―2012-2020-ci illərdə Azərbaycan Respublikasında üzümçülüyün
inkişafına dair Dövlət Proqramı‖ları həyata keçirilməyə başlanmışdır və bu
proqramlar birbaşa kənd təsərrüfatının inkişafına yönəlmiş tətbirlərdir. Azərbaycanın
təbii şəraiti turizm və kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracyönümlülüyü üçün çox
əlverişlidir. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə 2014-cü ildə
ölkəmizə gələn turistlərin 94,3%-i turizm məqsədi, 5,7%-i isə digər məqsədlər
daşımışdır. Elə məhz göstərici də turizm sektorunun nə dərəcədə perspektivli
olmasının əyani sübutudur. Respublikamızda turistlərin cəlbediciliyi məqsədləri ilə
bu sahəyə neft gəlirləri hesabına investisiyalar cəlb edilməli, turizm xidmətləri və
sənayesi əsaslı inkişaf etdirilməlidir. Belə olan halda turizmin əksər növləri üzrə
yüksək turistik potensiala malik Azərbaycan həm daxili, həm də xarici turizm üçün
cəlbedici olar. Respublikasında Turizmin İnkişafına dair ―2002-2005‖, ―2010-2014‖,
―2008-2016‖-ci illərə aid Dövlət proqramları həyata keçirilmişdir.
Həyata keçirilən məqsədyönlü siyasət və görülmüş işlər nəticəsində, ölkəmizdə
son 10 ildə ümumi daxili məhsul istehsalı real ifadədə 2.4 dəfə, o cümlədən sənaye
2.3 dəfə, kənd təsərrüfatı 1.4 dəfə, tikinti sektoru 3.1 dəfə, nəqliyyat sektoru 2.2 dəfə,
rabitə və informasiya sektoru 5.5 dəfə artmışdır. 2006-2015-сi illər ərzində
adambaşına ÜDM istehsalı üzrə 2.1 dəfə artım qeydə alınmış, qeyri-neft sektoru üzrə
yaradılmış əlavə dəyər real ifadədə 2.3 dəfə artmışdır.
2015-ci ildə də ölkədə iqtisadi
artım qeydə alınmış, qeyri-neft sahələrinin və regionların davamlı inkişafına nail
olunmaqla iqtisadiyyatın şaxələnməsi sürətlənmiş, innovativ və biliklərə əsaslanan
iqtisadiyyatın formalaşması istiqamətində əhəmiyyətli işlər görülmüş, özəl sektorun
inkişafı üçün əlverişli investisiya və rəqabət mühiti yaradılmışdır.
İqtisadi və sosial
tərəqqinin əsas göstəricisi olan ümumi daxili məhsul (ÜDM) istehsalı 2015-ci ildə
əvvəlki illə müqayisədə 1.1 faiz artaraq 54.4 milyard manata çatmışdır. ÜDM-in hər
nəfərə düşən həcmi 5703.7 manat (5558.7 ABŞ dolları) təşkil etmiş və 0.1 faiz
azalmışdır. Ötən il ərzində malların istehsalında 28.4 milyard manat, xidmətlərin
istehsalında isə 21.4 milyard manatlıq əlavə dəyər yaradılmışdır.Hesabat ilində
iqtisadiyyatın qeyri-neft sektoru 1.1 faiz artmış, onun ÜDM-də xüsusi çəkisi əvvəlki
ildəki 61.3 faizdən 69.3 faizə yüksəlmişdir. Ümumi daxili məhsulun 30.7 faizi neft-
qaz istehsalı və emalı sahələrinin payına düşmüşdür. Neft sektoru əvvəlki ilə nisbətən
1.2 faiz artmışdır. [24.s 92]
69
Qrafik 4. 2015-ci ildə qeyri-neft sektorunda yaradılmış əlavə dəyərin sahələr üzrə
bölgüsü. mənbə:
http://economy.gov.az/images/pdf/hesabat-2015.pdf
Qrafik 4-də gördüyümüz kimi 2015-ci ildə ən yüksək əlavə dəyər 27,9 sosial
sahələrdə ən az əlavə dəyər isə turizmin yerləşdirilməsi informasiya və rabitə
sahəsində 2,9% müşahidə edilmişdir. 2015-ci ilin yanvar-dekabr ayları ərzində
ölkənin qeyri-neft sektorunda 37.7 milyard manatlıq əlavə dəyər yaradılmış və
ümumilikdə onun 59.0%-dən çoxu sosial və digər xidmətlər, ticarət, nəqliyyat
vasitələrinin təmiri və tikinti sahələrinin payına düşmüşdür.
Qeyri-neft sənayesi isə
7.7 milyard manat təşkil etmiş və ötən illə müqayisədə 8,4% yüksəlmişdir.
2015-ci il
ərzində iqtisadiyyatın və sosial sahələrin inkişafına bütün maliyyə mənbələri hesabına
16.0 mlrd. manat əsas kapitala investisiya cəlb edilmişdir. Əsas kapitala yönəldilmiş
ümumi sərmayələrin 44.9%-i neft sektorunun, 55.1%-i isə qeyri-neft sektorunun
inkişafında sərf olunmuşdur. Bu vəsaitin 56.0%-ni daxili investisiyalara, 44.0%-ni isə
xarici investisiyalara aiddir.
