Əlyazması hüququnda VƏLİyeva köNÜl nazim qizi
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun
Yüklə 0,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2.2. Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun artması
Müstəqilliyimizin ilk illərində məlum səbəblərdən respublikamızın bütün sahələri və eləcədə xarici ticarət əlaqələri böhran, durğunluq içərisində idi. Ölkəmiz siyasi, iqtisadi, sosial baxımından iflic vəziyyətində idi. Beləki ölkəmiz müstəqil bir dövət olaraq yeni xarici əlqələr qurmalı idi. Planlı iqtisadi sistemə uyğunlaşmış əhalinin qısa bir zamanda bazar iqtisadiyyatına keçməsi də ölkə iqtisadiyyatına bir sıra çətinliklər yaratdı. Bu istiqamətdə təkcə Azərbaycan yox, bütün keçmiş sovet ölkələri çətinliklərlə üzləşməli oldu. Çünki iqtisadiyyatının birdən-birə bir iqtisadi sistemdən digərinə keçməsi heç də asan proses deyil. Bu proseslərin reallaşması üçün zamana, vaxta ehtiyac var idi. Buna nail olmaq üçün iqtisadiyyatda bir sıra islahatlar aparılmalı və onun strukturu müasirləşdirilməli, ölkəmiz Beynəlxalq Əmək Bölgüsündə mövqeyini müəyyənləşdirməli idi. 1994-cü ildə uzaqgörən, dünya şöhrətli liderimiz Heydər Əliyevinin sayəsində ölkədə stabillik yardılmasına nail olundu. Azərbaycanın Beynəlxalq Əmək Bölgüsündə ixtisaslaşacağı məhsul kimi respublikamızın zəngin neft-qaz potensialı dəyərləndirdildi. Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun artması və neft sektorunda əldə etdiklərimiz naliyyətlər Ulu Öndərimiz Heydər Əliyev tərəfindən məqsədyönlü, düşünülmüş şəkildə həyata keçirilmiş olan ―Əsrin müqaviləsi‖ imzalandıqdan sonra geniş vüsət almışdır. «Əsrin müqaviləsi» xarici neft şirkətlərinin Azərbaycanın neft sektoruna iri həcmli investisiyaların qoyuluşu şərtəndirdi və ölkəmizin neft strategiyası fonunda həyata keçirdiyi neft layihələri, imzalanmış beynəlxalq sazişlər, müqavilələr Azərbaycanın dünya miqyasında tanınmasına və respublikamızın xarici ticarət əlaqələrinin şaxələndirilməsinə şərait yaratdı. Müstəqillik illərimizdə ilk Azərbaycan nefti xarici bazara 1997-ci il oktyabrın 25-də Bakı-Novorosiysk boru kəməri ilə ixrac olunmuşdur və məhz 1997-ci ildən başlayaraq, indiki dövrədək Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun artması yeni-yeni layihələrlə davam etməkdə şaxələnməkdədir. Azərbaycanın neft strategiyası xarici ticarətin strukturu dəyişikliyə uğradığı kimi, onun ticarət partnyorlarının da tərkibi dəyilməsinə səbəb oldu. Müqayisə apararkən görürük ki,
51
əgər ölkəmizin ticarət partnyorlarının sayı 1997-ci ildə 84, 1999-cu ildə isə 121 ölkə olmuşdursa, hal-hazırda onların sayı 165-ə yaxın olmuşdur. Xarici neft şirkətlərinin Azərbaycanın neft sektoruna iri həcmli investisiyalarından sonra ölkənin xarici ticarət dövriyyəsində Avropa Birliyi ölkələrinin rolu artmağa başlayıb. Bu tendensiya Bakı- Tbilisi-Ceyhan boru kəmərinin işə düşməsindən sonra xüsusilə nəzərə çarpır. Azərbaycan Avropa Birliyi, ABŞ, Norveç, Kanada, Türkiyə, İsveçrə və Yaponiyanın Ümumiləşdirilmiş Preferensiyalar Sisteminə qoşulmuşdur ki, bu da Azərbaycan mənşəli malların bu bazarlara rüsumsuz və ya aşağı rüsumlarla daxil olmasına imkan verir.
