  sovet  hökumətinin  ilk  illərində 
hansı  zərurətdən    qəzada  rəhbər  vəzifə  tutması  sual  doğura 
bilər. Müəllif o suallara cavab verməkdən qorxduğu üçün bu 
məsələlərin  üstündən  sükutla  keçir.  Elə  ona  görə  də  Əli  bəy 
Xuramalinskinin  həmin  dövrdə  qəza  milis  idarəsi  rəisinin 
köməkçisi  olması  barədə  heç  nə  yazmır.  Əgər  bu  barədə  o 
nəsə yazmış olsaydı bəylərdən  təşkil edilmiş inqilab komitə- 
sinin  də  hansı  tarixi  zərurətdən  yaranmasını  açıqlamalıydı. 
Bunu  arxiv  sənədləri  də  təsdiq  edir  ki,  o  dövrdə  yaradılmış 
bəylərdən  ibarət  inqilab  komitəsi  mərkəzin  fövqəladə 
səlahiyyət  verdiyi  hərbi  qüvvələrin  başında  dayanan  Aslan 
bəy  Sultanov  tərəfindən  təşkil  edilmişdi.  Bu  qüvvələrin 
sonrakı  fəaliyyəti  özünü  tamamilə  doğrultduğundan,  xalqın 
rəğbətini  qazandığından  mərkəz  istər-istəməz  bu  qüvvələrlə 
hesablaşmaq məcburiyyətində qalmışdı. Təsadüfi deyil ki, bu 
yerli  hökümət  hərbi  qüvvələr  və  mərkəzdən  gələn  28-ci 
diviziya  ümumi  düşmən  olan  daşnaklara  qarşı  birləşərək 
daşnak  hökumətini  tamamilə  darmadağın  edib  orada  fəhlə-
kəndli  hakimiyyətini  qurmuşdular.  Bu  yerli  hökumət  özünü 
doğrultmasaydı  heç  vaxt  mərkəz  etimad  göstərib  kommunist 
partiyası üzvü olmayan  Aslan bəyi bütün Qarabağın və Zən- 
gəzurun  fövqəladə  komissarı  təyin  etməzdi.  Çox  güman  ki, 
onun  nüfuzu,  gücü,  qüdrəti  Nəzər  Heydərovu  qıcıqlandırırdı. 
O vaxt Aslan bəy kimi Kommunist partiyası üzvü olmayan bir 
şəxsin elə vəzifələrə irəli çəkilməsinin analoqu yox idi.  
Əlimizdə olan arxiv sənədləri də təsdiq edir ki, Aslan bəy 
fövqəladə  komissar  təyin  edilən  dövrdə  Mircəfər  Bağırov  da 
Qarabağda  işləmiş,  Şuşa  qəza  inqilab  komitəsinin  sədrinin 
müavini  vəzifəsini  və  daxili  işlər  şöbəsinin  rəisi  vəzifəsini 
tutmuşdu.  Bu  da  o  demək  idi  ki,  Aslan  bəyin  fövqəladə 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
230 
 
komissarın  tabeliyində  işləmişdir.    Bu  barədə  ətraflı  olaraq 
daha sonra arxiv sənədlərinə istinad edilərək danışılacaq. 
 