Hazırda neft gəlirlərinin istiqamətləndiyi perspektivli sahələrdən bir də
Respublika Prezidentimiz İlham Əliyev daim vurğuladığı kimi ―Neft kapitalını insan
kapitalına çevrilməsi‖nə yönləndirilməsidir. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
2007-cı il 16 aprel tarixli 2090 nömrəli ―2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin
xarici ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət Proqramı‖nın təsdiq edilməsi barədə Sərəncam
imzalamışdır və bu sərəncama Dövlət Proqramının Dövlət Neft Fondunun vəsaiti və
qanunvericiliklə qadağan olunmayan digər mənbələr hesabına maliyyələşdirilməsi
qeyd edilmişdir. Bu proqramın maliyyələşdirilməsi məqsədilə 2008-2015-ci illər
ərzində Dövlət Neft Fondu tərəfindən ümumilikdə 156 829,30 min manat, o
cümlədən 2015-ci il üzrə 35 538,03 min manat məbləğində vəsait sərf olunub. Bu
vəsait Dövlət proqramı çərçivəsində xarici ölkələrdə təhsil alanların yaşayış,təhsil
haqqı, yol, sığorta və digər xərclərinin ödənilməsinə sərf edilmişdir. 01.01.2016-cı il
tarixinə olan məlumatlara görə ―2007-2015-ci illərdə Azərbaycan gənclərinin xarici
70
ölkələrdə təhsili üzrə Dövlət proqramı‖ çərçivəsində 3283 nəfər tələbə xaricdə təhsil
alır. Həmin tələbələr gələcəkdə mükəmməl səviyyədə yiyələndikləri peşələrdə
çalışaraq ölkəmizin iqtisadi tərəqqisini sürətləndirəcəklər.
Aşağıdakı diaqramda Azərbaycanın ən çox ixrac etdiyi 10 məhsul növünün
ixrac dəyəri göstərilmişdir. Diaqram 3.
Mənbə:
http://www.azpromo.az/4/az/348#.VxZSYkhGSK8
Diaqramda gördüyümüz kimi, qeyri-neft ixracının əsas strukturu 2014-ci ildə
belə olmuşdur: kimya sənayesi məhsulları 76,12 mln. ABŞ dolları, pambıq 14,5 mln
ABŞ dolları, qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar 43,92 mln. ABŞ
dolları , alüminium və ondan hazırlanan məmulatlar 86,78 mln. ABŞ dolları, meyvə-
tərəvəz 291,08 mln. ABŞ dolları , bitki və heyvan mənşəli yağlar 190,33 mln. ABŞ
dolları, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər 31,88 ABŞ dolları. əldə etmişdir. Diaqram 3-
də verilmiş sahələr Azərbaycanın ixracı üçün da perspektivli olduğundan neft
gəlirlərini həmin sahələrin inkişafına yönəldərək daha yüksək naliyyətlər əldə etmək
olar.
Onu da qeyd edək ki, son dövrlər ölkəmizdə yüksək gəlirli sahə kimi kənd
təsərrüfatın və qida sənayesi üzrə süd məhsulları, meyvə-tərəvəz, üzümçülük, şəkər
məhsulları, içkilər, heyvandarlıq, balıqçılıq, arıçılıq və arı məhsulları, üzvi yağlar,
çay məhsulları, qoz-fındıq, taxıl, konservlərşdirilmiş ərzaq məhsulları istehsalına
dövlət tərəfindən xüsusi dəstək göstərilir. Turizm sektoru üzrə
isə
əsas inkişaf
etməkdə olan subsektorlar kimi mədəni və irsi turizm, rekreasiya turizmi, biznes
turizmi, eko-turizm, dini turizm, idman və macəra, dağ turizmi daha perspektivlidir.
71
Azərbaycanda neft gəlirlərinin yönəldilə biləcəyi və artan gəlirlər baxımından ən
sürətlə böyüyən sahələrdən biri də İnformasiya Komunikasiya Texnologiyalarıdır.
Neft gəlirlərinin yönəldilməsi üçün perspektivli olan digər sahəyə alternativ və bərpa
olunan enerji istehsalı sektorunu da aid etmək olar. Azərbaycanın külək, günəş,
biokütlə, geotermal mənbələrindən istifadə etdərək enerji istehsalı üçün böyük
potensial imkanları var.
Sənaye sahəsi Azərbaycanın ən gəlirli və şaxələndirilməyə
ehtiyac duyulan sahələrdəndır. Neft gəlirlərinin tətbiqi sayəsində Azərbaycan
iqtisadiyyatının sənayeləşdirilməsinə nail olmaq olar. Hazırda sənaye üzrə əsas
inkişaf etməkdə olan subsektorlar yüngül sənaye, minerallar və mədən sənayesi,
maşınqayırma və avadanlıq, kimya sənayesi hesab olunur.
Qeyd edək ki, Azərbaycanın gələcək inkişafında aşağıdakı iqtisadi amillərin
rolu danılmazdır.
Qeyri-neft sektorunun genişlədirilməsi hesabına davamlı iqtisadi inkişafa
nail olunması;
İqtisadiyyatın inkişaf istiqamətlərinin şaxələndiriməsinin genişləndirilməsi;
Ölkənin ÜDM-nin tərkibində dövlət büdcəsinin formalaşdırılmasında təbii
ehtiyatlar amilinin azaldılması və qeyri-neft amilinin üstünlüyününü təmin
edilməsi;
İqtisadiyyatda innovasiyaların tətbiqinin təmin edilməsi və beynəlxalq
standarlara cavab verən güclü mexanizmlərinin yaradılması və s.