1997-ci ildə Bakı-Novorosiysk, 1999-cu ildə Bakı-Tbilisi-Supsa, 2006-ci ildə Bakı- Tbilisi-Ceyhan boru kəməri ilə xam neft ixracına və 2007-ci ildə ―Şahdəniz‖ qaz- kondensat yatağından hasil edilən təbii qaz Bakı-Tbilisi-Ərzurum marşrutu üzrə dünya bazarına nəqlinə başlanmışdır. Hazırda Asiya ilə Avropanı, Xəzər hövzəsi ilə uzaq Adriatik dənizi sahillərini əlaqələndirəcək ―Cənub qaz dəhlizi‖ ―Bakı- Tbilisi- Ərzurum‖ boru kəmərinin genişləndirilməsi TANAP(Trans Anadolu Təbii Qaz Boru Kəməri) və TAP(Trans-Adriatik) layihələrinin inşası üzrə işlər davam etdirilir. Yuxarıda adlarını çəkdilərimiz layihələr çərcivəsində imzalanmış sazişlər, müqavilələr, görülmüş işlər Azərbaycanın geoiqtisadi və geosiyasi mövqeyinin möhkəmlənməsinə, neftdən gələn gəlirlər hesabına ölkəmizin bütün sahələrinin inkişafına, diversifikasiyasına, modernizasiyasına, xarici ticarət əlaqələrinin şaxələndirilməsinə, ölkəmizin sürətli inkişafına, Azərbaycanın beynəlxalq nüfuzunun artmasına səbəb olmuşdur. 1994-2015-ci illər ərzində Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun artması ilə əlaqədar Hasilatın Pay Bölgüsü sazişləri üzrə Azərbaycanın neft-qaz sektoruna ümumilikdə təqribən 62 milyard dollardan artıq sərmayə qoyulmuşdur. ―Əsrin müqaviləsi‖ çərçivəsində 20-dən artıq beynəlxalq enerji şirkəti neft-qaz əməliyyatlarına cəlb olunmuşdur. Xarici neft şirkətləri ilə birlikdə axtarış-kəşfiyyat, qazma, tikinti və hasilat üzrə böyük işlər görülmüş və uğurlu nəticələr alınmışdır. Nəhəng ―Şahdəniz‖ qaz-kondensat yatağı, orta səviyyəli ―Əşrəfi‖ və ―Qarabağ‖ yataqları, son illərdə ―Abşeron‖ və ―Ümid‖ ―Babək‖ yataqları aşkar edilmişdir. 2004-2006-ci illərdə ÜDM iki dəfə artandan sonra iqtisadi inkişaf tempi sabitləşməyə başladı.
Azərbaycan bu dövrdə özünün iqtisadi inkişaf modelini formalaşdıra bilmiş, iri regional layihələrin təşəbbüskarı və həlledici tərəfdaşı kimi çıxış etməyə başlamışdır. Ölkəyə neft gəlirlərinin axını ilə əlaqədar olaraq, milli iqtisadiyyatın infrastrukturunun yenilənməsi, ayrı-ayrı sahələrin modernizasiyası
52
prosesləri intensivləşdirilmiş, neft sektorunun inkişafı onu ölkə iqtisadiyyatının lokomotivinə çevirmiş və bu imkandan bəhrələnməklə, Azərbaycanda iqtisadi siyasətin daha iri miqyaslı hədəfləri özündə birləşdirən modeli işlənib hazırlanmış, ölkənin xarici ticarət siyasəti əhəmiyyətli səviyyədə güclənmişdir. 2007-ci ildən başlayaraq, isə Azərbaycan iqtisadiyyatınada sürətli inkişaf, regionların davamlı inkişafı, sənayenin diversifikasiya olunaraq inkişafı, ölkəmizin dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının sürətlənməsi, ölkəmizin əsas infrastrukdurunda dinamik inkişaf və modernizasiyasının genişlənməsi, xarici ticarət əlaqələrinin şaxələnməsi və.s dinamik artım müşahidə edilmişdir. Əlbbətdə ki, sözügedən inkişafa Azərbaycanın neft strategiyasına və ölkə rəhbərimizin həyata keçirdiyi
uğurlu siyasi, iqtisadi, sosial addımlar sayəsində nail olmuşuq.