 
 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
231 
 
231 
Bu fikirləri  Azərbaycan  Respublikası Prezident  Aparatının 
Siyasi Sənədlər Arxivi,  fond 1, siyahı 1, saxlama vahidi 126 
qrifi ilə qorunub saxlanılan arxiv sənədi təsdiq edir.  
səh55 
Bu  yerdə  gülüş  doğuran  başqa  bir  məsləyə  də  toxumnaq 
yerinə  düşər.  Kitabın  55-ci  səhifəsində  müəllif  Əli  Əmir-
aslanovun  kiçik  əmisi  oğlu  Möhbalı  Əmiraslanova  istinad 
edərək  yazır:  “Möhbalı  Əmiraslanov  1920-ci  ilin  yayında 
könüllü  olaraq  Semyonovun  qızıl  əsgər  polkuna  getdi  və 
daşnaklara qarşı döyüşdə iştirak etdi”.  
Bu  həmin  Möhbalı  Əmiraslanovdur  ki,  sonralar  Az.  SSR 
Nazirlər  soveti  sədrinin  birinci  müavini  və  MK-nin  katibi 
vəzifələrində işləyib. Əlimizdə olan arxiv sənədi təsdiq edir ki 
(fond  27,  siyahı  1,  iş  1).  İnternetdə  yerləşdirilmiş  Möhbalı 
Əmiraslanovun səhifəsində göstərilir ki, onu ilk dəfə 1920-ci 
ildə  Qubadlı  qəza  milis  idarəsinə  işə  götürüblər.    Möhbalı 
Əmiraslnovu qəza inqilab komitəsinin katibi vəzifəsinə Aslan 
bəygil qəbul  ediblər. Hansı  ki,  əlimizdə olan sənəd də  təsdiq 
edir  ki,  Xudabaxış  bəy  Sultanov  Şuşaya,  Aslan  bəyə,  Qara- 
bağın  və  Zəngəzurun  fövqəladə  kommissarına  ünvanladığı 
məktubunun  sonunda  Xudabaxış  Sultanovun  inqilab  komitə- 
sinin  sədri  kimi,  Möhbalı  Əmiraslanovun  isə  qəza  inqilab 
komitəsinin katibi kimi imzası var. Bundan sonra bir məsələ- 
yə də diqqət edək ki, eyni zamanda Möhbalı Əmiraslanov həm 
də  Aslan  bəyin  əsgəri  olub.    Ancaq  Nəzər  Heydərov  yazmır 
ki,  Aslan  bəy  Sultanov  nəinki  Semyonov  ordusunun 
kəşfiyyatına rəhbərlik edib, həm də bu diviziyanı Ersevənnik- 
də  daşnak  mühasirəsindən  çıxartdıqdan  sonra  faktiki  olaraq 
həmin diviziyanın komandiri olub. Nəzər Heydərov bütün bu 
tarixi həqiqətləri gizlətməklə xalqımızın qəhrəmanlıq tarixinə 
kölgə salıb.  
Müəllif  oxucuları  aldadaraq  yazır  ki,  qəza  rəisinin  idarəsi 
Dondarlıda idi. Tarixdən məlumdur ki, Dondarlıdakı qəza rəi- 
sinin idarəsi müsavat hakimiyyəti dövründə olub. 1920-ci ilin 
yayında, Semyonovun diviziyası ora gələndə artıq orada  Sul- 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
232 
 
tanovlardan  ibarət  inqilab  komitəsi  fəaliyyt  göstərirdi.  Nəzər 
Heydərovun  təbiri  ilə  desək  kommunist  partiyası  üzvü  ol- 
mayan bəylərdən ibarət yerli inqilab  komitəsi rəhbərləri. 
 