Neft sektorundan gələn gəlirlər hesabına Azərbaycanın Neft-qaz sektoru və
neft-kimya sənayesi modernləşdirilməli, qeyri-neft sənayesinin şaxələndirilməsi və
inkişafı təmin edilməlidir, alternativ və bərpa olunan enerji mənbələrindən istifadə
imkanlarının genişləndirilməsi üçün lazımlı işlər görülməlidir, aqrar sektorun inkişafı
və ərzaq təhlükəsizliyinin təmini üçün tədbirlər görülməlidir, ticarət və xidmət üzrə
fəaliyyət növləri genişləndirilməli və inkişaf etdirilməlidir, xarici ticarətin və
investisiyaların strukturunun təkmilləşdirilməsi prosesləri təşkil edilməlidir.
3.2. Neft və neft məhsulları bazarının dövlət tənzimlənməsinin səmərəliliyinin
artırılması.
Neft və neft məhsulları bazarının səmərəliliyini artırmaq üçün bazarın dövlət
tənzimlənməsi labüddür. Azərbaycanın neft stragiyasını bazar iqtisadiyyatı şəraitində
iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin formalarından biri olan strateji planlaşdırma
kimi qəbul etmək olar. İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi elə bir təssərrüfat
72
sistemidir ki, bu zaman dövlət bazarın ayrılmaz tərkib hissəsi olub kompleks hüquqi
və sosial-iqtisadi vasitələrlə iqtisadi inkişafın effektivliyinin təmin edilməsi üçün
şərait yaradır. Bazarın dövlət tənzimlənməsi dövlətin makroiqtisadi sabitliyi və
iqtisadi inkişafı təmin etməsi üçün həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin tərkib hissəsidir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bazar mexanizmlərinin fəaliyyətinin labüd olduğu bir
şəraitdə iqtisadiyyatın dövlət tənzimləmə siyasəti əsasən xüsusi bölmənin gücü
çatmadığı və küllü miqdarda investisiya, qayğı, diqqət, nəzarət tələb edən sahələrə
yönəlmiş olur. Ölkəmizin inkişafında əvəzsiz rolu olan neft və neft məhsulları
bazarının dövlət tənzimlənməsinin əsası 1994-cü ilin sentyabrın 20-də ―Əsrin
müqaviləsi‖nin imzalanması ilə qoyulmuşdur. Bildiyimiz kimi məhz bu sənədin
imzalnması neft sektorunun inkişafını təmin edən küllü miqdarda xarici
investisiyaların, sərmayələrin axınını təmin etmiş oldu və hazırda da neft-qaz sektoru
həm yerli, həm də xarici investisiyalar hesabına dəstəklənir.
Dünya təcrübəsində neft və neft məhsullarının tənzimlənməsində bazar
iqtisadiyyatı şəraitində dövlət neft-qaz industriyasında mühüm funksiya olan elmi-
texniki siyasətin təyinatı, normativ-hüquqi baza ilə təminat, fiskal koordinasiya, özəl
sektorun energetik sahəyə cəlb edilməsi və digər bu kimi əhəmiyyətli məsələlər
diqqət mərkəzində saxlanılır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində daxili bazarın
tənzimlənməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi istehsalın kəmiyyət və keyfiyyət
göstəricilərinin yüksəlməsinə səbəb olur. Neft məhsulları bazarının ixracyönümlü
pespektivliyini genişləndirmək üçün dövlət tənzimlənmə tədbirləri tətbiq edilməli,
sahələrdə stimullaşdırma sistemi formalaşdırılmalı, xarici ticarət fəaliyyəti
beynəlxalq hüquq normalarına və dünya təcrübəsində qəbul olunmuş pirinsiplərə
uyğunlaşdırılaraq həyata keçirilməlidir.
Neft və neft məhsulları bazarının dövlət tənzimlənməsinin səmərəliliyinin
artırılmasının əsas elementləri kimi bu sahənin idarə sisteminin müasirləşməsi, neft-
qaz hasilatı, emalı və nəqli prosesində dünya təcrübəsində sınaqdan keçmiş yeni
texnika və texnologiyanın tətbiqi, yenidənqurma, təmir, bərpa işlərinin həyata
keçirilməsi, emal prosesinin moderinləşdirilməsi, nanotexnologoyalardan istifadə və
digər məsələləri özündə əhatə edən layihə və proqramların yerinə yetirilməsi tətbirləri
dəyərləndirilir. Neft və neft məhsulları bazarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsinin
səmərəliliyinin artırılması məqsədi ilə ölkəmizdə 1994-cü ildən bəri bir sıra
normativ-hüquqi sənədlər imzalanmışdır. Onlara aşağıdakılar aiddir: 1994-cü il
sentyabr ayının 20-də ―Hasilatin Pay Bölgüsü‖ sazişi, 29 yanvar 1996-cı ildə
―Azərbaycan Respublikası ilə Rusiya Federasiyası arasında Azərbaycan neftinin
Rusiya Federasiyası ərazisindən tranziti haqqında‖ sərancamı, 1996-cı il 8 mart
tarixində ―Karbohidrogenləri nəqletmənin bəzi mövcud Obyektlərinin (Vasitələrinin)
təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi, yeni nəqletmə Obyektlərinin (Vasitələrinin)
73
işlənib hazırlanması və bu cür Obyektlərin (Vasitələrin) köməyi ilə
Karbohidrogenlərin Gürcüstan ərazisindən kənara nəql olunması haqqında‖ saziş, 18
noyabr 1999-cu ildə ―İstanbul bəyannaməsi‖, 29 dekabr 1999-cu ildə ―Bakı-Tbilisi-
