Ma’ruza №1. O‘sish va rivojlanishning umumiy qonuniyatlari. Irsiy kasalliklar va ularning turlari reja

Turli yosh davrlarining ta’rifi. Odamning yoshlik yillarini quyidagi davrlarga birlashtirgan. Har bir davr o‘z ichiga bir necha yillarni qamrab oladi va har bir davrda o‘ziga xos jarayonlar sodir bo'ladi.

1.	Chаqаloqlik davri	1 - 40 kungacha
2.	Goʼdаklik davri	40 kundan - 1 yoshgacha
3.	Dаstlаbki bolаlik davri	1 - 3 yoshgacha
4.	Birlаmchi bolаlik davri	4 - 7 yoshgacha
5.	Ikkilаmchi bolаlik davri	oʼgʼil bolalarda — 8 - 12 yoshgacha qiz bolalarda —-8 - 11 yoshgacha
6.	Oʼsmirlik dаvri	oʼgʼil bolalarda — 13 - 16 yoshgacha qiz bolalarda— 12 - 15 yoshgacha
7.	Nаvqironlik davri	oʼgʼil bolalarda— 17 - 21 yoshgacha qiz bolalarda— 16 - 20 yoshgacha
8.	I yetuklik davri	erkaklarda — 22 - 35 yoshgacha ayollarda— 21 - 35 yoshgacha
9.	II yetuklik davri	erkaklarda— 36 - 60 yoshgacha ayollarda — 36 - 55 yoshgacha
10.	Keksаlik davri	erkaklarda— 61 - 74 yoshgacha ayollarda— 56 - 74 yoshgacha
11.	Qаriyalik davri	75 - 90 yoshgacha
12.	Uzoq umr koʼrish davri	dan yuqori yosh

Irsiyat va o‘zgaruvchanlik.
Irsiyat - tirik organizmga xos barcha fiziologik hususiyatlar – tana tuzilishi, moddalar almashinuvi, oʼzgaruvchanlik, kasalliklarga moyillik va boshqa belgilarni nasldan - naslga oʼtkazib berish xossasidir.
Nasldan - naslga beriluvchi irsiy belgilarning moddiy asosi hujayralarning yadrosida joylashgan xromosomadagi DNK bilan bog‘liqdir. Har qanday biologik mavjudot hujayralarining yadrosida ma'lum xromosomalar majmuasi mavjud bo‘lib, bu kariotip deb ataladi.
Oʼzgaruvchanlik - tashqi va ichki omillar taʼsirida organizmda roʼy beradigan oʼzgarishlar yigʼindisidir.
Oʼzgaruvchanlik 2 xil:

1. 
   Irsiy (genotip) - ma'lum bir organizmning genlari to'plami.
   
2. 
   Modifikatsion (fenotip) - organizmning tashqi va ichki belgilari to'plami
   

Genetika fani asoschisi - Gregor Iogann Mendel.
Har bir hujayrada DNK va oqsildan iborat 46 ta xromosoma mavjud. Ushbu xromosomalar o'n minglab genlarni o'z ichiga oladi. Ular inson tanasini qanday rivojlanish kerakligini ta'minlaydi. 
Irsiyatda organizmdagi bеlgi va xususiyatlar «gеn» dеb ataluvchi irsiy birlik orqali bеriladi. Minglab turli xil belgilar faqat 46 ta xromosomada joylashgan.
Odam hujayralarining kariotipi 23 juft (46 dona) xromosomadan iborat bo‘ladi. Bu narsa ayol va erkak jinsiy hujayralarining qo‘shilishi (urug‘lanish) davridayoq aniqdir, chunki har bir jinsiy hujayrada 23 ta xromosoma bo‘lib, ularning qo‘shilishidan diploid (2nq2x23q46) hosil bo‘ladi. Shulardan 22 tasi hamma hujayra tarkibida mavjud, ular jinsiy shakllanishga aloqador emas va autosomalar deb ataladi. 23 chi juft xromosoma esa jinsiy hujayralar deb ataladi va shaxsning jinsi shu xromosomalarga bog‘liq bo‘ladi.
Ayollarning urug‘ hujayralarida 22 ta autosoma q 1 ta X-xromosoma bo‘ladi. Erkaklarda esa spermatozoidlar 22 ta autosomadan tashqari, 50% spermatozoidlar Y-xromosoma tutadi. Ayollarning tuxum hujayralari erkaklarning qanday jinsiy xromosomali spermatozoidi bilan urug‘lanishiga qarab: 22,X (ayollarning tuxum hujayrasi) q spermatozoid – 22,Y – 44,XY – zurriyot erkak jinsli va 22,X q spermatozoid – 22,X – 44,XX – zurriyot ayol jinsli bo‘lishi mumkin.
Irsiyatda organizmdagi bеlgi va xususiyatlar «gеn» dеb ataluvchi irsiy birlik orqali bеriladi.
Minglab turli xil belgilar faqat 46 ta xromosomada joylashgan.