**** 
General  Nijdenin  aprelin  6-da  Aqarakda  təşkil  edəcəyi 
yığıncağa bir də qayıdaq. 
Nəzər Heydərov kitabının 112-ci səhifəsundə  yazır ki, ge- 
neral “nümayəndələrə” bildirmişdir ki, belə bir yığıncaq apre- 
lin 6-da Aqarakda olacaqdır. 
Martın  31-də  biz  Dondarlıda  yığıncaq  çağırdıq.  Şahsuvar-
bəy  Kələntərovu  və  Bəhlul  Əfəndi  Bəhcəti  də  dəvət  etdik. 
Savalan  Bakıya  əksinqilabçıların  siyahısını  göndərəndə  Şah- 
suvar bəyin də adı var idi. Çünki onlar aprelin 6-da Aqaraka 
gedib,  orada  danışıqları  poza  bilərdilər.  Hər  halda  biz,  bu 
yığıncağın  təşəbbüskarları  Oruc  Babayev,  Yeqo  Qazaryan, 
Hümbətəliyev  və  mən  az  da  olsa  buna  ümid  bağlayırdıq. 
Çünki  Aqaraka  yaxın  kəndlərdə  nüfuzumuz  az  olduğu  üçün 
oraya  kommunistləri  göndərə  bilmirdik,  yoldaşlarımızı  itir- 
məkdən qorxurduq. 
Biz bilirdik ki, Bəhlul Əfəndi və Kələntərov istəsələr, çox 
adamı general Nijdenin yanına yığıncağa getməyə qoymazlar. 
Yığıncaqda  mən  vəziyyəti  ətraflı  izah  edib,  “nümayəndə- 
lər”dən xahiş etdim ki, Nijdenin planını pozmağa çalışsınlar. 
114-жц
  сящифядя  йазыр  ки,  эенерал  Ниъденин  йанына 
Агарака  мцшавиряйя  хейли  азярбайжанлы  эетмишди.  Бунлар 
Хожащан, 
Минживан, 
Хурама, 
Исэяндярбяйли 
вя 
диэяркяндляр- 
дян    олан  антисовет  ящвал-рущиййяли  зящмяткешлярин  ингилаб- 
чы  тябягясинин  илк  нювбядя  коммунистлярин  ялейщиня  фяал 
мцбаризя апармаьа щазыр олан бяйляр вя голчомаглар иди.  
Эенерал  Ниъде  деди  ки,  Совет  щюкумяти  иля  мцщарибядя 
дашнак  Ермянистаны  тяк  дейил.  Тцркийяни  бу  мцщарибяйя 
жялб  едяжяк  инэилис„америка  империалистляри  онларын  архасын-
да  дайанмышдыр.  О,  билдирди  ки,  америкалылар  вя  инэилисляр 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
233 
 
233 
Ермянистанын  ящалисини  бол  ярзаг  вя  сянайе  маллары  иля, 
ордуну ися силащ вя палтарла тямин едирляр.  
Антанта  империалистляри  доьрудан  да,  дашнакларын  гошу- 
нуну  лазым  олдуьундан  да  артыг  ярзаг  вя  силащла  тямин 
едирди. 
М.Б.Траскунов 
«Гафгазскайа 
Краснознамен- 
найа» китабында архив сянядляриня ясасланараг йазыр: 
«Дашнак  ордусу  Америка  чюряйи  йейирди.  Йалныз  1920-жи 
илин  ийулунда  АБШ  Ермянистана  50  мин  ясэяр  цчцн  ярзаг, 
силащ  вя  щярби  сурсат  эюндярмишдир.  АБШ-ын  дашнак- 
ларла  беля  йахынлыг  елямяси  Инэилтяряйя,  Франсайа,  Италийайа 
вя  диэяр  империалист  юлкяляря  Йахын  Шяргдя,  Загафгазийада 
вя  Ермянистанда  ярази  зябт  етмяйя  мане  олмурду.  Ллойд„
Жорж  щюкумяти  дашнак  ордусунун  дюйцш  габилиййятини 
йцксялтмяк  гайьысына  галараг,  1920-жи  илдя  она  40  мин 
ясэяр цчцн силащ вя палтар эюндярмишдир. Франса ися 10 мин 
тцфянэ вя 10 милйон патрон вермишди.» 
115-жи
  сящифянин  ахырында  йазыр  ки,  эенерал  Ниъденин  
чаьырдыьы  мцшавиряйя  бир  дя  гайыдаг.  Губадлы  гязасындан 
эялмиш  бяйляр  вя  голчомаглар,  эенералын  бош  сюзляриня  ина- 
нараг, тцфянэ вя хянжярлярини ойнадараг, дашнаклара щяр жцр 
кюмяк  едяжякляриня  сюз  верирдиляр.  Анжаг  бу  гярибя 
мцшавирянин  ахырында  Исэяндярбяйли  кяндиндян  олан  гожа 
Аслан бяй Султанов сюз истяйир: 
„  Жянаб  Ниъде,  эяряк  унутмайасыныз  ки,  сизин  команда- 
ныз  алтында  олан  дашнак  ордусунун  бурада  йцзлярля  кянди 
мящв  етдийи,  чохлу  силащсыз  бядбяхт  адамлары  эцллялядийи, 
щямин ганлы щадисялярдян щеч бир ил дя кечмяйиб. Мян сизя 
билдирирям:  мцсялманлар  сизя  инанмырлар  вя  инди  бурада 
мейдан  охуйан  бу  башы  бош  адамларын  архасынжа  щеч  ким 
эетмяйяжяк.  
Йеня  йалан  данышыр.  Исэяндярбяйлидян  олан  гожа  киши  тя- 
пядян-дырнаьа  гядяр  силащланмыш  Ниъденин  вя  ону  мцша- 
йият  едяn  щярбчилярин  гаршысында  беля  жцрят  едиб  даныша 
билмязди. Чцнки ону юлдцрярдиляр. 
Бу  чыхыш  бура  топлашанлары,  хцсусян,  эенерал  Ниъдени 
айылдыр.  О,  щямин  дягигя  дюнцб  евя  эедир.  Сонра  йазыр  ки, 
Исэяндярбяйли  кяндиндян  олан  гожа  Аслан  бяй  чох  да  варлы 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
234 
 