Ceyhan Əsas İxrac Boru Kəmərinin tikilməsi və istismara verilməsi tədbirləri
haqqında‖ sərəncam, 15 may 2001-ci il tarixində Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda yerləşən ―Azəri-Çıraq-Günəşli‖
və Şahdəniz yataqlarının işlənməsi, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri və
―Şahdəniz‖ yatağından təbii qazın ixrac boru kəmərinin layihələrinin həyata
keçirilməsi ilə əlaqədar təxirəsalınmaz tədbirlər haqqında sərəncam, 2001-ci il martın
12-də ―Azərbaycanın təbii qazının Türkiyə Respublikasına tədarük edilməsinə dair
Azərbaycan və Türkiyə Respublikaları arasında təbii qazın satışı və alışı haqqında
müqavilə‖, 2001-ci il sentyabrın 29-da ―Təbii qazın Gürcüstan Respublikası
ərazisindən tranziti, nəql edilməsi və satışına dair Azərbaycan və Gürcüstan
Respublikaları arasında saziş‖, 2012-ci il iyunun 26-da ―Azərbaycan Respublikası
Hökuməti və Türkiyə Respublikası Hökuməti arasında Trans-Anadolu təbii qaz boru
kəməri sisteminə dair‖ saziş, 30 iyun 2013-cü ildə isə TAP layihəsi üzrə beynəlxalq
saziş, 29 oktyabr 2013-cü il tarixində ―Azərbaycan təbii qazının dünya bazarına
Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə nəqli ilə əlaqədar tədbirlər haqqında‖ sərəncam, 25
fevral 2014-cü il tarixli 287 saylı Sərəncama əsasən ―Cənub Qaz Dəhlizi‖ qapalı
səhmdar cəmiyyəti təsis edilmişdir, 29 dekabr 1999-cu il tarixli 240 nömrəli Fərmanı
ilə Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Fondu təsis edilmişdir, 2006-cı ilin dekabr
ayının 6-da Dünya Bankı ilə Neft Fondu arasında ―Vəsaitlərin idarə olunması və
konsaltinq razılaşması‖ müqaviləsi, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 27
sentyabr 2004-cü il tarixli 128 nömrəli Fərmanı ilə ―Neft və qaz gəlirlərinin idarə
olunması üzrə uzunmüddətli strategiya‖ təsdiq edilmişdir, 23 sentyabr 2009-cu ildə
―Neft-Qaz və Neftkimya Kompleksinin tikintisi layihəsinin reallaşdırılması məqsədi
ilə dövlət qurumlarının nümayəndələrindən ibarət Komissiya yaradılması barədə‖
sərəncam, 14 fevral 2005-ci ildə ―Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji
kompleksinin inkişafı (2005—2015-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı‖nın təsdiq
edilməsi haqqında Sərəncamı, 2 fevral 2009-cu ildə qüvvəyə minmiş ―İxrac məqsədli
neft-qaz fəaliyyətinə xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi haqqında‖ Azərbaycan
Respublikasının Qanunu, 30 may 1996-cı ildə qüvvəyə minmiş ―Enerji resurslarından
istifadə haqqında‖ Azərbaycan Respublikasının Qanunu,
19 fevral 2015-ci ildə
―Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi ilə Malta Respublikasının
Energetika və Səhiyyə Nazirliyi arasında Maltada neft və qaz sektoru çərçivəsində
strateji əməkdaşlıq haqqında Anlaşma Memorandumunun təsdiq edilməsi
barədə‖Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Fərmanı, 23 sentyabr 2009-cu il
tarixində ―Neft, Qaz emalı və Neft-kimya Kompleksinin inşası ilə bağlı aidiyyəti
dövlət qurumlarının nümayəndələrindən ibarət Komissiya yaradılması‖ ilə bağlı
74
prezidentin sərəncamı və s. Qeyd edək ki, təkcə “Əsrin müqaviləsi‖ imzalanandan
bəri ARDNŞ və xarici neft şirkətləri arasında karbohidrogenlərin kəşfiyyatı, hasilatı
və məhsulun pay bölgüsü prinsipi üzrə 26 saziş imzalanmışdır.
Azərbaycanın neft və neft məhsullarının həmçinin bütovlikdə energetika
bazarının dövlət tənzimlənməsinin səmərəliliyinin artırılması zərurətdən irəli gələrək
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 18 aprel 2001-ci il tarixli 458 nömrəli
Fərmanı ilə Yanacaq və Energetika Nazirliyi yaradılması təsdiq edilmişdi. Nazirliyin
adı 6 dekabr 2004-cü ildə dəyişdirilmiş, Sənaye və Energetika Nazirliyi
adlandırılmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 22 oktyabr 2013-cü il 3
tarixli müvafiq Sərəncamı əsasında bu dövlət orqanı adı dəyişdirildi və Azərbaycanın
Energetika Nazirliyi kimi təsdiq olundu. Strukturu Mərkəzi aparatdan, Dövlət Enerji
Nəzarəti İdarəsindən və Dövlət Qaz Nəzarəti İdarəsindən ibarət olan Energetika
Nazirliyinin Əsasnaməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 11 aprel 2014-cü il
tarixli 149 saylı Fərmanı ilə qanuni qüvvəyə minmişdir. Qeyd edək ki, Azərbaycan
Respublikasının Energetika Nazirliyi neft, qaz, elektrik enerjisi, alternativ enerji
mənbələri, enerji səmərəliliyi və digər bu kimi məsələlərin həlli enerji sahəsində
dövlət siyasətini və tənzimlənməsini həyata keçirən mərkəzi icra hakimiyyəti
orqanıdır.