Müstəqilliyinin ilk dövründə xarici sərmayələrdən və kreditlərdən asılı vəziyyətdə olan ölkəmizin ildən-ilə xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının artması nəticəsində iqtisadi durumumuzda əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri baş vermişdir. Neft gəlirlərilə güclənmiş
Azərbaycanın xalis beynəlxalq investisiya mövqeyi yaxşılaşmış və Azərbaycan mənşəli səmayələr Avropa, Afrika və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinə yatırılmış, xüsusilə də Türkiyə, Gürcüstanda aparıcı mövqeyə malik olmuşdur.
Respublikanın neft sərvətlərindən istifadəni vahid dövlət siyasəti əsasında həyata keçirmək, neft sənayesinin idarəetmə strukturunu təkmilləşdirmək, yanacaq- enerji kompleksinin inkişafını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 200 saylı 13. 09. 1992-ci il Fərmanı ilə ―Azərineft'‖ Dövlət Konserninin və ―Azərnefkimya‖ İstehsalat Birliyininin bazasında yaradılmış olan Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti də 1994-cü ildən bəri ―Neft strategiyası‖ çərcivəsində təkmilləşərək, iri milli şirkətə çevrilmişdir. Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun artmasınada SOCAR-ın əvəzsiz xidmətləri vardır. Hazırda SOCAR və onun törəmə şirkətləri 15 ölkədən 27 şirkətlə imzalanmış Hasilatın Pay Bölgüsü sazişlərinin iştirakçısıdır. SOCAR-ın 36 birgə müəssisəsi, 5 alyansı, xarici ölkələrdə çoxsaylı törəmə şirkətləri və 13 nümayəndəliyi müasir neft və qaz sənayesinin, demək olar, bütün sahələrini əhatə edir.
Qeyd edək ki, SOCAR-ın missiyası – Azərbaycan Respublikasının yanacaq- enerji təhlükəsizliyini və neft-qaz, neft-kimya sənayesinin inkişafı üzrə strateji maraqları təmin etmək, qabaqcıl və ekoloji təmiz texnologiyalardan istifadə edərək Azərbaycanın elmi-texniki, iqtisadi, intellektual potensialının artırılmasına dəstək olmaq, regional və beynəlxalq enerji layihələrində həlledici mövqe tutmaq, karbohidrogen ehtiyatlarının və emal məhsullarının daxili və xarici bazarlarda satışından maksimal mənfəət əldə etməkdir. 53
Cədvəl 9. Azərbaycanın xam neft və təbii qaz istehsalı dinamikası. İllər 2011
2012 2013
2014 2015
Azərbaycanın xam neft hasilatı (min ton) 45625.400 43389.800 43483.900 42022.700
41586.000 SOCAR -in xam neft hasilatı (min ton) 8400.900 8289.800 8314.900 8320.400 8160.500
hasilatı (milyon m 3 )
SOCAR-ın təbbi qaz hasilatı (milyon m 3 ) 7084.200 6924.6000 7140.100 7222.800 6871.400
Mənbə:
http://www.socar.az saytının hesabatlarına əsasən müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir. Cədvəl 9-a əsasən, gördüyümüz kimi, Azərbaycanın xam neft hasilatında son 5 ildə ən yüksək göstərici 2011-ci ildə 45625.400 min ton olaraq müşahidə edilmişdir. SOCAR-ın xam neft hasılatında da 2011-ci il (8400.900 min ton) son 5 il içərisində ən yüksək göstərici olmuşdur. 2015-ci ildə Azərbaycanın xam neft hasilatı 41586.000 min ton, təbii qaz hasilatı 28977.000 milyon m 3 təşkil etmişdir. 2015-ci ildə SOCAR-ın xam neft hasilatı isə 8160.500 min ton, təbii qaz hasilatı isə 6871.400 milyon m 3 təşkil etmişdir. 2011 ci ildə neft hasilatı göstəricisi yüksək olmuşdur, daha sonra 2011-2013-cü illər stabillik müşahidə olunur, ancaq 2014-2015 ci illər isə hasilatın həcmi azalmışdır. Təbii qaz hasilatı 2015-ci ildə 2013-2014-cü ilə nisbətdə azalma müşahidə olunsa, ümümilikdə qaz hasilantında 2006-cı ildən(9044.8 mln m
3 ) bəri 2-3 dəfə artım izlənilir. Şahdəniz1;2 yatağındakı yüksək potensial bu sahənin gələcəyinə şübhə yaratmır. Cədvəl 9-da müşahidə etmək olar ki, xam neft
54
istehsalında azalmağa doğru dinamika izlənilir, ancaq təbii qaz istehsalında isə artma dinamikası müşahidə edilməkdədir. Təbii qaz strategiyası hazırda neftdən daha perspektivli hesab olunur və son dövrlər bu sahə xüsusi diqqət ayrılmışdır. Son zamanlar Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkətinin hasilat və emal potensialının yeni texnika, texnologiaya əsaslanaraq sürətli inkişafı Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun artmasına və yüksək keyfiyyətli neft məhsulları istehsalına, ixracına gətirib çıxarmışdır. Qeyd edək ki, hazırda beynəlxalq ticarətdə ildən ilə xam məhsul ixracı azalaraq, öz yerini hazır məhsullar, yarımfabrikatlara verir çünki, bu proses daha səmərəli və daha da gəlirlidir. Amma qeyd edək ki, hazır məhsul istehsalı üçün müasir tələblərə cavab verən beynəlxalq ticarətdə rəqabətədavamlı istehsal müəssisələri yaradılmalıdır. Bildiyimiz kimi, hazırda SOCAR şirkətinə aid olan ―Azərneftyag‖ NEZ, Heydər Əliyev adına BNEZ, Qaz Emalı Zavodu, ―Azərikimya‖ İB, Karbamid zavodu xam neft emalı prosesini həyata keçirərək neftdən müxtəlif adda məhsullar istehsal edirlər. Emal kompleksində həyata keçirilən işlər həm ölkənin neft məhsullarına olan tələbatının ödənilməsinə, həm də ixarcyönümlü məhsul istehsalına yönəldilmişdir. Hazırda Azərbaycanda hasil edilən neftinin 24 çeşidindən 21-i Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodunda emal olunur ki, bunlardan da öz növbəsində 15 adda neft məhsulu, o cümlədən avtomobil benzinləri, aviasiya kerosini, dizel yanacağı, mazut, neft koksu və s. istehsal olunur. Zavod respublikanın neft məhsullarına olan tələbatını tam ödəyir. Bundan əlavə, istehsal olunan neft məhsullarının 45%-i xarici ölkələrə ixrac edilir. [18.s 91] SOCAR-ın xarici ölkədə fəaliyyəti Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində neft və neft məhsullarının rolunun daha da artmasına gətirib çıxarmışdır.