адам  дейилди.  О,  Шярг  ядябиййаты  классиклярини:  Фирдовсини, 
Сядини,  Щафизи,  Юмяр  Хяййамы  чох  йахшы  билирди.  О,  милля- 
тиндян  вя  дининдян  аслы  олмайараг  адам  юлдцрмяйи  ян 
бюйцк жинайят щесаб  еляйирди. О, эцнащсыз инсанларын ганыны 
сел  кими  ахыдан,  инди  ися  щяр  шейи  унутмуш  кими,  адамлары 
болшевиклярин ялейщиня бирляшмяйя чаьыран бу щярбичи адамы 
эюрмяк беля истямирди. 
Беляликля,  Ниъде  иля  азярбайжанлы  яксингилабчыларын  даны- 
шыглары  баш  тутмады.  Буну  бизя  Агаракда  мцшавирядя  иш- 
тирак  етмиш  бир  няфяр  данышды.  Тякяббцрлц  Исэяндярбяйли 
кяндиндян  олан  гожа  Аслан  бяй  ися  юмрцнцн  сонуна  кими 
бу барядя щеч кяся бир кялмядя данышмамышды. 
Нязяр  Щейдяров  китабында  йеня  инсанлары  чашдырмаьа 
чалышыр.  Юзцнямяхсус  щийляэярликля  билдирир  ки,  эащ  Бящлул 
Яфянди  иля  Шащсуварбяй  Кялянтяров,  ондан  сонракы  сящи- 
фядя ися билдирир ки, эуйа Исэяндярбяйли кяндиндян олан гожа 
Аслан  бяй  Султанов  Ниъдейя  дейиб  ки,  сян  индийя  гя- 
дяр ня гядяр ганлар тюкмцсян, инди дя щеч ня олмамыш кими 
мцсялманларла бирляшмяк, барышмаг тяклифи едирсян. Эуйа ки, 
бу сюзлярдян Ниъде айылыр вя чыхыб эедир.  
Бу мясяляни бир аз тящлил етмяйя чалышаг. Яввяла кимляр- 
ся  дюнцк  чыхыб  Ниъде  иля  бирляшмяк  истяся  беля,  буну  едя 
билмязди.  Чцнки  о  заман  гяза„милис  идарясинин  ряиси  Аслан 
бяй Султановун йаратдыьы гяза рящбярлийинин йазылы ямри вар 
иди.  Бу  бирбаша  миллятини  севян  гящряман  Аслан  бяйин 
ирадяси  иди.  Щямин  йазылы  ямрдя  эюстярилир  ки,  ким  дашнак- 
ларла  щяр  щансы  ялагяйя  эирся,  йериндяжя  дярщал  эцллялянсин. 
Бу  ня  демякдир?  Йяни  ким  жцрят  едиб  Ниъденин  бирляшмяк, 
достлашмаг тяклифини гябул едя билярди? Яэяр кимся беля бир 
ниййятдя  олса  иди,  о  заман  щямин  адам  йерли  щюкумятин 
йазылы  ямриня  ясасян  йериндяжя  эцллялянярди.  Щятта,  Аслан 
бяй  мяркязя  цнванладыьы  иттищамедижи  мярузясиндя  дя 
эюстярир  ки,  апрелин  6-да  Агаракда  Ниъденин  тяклиф  етдийи 
мцсялманларла  бирляшмяк,  йахынлашмаг  планыны  мящз  гяза 
рящбярлийи  позмушдур.  Даща  доьрусу,  щямин  вахт,  1921-жи 
илдя  гяза„милис  идарясинин  ряиси  (о  вахтлар  милис  идаряси 
НКВД  адланырды.  НКВД-нин  ряиси),  ейни  заманда  гязайа 