Ümumilikdə, ölkənin enerji siyasətinin həyata keçirilməsində Energetika
Nazirliyinin yerinə yetirdiyi əsas missiya proqnozlaşdırma və nəzarət tədbirlərinin
həyata keçirilməsi, habelə enerji balansının hazırlanmasıdır.
Azərbaycan
Respublikasının Energetika Nazirliyi öz tənzimləyici fəaliyyətində Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasını, Azərbaycan Respublikasının qanunlarını,
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərman və sərəncamlarını, Azərbaycan
Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarını, Azərbaycan
Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri rəhbər tutur. Əsasnamə üzrə
müəyyənləşmiş fəaliyyət istiqamətlərinə əsaslanaraq qeyd edək ki, Energetika
Nazirliyi enerji sahəsində vahid dövlət siyasətinin formalaşdırılmasında iştirak
etməklə, bu siyasətin həyata keçirilməsini, enerji resurslarından səmərəli istifadə ilə
bağlı tədbirlərin görülməsini və bu sahədə dövlət maraqlarının qorunmasını, enerji
sahəsində vahid elmi-texniki siyasətin təmin edilməsini, bu sahənin inkişafını,
normayaratma fəaliyyətini yerinə yetirir, müvafiq sahədə fəaliyyət göstərən dövlət
mülkiyyətində olan, səhmlərinin və ya əmlakının 2/3 hissəsindən çoxu birbaşa və
dolayısı ilə dövlətə məxsus olan hüquqi şəxslərin fəaliyyətinin tənzimlənməsində əsas
rol oynayır.
Neft və neft məhsulları bazarın səmərəlliyinin yüksədilməsi məqsədi ilə
Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyi energetika sahəsində xarici
əməkdaşlıq üzrə qazanılmış naliyyətlərin qorunması və daha da inkişafına çalışır.
75
Energetika Nazirliyi ilə Avropa İttifaqı, Belarus, Yunanıstan, Avstriya,
Almaniya, İsveçrə, Koreya, Suriya, Sloveniya, Bolqarıstan, Rumıniya, Gürcüstan,
Türkiyə, Ukrayna, Serbiya, Albaniya, Fransa, Malta, İraq hökumətləri arasında təbii
qaz , neft, elektrik enerjisi sektorunda əməkdaşlığa dair 25-dən çox Anlaşma
Memorandumu imzalanmış, beynəlxalq tədbirlərin keçirilməsinə dəstək nümaiş
olunmuşdur. Hal-hazırda nazirlik tərəfindən ölkələr arasında enerji sahəsində
əməkdaşlığın genişləndiirlməsi məqsədilə aidiyyəti qanunvericilik aktlarının
layihələri, o cümlədən, ―Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Pakistan İslam
Respublikası Hökuməti arasında enerji sahəsində əməkdaşlıq haqqında Anlaşma
Memorandumu‖ layihəsi, ―Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyi ilə
İndoneziya Respublikası Energetika və Mineral Ehtiyatlar Nazirliyi arasında
energetika sahəsində əməkdaşlıq haqqında Anlaşma Memorandumu‖ layihəsi,
―Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Əlcəzair Xalq Demokratik Respublikasının
Hökuməti arasında neft-qaz sahəsində əməkdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu‖
layihəsi, ―Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Bəhreyn Krallığı Hökuməti
arasında energetika sahəsində qarşılıqlı əməkdaşlığa dair Anlaşma Memorandumu‖
layihəsi, ―Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyi ilə Oman Sultanlığı Neft və
Qaz Nazirliyi arasında energetika sahəsində əməkdaşlığa dair Anlaşma
Memorandumu‖ layihəsi, ―Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyi ilə
Gürcüstan Energetika Nazirliyi arasında elektroenergetika sahəsində əməkdaşlığa
dair Anlaşma Memorandumu‖ layihəsi və ―Türkmənistan Hökuməti, Azərbaycan
Respublikası Hökuməti və Türkiyə Respublikası Hökuməti arasında enerji sahəsində
gələcək əməkdaşlığın inkişafına dair Anlaşma Memorandumu‖ layihəsi işlənilib
hazırlanır.[25.s 92]
Qeyd edə ki, Azərbaycan Respublikasının iqtisadiyyatında və sosial həyatında
müstəsna əhəmiyyətə malik olan yanacaq-energetika kompleksinin daha da inkişaf
etdirilməsi,
əhalinin və iqtisadiyyatın enerji resursları ilə təminatının
yaxşılaşdırılması və enerjidaşıyıcılardan istifadənin səmərəsinin artırılması məqsədi
ilə 14 fevral 2005-ci il tarixində Azərbaycan Respublikası Prezidenti ―Azərbaycan
Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005—2015-ci illər) üzrə
Dövlət Proqramı‖nın təsdiq edilməsi haqqında sərəncam imzalamışdır və
sərəncamdan irəli gələn məsələləri həll olunması Azərbaycan Respublikasının
Nazirlər Kabineti və Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyinə
tapşırılmışdır. Azərbaycanın Energetika Nazirliyinin 2015-ci il ərzində yanacaq-
energetika kompleksində görülmüş işlər barədə hesabatında qeyd edilir ki,
―
Azərbaycan Respublikasında yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı üzrə (2005-2015-
ci illər) Dövlət Proqramı‖, ―Azərbaycan-2020: gələcəyə baxış‖ İnkişaf Konsepsiyası,
digər
dövlət
proqramlarının aidiyyəti
bəndlərinin icrası yanacaq-energetika
kompleksinin dayanıqlı inkişafını təmin etməyə şərait yaratmışdır. Azərbaycan artıq
76
nəinki özünün enerji təhlükəsizliyini təmin etmiş, eyni zamanda regionun və
Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təminatında əsas tərəfdaşlardan biri olmuş,
ölkəmiz böyük nüfuz sahibinə və lider dövlətə çevrilmişdir.