SOCAR-ın Gürcüstan, ABŞ, Türkiyə, Rumıniya, Avstriya, İsveçrə, Qazaxıstan, Böyük Britaniya, İran, Almaniya, Ukrayna və Belçikada nümayəndəlikləri, İsveçrə, Sinqapur, Vyetnam, Nigeriya və s. ölkələrdə treydinq şirkətləri təsis olunmuşdur. Qeyd edək ki, ARDNŞ Gürcüstanda neft məsullarının və qazın satışını, Ukraynada neft məhsullarının satışını, BƏƏ neft satışı və treydinq, Türkiyədə emal, neft məsullarının və qazın satışını, İsveçrədə neft məhsullarının satışı və treydinq, Rusiya neft məhsullarının satışı, Rumıniyada neft məhsullarını satışını həyata keçirir.
Cədvəl 10-dan müşahidə etdiyimiz kimi, Azərikimya‖ İstehsalat Birliyi üzrə 2014-cü ildə 373,36 min ton hidrotəmizlənmiş benzin, propan-propilen fraksiyası, butan-butilen fraksiyası, təmizlənmiş quru qaz və texniki butan emal olunmuşdur. 2014-cü ildə SOCAR üzrə 657,029 ton soba mazutu Gürcüstana, 25789,9 ton Butilen-butadien fraksiyası Rusiya Federasiyasına, 9881,6 ton ağır piroliz qətranı İtaliyaya, 100150,665 ton depressor AKİ Türkiyə Respublikasına ixrac edilmişdir.
55
Cədvəl 10. 2014-cü ildə SOCAR üzrə ixrac olunan neft məhsulları, ton İxrac
olunan məhsullar Miqdarı İxrac edilən ölkələr Avtomobil benzini A-92:
9 432,539 Əfqanıstan, Gürcüstan Reaktiv
mühərriklər üçün TS-1 markalı yanacaq 196 729,093 Əfqanıstan, Gürcüstan, Yunanıstan, Tacikistan, Özbəkistan Dizel yanacağı L- 62 965 329,673 Əfqanıstan, Gürcüstan, Türkiyə, Cəbəllu-tariq, Misir, Rumuniya, Malta, Ukrayna, Livan, Liviya, Özbəkistan, İtaliya Vakuum qazoylu 504 577,735 İtaliya, Sinqapur, Malta, İspaniya, Rumınya, Baham adaları Soba mazutu 657,029 Gürcüstan Butilen-butadien fraksiyası 25 789,9 Rusiya Piroliz E-6 9 881.6 Çin, İtaliya, Sinqapur Diizopropil efiri 572,357 Belarus, Ukrayna Propilen 45 585,07 Polşa, Türkiyə, Niderland, Belarus Ağır piroliz qətranı
9 881,6 İtaliya Maye piroliz qətranı 73 249,393 Niderland, Türkiyə Saflaşdırılmış izopropil spirti 10 356,619 Rusiya, Türkiyə, İsrail, Ukrayna Yüksək təzyiqli polietilen 87 269,9 Ukrayna, Türkiyə, Gürcüstan, Çin, Özbəkistan, Türkmənistan, Qazaxıstan Depressor AKI 100 150,665 Türkiyə Mənbə: SOCAR davamlı inkişaf haqqında hesabat-2014 Diizopropil efirinin 50, 90 min ton Belarusa, 521,46 min ton Ukraynaya ixrac edir. Cədvəldən gördüyümüz kimi, Azərbaycanın xam neft ixarcı əsasən Qərbə yönəlmişdirsə, ölkəmiz neft məhsulları ixracı üzrə xarici ticarət partnyorları Orta Asiya, Şimali Avropa, Şərqi Avropa və Cənub Şərqi Asiyaya doğru şaxələnmiş şəkildədir. 56
Neft hasilatı ilə bağlı imzalanmış müqaviləyə əsasən müəyyənləşdirilmişdir ki, SOCAR şirkəti digər xarici şirkətlərlə birgə hasil etdiyi xam neft dünya bazarına ixrac edilməlidir və şirkət yalnız özü müstəqil hasil etdiyi xam nefti emal edə bilər. Cədvəl 11.SOCAR- ın 2012-2014-cü illərdə sənaye nəticələri Sənaye nəticələri 2012