www.kitabxana.net
 – Milli Virtual-Elektron Kitabxananın e-nəşri 
Faiq Abdullayev.   Zəngəzur aslanı – Aslan bəy Sultanov
 
235 
 
235 
фактики рящбярлик едян Аслан бяй вя она садиг щярби гцввя- 
ляр Ниъденин бцтцн тяклифини рядд етмишдиляр. 
Бцтцн  бунлар  барядя  Аслан  бяй  Няриманова  цнванла- 
дыьы  иттищамедижи  мярузясиндя    там  тяфсилаты  иля  мялумат 
вермишдир.  Аслан  бяй  мярузясиндя  айдын  эюстярир  ки,  гяза- 
да  баш  верян  бцтцн  щадисяляр  онун  там  нязарятиндядир  вя 
щяр  бир  щаллара  гаршы  адекват  тядбирляр  эюрцлцр.  Бурадан  бир 
мянтиги  суал  мейдана  чыхыр.  Ня  цчцн  Нязяр  Щейдяров 
китабында  щямин  дюврдя  гяза  рящбярляринин  ким  олдуьу 
барядя  бир  кялмя  беля  йазмыр.  Чцнки  о  заман  гязанын 
рящбяри Аслан бяй вя онун тяйин етдийи миллятиня садиг яги- 
дяли инсанлар иди. Нязяр Щейдярова суал вермяк лазымдыр ки, 
ялиндя  щеч  бир  щярби  эцжц  олмайан  адамлар  нежя  дашнак 
щюкумятинин  рящбяри  тяпядян  дирнаьа  гядяр  силащ- 
ланмыш  эенерал  Ниъденин  планыны  поза  биляр?  яэяр  Ниъденин 
щяр  щансы  бир  тяклифи  олсайды  беля,  бу  гязанын  рящбярлийиня 
оларды.  Адамлары  чашдырараг  китабында  бир  сящифядя  йазыр 
Бящлул  Яфянди  вя  Шащсуварбяй  Кялянтяров,  диэяр  сящифядя 
йазыр ки, яслян Исэяндярбярли кяндиндян олан гожа Аслан бяй 
эуйа  ки,  Ниъденин  планыны  позуб.  Ня  гядяр  йалан  данышыр.  
Ниъденин 
Агаракдакы 
апрелин 
6-да 
олан 
мцсял- 
манларла  бирляшмя  планы  Исэяндярбяйли  кяндиндян  олан  го- 
жа  Аслан  бяй  вя  Бящлул  Яфянди,  Шащсуварбяй  Кялянтяров 
тяряфиндян  дейил,  щямин  дюврдя  гяза„милис  идарясинин  ряиси, 
ейни заманда гязадакы бцтцн щярби гцввялярин башчысы, гяза 
щюкумятинин  йарадыжысы  о  заман  реал  щярби  эцж  сащиби  олан 
мящз  Аслан  бяй    Султанов  тяряфиндян  позулмушдур.  Буну 
архив сяняди дя тясдиг едир (Баш Милли Дювлят Архиви 410-жу