Neft və qaz sənayesi, Qaz
təchizatı, Elektroenergetika sektoru və Yanacaq-energetika komleksinin idarə
olunması sahələrinin başlıca istiqamətlərini əhatə edən 69 tədbirdən ibarət
―Azərbaycan Respublikasının yanacaq-enerji kompleksinin inkişafı (2005-2015-ci
illər) üzrə Dövlət Proqramı‖nın icrası uğurla yekunlaşdırılmışdır. Bu proqram
çərçivəsində görülmüş işlərin təhlili göstərir ki, həyata keçirilən tədbirlər enerji
resurslarının istehsalı, emalı, nəqli, saxlanması, uçotu və istehlakı sahəsində
mütərəqqi texnologiyanın tətbiqinə əsaslanmış, energetika sektorunda sağlam rəqabət
mühitinin formalaşdırılması, ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi, elektrik enerjisi
və qaz istehlakında bazar iqtisadiyyatı şəraitinə uyğunlaşdırılmış idarəetmə
sisteminin tətbiqi istiqamətində əhəmiyyətli naliyyətlət əldə edilmişdir. Energetika
Nazirliyi tərəfindən növbəti illəri əhatə edən ―Azərbaycan Respublikasının yanacaq-
enerji kompleksinin inkişafı (2015-2025-ci illər) üzrə Dövlət Proqramı‖nın
hazırlanması istiqamətində də müvafiq işlər reallaşdırılır.
Azərbaycanın neft və neft məhsulları bazaının dövlət tənzimlənməsi
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Fərman və Sərmanları, Azərbayan
Respublikasının Nazirlər Kabinetinin Qərarları, Azərbaycan Respublikasının
Energetika Nazirliyinin normativ-hüquqi sənədləri, Azərbaycan Respublikasının
Konstitusiyası qanunları əsasında aparılır. Neft məhsulları bazaının dövlət
tənzimlənməsi nəticəsində məhsulların istehsalı və şaxələnməsi sürətlənir. Qeyd
edək ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin ―Neft-kimya sənayesində idarəetmə
mexanizmlərinin təkmilləşdirilməsi haqqında‖ 2 aprel 2010-cu il tarixli sərəncamına
əsasən, ―Azərikimya‖ İstehsalat Birliyi kimi SOCAR-ın tərkibinə birləşdirildikdən
sonra bu sahədə fəaliyyətin gücləndirilməsi, neft-qaz emalı və neft-kimya sənayesinin
daha sıx inteqrasiyası, səmərəliyin, məhsulların rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi
şirkətin prioritet istiqamətlərindən biri olmuşdur .
SOCAR tərkibinə daxil olan müəssisə və təşkilatlarında vahid formada və
beynəlxalq standartların tələblərinə uyğun olaraq tənzimlənməsini həyata keçirir.
SOCAR-ın 24 dekabr 2014-cü il tarixli əmri ilə ―Azərneftyağ‖ neft emalı zavodunun
1 yanvar 2015-ci il tarixdən Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavoduna
qoşulmaqla fəaliyyətinə xitam verilməsi qərara alınıb. Azərneftyağ‖ zavodunun
fəaliyyətinə xitam verərək Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı zavoduna
birləşdirməkdə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin (SOCAR) məqsədi iki zavodu bir
mərkəzdən idarə etməkdir. SOCAR-in tərkininə neft-qaz emalını həyata keçirən
―Azərikimya‖ İstehsalat Birliyi, Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodu, Qaz
Emalı Zavodu, Karbamid zavodu fəaliyyət göstərir. Onu da qeyd edə ki, Azərbaycan
77
Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin tapşırığına əsasən, ölkədə ekoloji
durumun yaxşılaşdırılması məqsədilə ―Avro-3‖, ―Avro-4‖ və ―Avro-5‖ standartlarına
keçidin sürətləndirilməsi üzrə tədbirlərin icrası ilə bağlı SOCAR-ın emal
müəssisələrində bir sıra yenidənqurma tədbirləri həyata keçirilərək mövcud texnoloji
qurğuların modernləşdirilməsi, istehsal gücünün artırılması və ekoloji mühitin
yaxşılaşdırılması məqsədilə nəzərdə tutulmuş layihələrin icrası sürətləndirilərək bir
neçə layihənin icrasına start verilmişdir.
Dünyanın xarici ticarət əlaqələrinin tənzimləyicisi hazırda 162 üzvü olan
Ümum Dünya Ticarət Təşkilatıdır, ancaq, Azərbaycan təşkilatın üzvü deyil.
Azərbayca təşkilatda müşahidəçi statusa malikdir və 1997-ci ildən bəri üzvolma ilə
bağlı danışıqlar aparılır. Dünya neft və neft məhsulları bazarının tənzimləyici
təşkilatı OPEK-dir. Azərbaycan Qaz İxrac edən Ölkələrin Forumunda və OPEC-in
toplantısında müşahidəçi qismində iştirak edir. Neft İxrac edən ölkələr təşkilatı
(OPEC) 1960-cı ildə qlobal xam neft qiymətlərinin və neft əldə edilməsi həcmi üzrə
fəalliyyətlərin koordinasiyasının tənzimlənməsi məqsədilə yaradılıb. OPEK-in 2014-
cü ilin hesabatlarına görə, hazırda bu təşkilatın təsdiq edilmiş neft ehtiyyatları
1,206.00 milyard barel təşkil edir ki, bu da dünyanın təsdiq edilmiş neft
ehtiyyatlarının 81%-ni təşkil edir. OPEK-in təsdiq edilmiş neft ehtiyyatlarının 66%-i
Yaxın Şərqin payın düşür. OPEK-ə daxil olmayan dünya ölkələrinin təsdiq edilmiş
neft ehtiyyatları isə 19% yəni 286,9 milyon barel təşkil edir. 2014-ci ildə OPEK-in
təsdiq edilmiş neft ehtiyyatlarının 24,9%-i Venesuellanın , 22,1%-i Səudiyyə
Ərəbistanının, 13,1%-i İranın, 11,9%-i İraqın, 8,4%-i Küveytin, 8,1%-i Birləşmiş
Ərəb Əmirliklərinin, 4,0%-i Liviyanın, 3,1%-i Nigeriyanın, 2,1%-i Qatarın, 1,0%-i
Əlcəzair, 0,7%-isə Anqola və Ekvadorun payına düşür. Qeyd edək ki, Hazırda
dünyanın gündəlik neft hasilatı 97 milyon barel təşkil edir ki, bunun da üçdə biri
OPEK-in payına düşür. Səudiyyə Ərəbistanı gündəlik neft hasilatını 12,5 milyon
barrel təşkil edir. Xatırladaq ki, OPEK-in məlumatlarına görə 2015 –ci ilin iyun
ayında dünyada gündəlik neft hasilatına görə ardıcıllıq belədir: [26.s 92]
1. Səudiyyə Ərəbistanı - 11.725.68 barel.
2. ABŞ - 11.104.51 barel.
3. Rusiya - 10.396.97 barel.
4. Çin - 4.372.45 barel.
5. Kanada - 3.856.44 barel.
6. İran - 3.589.39 barel.
7. BƏƏ - 3.213.19 barel.
78
8. İraq - 2.986.64 barel.
9. Meksika - 2.936.01 barel.
10. Küveyt - 2.796.79 barel.
22. Azərbaycan - 931.88 barel.
OPEK-in əsasnaməsinə əsasən, təşkilat üzv ölkələrin birgə neft siyasətini
dəstəkləyir, onların fərdi və kollektiv maraqlarına xidmət edir, sabit gəlirlərin
təminatının təmin edilməsinə çalışır, beynəlxalq bazarlarda neftin qiymətinə nəzarət
edir, zərərli və lazımsız qiymət tərəddüdlərinin aradan qaldırılmsına çalışır, təşkilata
daxil olmamasından asılı olmayaraq bütün neft ixrac edən ölkələrin stabil gəlir əldə
etmələrinə şərait yaratmaq, neft təchizatçılarının və neft istehlak edən ölkələrin
maraqlarını nəzərə alaraq neftin təchizatında müntəzəmliliyin təmini və iqtisadi
səmərəlliyiyə nail olunmasını dəstəkləyir, neft hasilatın yönəlmiş investisiyaların
rentabelliyinə şərait yaradır və digər tənzimləmə tədbirlərini həyata keçirir. OPEK-in
əsas qurucu üzvləri 1960-cı ildə təşkilatın yaradılması ilə bağlı imzalanmış Bağdad
Konfransının iştirakçısı olan Venesuella, Səudiyyə Ərəbistanı, İran, İraq, Küveytdir.
OPEK-ə oxşar maraqlara xidmət edən bütün ölkələr üzv ola bilər ancaq, üzvlüyə
namizəd olan ölkə təşkilatın bütün üzvlərinin ¾- səs çoxluğunu toplamaqla və əsas
qurucu ölkələrin hamısının razılığı olduğu halda qəbul edilə bilər. Hazırda neft
ticarəti üzrə dünya bazarının demək olar ki, yarı hissəsi OPEK-in nəzarəti altındadır
və bu səbəbdən də adı çəkilən bu təşkilat qiymət və hasilat səviyyələtinə əhəmiyyətli
dərəcədə təsir edir.
OPEK təşkilatının tərkibinə 13 ölkə İran, İraq, Küveyt, Səudiyyə
Ərəbistanı, Venesuela, Qətər, Liviya, BƏƏ, Əlcəzair, Nigeriya, Ekvador, İndoneziya
və Anqola daxildir. Təşkilatın baş-qərargahı Vyana şəhərində yerləşir.
Təşkilatın
rəsmi dili ingilis dilidir. OPEK-in əsas funksiyalarına aşağıdakılar aiddir.
İştirakçı ölkələrin neft siyasətinin koordinasiyası;
Maraqların qorunması üçün effektiv və individual vasitələrin yaradılması;
Dünya neft qiymətlərinin sabit olaraq qalmasını təmin etmək;
OPEK üzvü olmayan neft ixrac edən ölkələrlə əməkdaşlıq.
OPEK-in dünya neft bazarındakı yeri və rolu onun dünya neft bazarında neftin
tənzimləyicisi kimi xam neftin miqdarı və qiymətlərə təsir imkanları ilə müəyyən
olunur. Təşkilat tərəfindən dünya bazarlarında neftin qiymətinin sabit saxlanılması
məqsədilə hasilat kvotası müəyyənləşdirilir. Daha sonra müəyyən olunmuş ümumi
79
kvotalar ölkələr arsında bölüşdürülür. Dünya neft bazarında qiymətlərin bir sıra
növü vardır:
-OPEK üzvü olan ölkələrin hökümətləri tərəfindən müəyyən edilən rəsmi satış
qiymətləri
-OPEK-ə daxil olmayan ixracatçıların rəsmi satış qiymətləri. Bu qiymətlər həmin
ölkələr tərəfindən OPEK-in qiymət səviyyəsindən, bazarın vəziyyətindən, hasilat
xərclərindən və s. asılı olaraq müəyyən olunur.
-Müxtəlif düsturlara görə hesablanan qiymətlər, o cümlədən ―net-bek‖ qiymətləri
-Azad bazarda fəaliyyət göstərən və tələb-təklif nisbətinin təsiri altında
formalaşan birdəfəlik sövdələşmə qiymətləri
-Birja sövdələşmə qiymətləri: Bu qiymətlər neft birjalarında birdəfəlik sövdələşmə
qiymətləri , Bu da qısamüddətli dövr üçün xarakterikdir.
-Neft məhsullarının növbəti reallaşması ilə birlikdə idxal ölkələrində neft emalına
aid kontraktların qiymətləri
-Əmtəə mübadiləsi razılaşmalarının qiymətləri.
Qeyd edək ki, sadalanan qiymət növlərinin əsasən ilk üçü daha çox istifadə
olunur. Əgər bazarda qiymətlər OPEK-in hədəfindən aşağıdırsa qısa müddət ərzində
istehsalı azaltmaq siyasəti həyata keçiriləcəkdir. Əgər qiymətlər yuxarıdırsa, proses
tamamilə tərsinə çevriləcək, OPEK istehsalın artımını həyata keçirəcək. OPEK
qiymətqoyma mexanizmi onun hədəf təyin etdiyi ―qiymət-dəhlizinin‖ əldə
edilməsinə xidmət edir. Lakin dünya neft bazarınada 2014-cü ilin ortalarınadan
başlayaraq neftin qiymətinin kəskin düşməsinə və hələ də aşağı səviyyədə təminən
30-45 dollar arasında tərəddüd etməsinə baxmayaraq, OPEK heç bir tədbir görmür
və bunu bazarda mövqelərini itirməmək üçün əksinə mövqelərini möhkəmləndirmək
məqsədi ilə etdiklərini bəyan edirlər. Təşkilatın struktur rəhbərləri hesab edirlər ki,
ABŞ-in və digər OPEK-ə üzv olmayan ölkələrin təklifi artırması nəticəsində dünya
neft bazarında tarazlıq pozulmuşdur belə olan halda bazara müdaxilə edilməməli və o
özü-özünü tənzimləməlidir.
Xatırladaq ki, Azərbaycanın OPEK-ə üzv olaması ölkəmizin maraqlarına cavab
vermir. Təşkilata üzvlük nəticəsində ölkə üzərində neftin istehsalının müəyyən
səviyyədə saxlanılması barədə öhdəliklərə əməl etməli olacaqdır. Nəticədə neft
istehsalının azaldılması ölkənin iqtisadi inkişafına, imzalanmış sazişlərin tələblərinə
və neft sektoruna investisiya yatırmış qərb şirkitlərinin maraqlarına da cavab
vermiyəcəkdir. Bir sıra neqativ, arzuolunmaz halların yaranmasına səbəb olacaqdır.
80
Ona görə də Azərbaycan bütün məsələləri nəzərə alaraq ―Qazaxıstan təcrübəsindən‖
bəhrələnmişdir. Hazırda Azərbaycan OPEK-in müşahidəçi üzvüdür. Bu da
Azərbaycana OPEK-in konfransında müşahidəçi qismində iştirak etmək və təşkilatın
dünya neft bazarında apardığı siyasətlə daha yaxından tanış olmaq hüququ verir.
Neft və neft məhsulları bazarının dövlət tənzimlənməsinin səmərəli və
məqsədə uyğun şəkildə həyata keçirilməsinin nəticəsidir ki, ölkəmizin enerji
təhlükəsizliyi təmin olunmuş, neft-qaz hasilatının artırılmış, yeni neft və qaz
yataqlarının kəşfiyyatı və mənimsənilməsi, karbohidrogen ehtiyatlarının hasilatı,
nəqli, emalı yüksək səviyyədə həyata keçirilir, neft-qaz sahədə yeni texnologiyaların,
müasir texniki avadanlıqların tətbiqi nəticəsində enerji ehtiyatların istehsal gücü
artırılmışdır. Bütün görülmuş kompleks tədbirlər nəticəsində özünün enerji
təhlükəsizliyini tam təmin etmiş Azərbaycan artıq Avropanın enerji təhlükəsizliyinin
təminatında da strateji tərəfdaş missiyasını yerinə yetirmək məramı ilə mühüm
addımlar atmaqdadır.
Dostları ilə paylaş: |