2013 2014
Təsdiq edilmiş neft ehtiyyatları, min ton 71661 78502
72053 Təsdiq edilmiş qaz ehtiyyatları, mln m 3 23817 61150 54956
Neft hasilatı, min ton 8289,8
8314,9 8300,0
Qaz hasilatı, mln.m3 6924,6
7140,1 7010,0
Neft emalı, mln.ton 6172,5
6533,0 6740,5
Qaz emalı, mln.m3 3991,4
3768,8 3655,3
Mənbə: http://www.socar.az/socar/assets/documents/az/socar-annual- reports/davamli-inkisaf2014.pdf
Cədvəl 11-də SOCAR sənaye nəticələri təhlil edilmişdir. Şirkərin Təsdiq edilmiş neft ehtiyatları 2014-cü ildə 72053 min ton, təsdiq edilmiş qaz ehtiyyatları 54956 min ton, neft emalı 6740,5 milyon ton, qaz emalı isə 3655,3 milyon m 3 təşkil etmişdir. 2015-ci ildə ABƏŞ və SOCAR-ın operativ məlumatları nəzərə alınmaqla ixrac olunan xam neftin miqdarı 35109,9 min ton, təbii qazın miqdarı isə 8145,2 milyon kub metr təşkil etmişdir.[19.s 91]
SOCAR-ın Emal kompleksinin neft emalı zavodlarında 2014-cü ildə 6740,5 min ton xam neft emal olunmuşdur. 2014-cü ildə emal olunmuş xammaldan 1238,3 min ton avtomobil benzini, 709,0 min ton reaktiv mühərrik yanacağı, 2264,9 min ton dizel yanacağı, 184,2 min ton maye qazlar, 262,9 min ton bitum, 260,1 min ton koks və sair məhsullar istehsal edilmişdir. 2014-cü ildə həyata keçirilmiş tədbirlərin nəticəsində neft emalının dərinliyi 93,2% təşkil etmişdir. İl ərzində istehsal olunmuş neft məhsullarının 65%-i daxili bazara, qalan 35%-i isə ixrac olunmuşdur. İxrac olunmuş məhsulların 60%-ni dizel və neft koksu təşkil edib. Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodunda və ―Azərikimya‖ İstehsalat Birliyində texnoloji qurğuların modernləşdirilməsi, istehsal gücünün artırılması və ekoloji mühitin yaxşılaşdırılması məqsədilə yeni layihələrə start verilmişdir. Mövcud imkanlardan səmərəli istifadə etməklə yanaşı yeni Neft-Qaz Emalı və Neft-Kimya Kompleksinin inşasına başlanmışdır. Təməli möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev cənabları tərəfindən qoyulmuş əsas xammal kimi təbii qazdan istifadə olunacaq Karbamid Zavodunun da inşası da həyata keçirilir. Zavod sutkada 1200 ton ammonyak və 57
2000 ton karbamid istehsal edilməsi nəzərdə tutulur.―SamsungEngineeringCo. Ltd.‖ şirkəti ilə imzalanmış müqavilə çərçivəsində zavodun tikintisi 2016-cı ilin sonlarında başa çatdırılmalıdır. Bu layihənin həyata keçirilməsi ilə SOCAR ölkə iqtisadiyyatının əsas sektorlarından olan kənd təsərrüfatını azot gübrəsi ilə təmin edərək bu sahənin inkişafına ciddi dəstək verəcəkdir.[20.s 91] Sözügedən Kompleksin istismara verilməsi ilə Bakı və Sumqayıt şəhərlərində yerləşən qaz emalı, neft emalı və neft- kimya sahələri üzrə köhnə istehsal güclərinin istismardan çıxarılması və yenilənməsi həyata keçiriləcək. Yeni Neft-Qaz emalı və Neft-kimya Kompleksi layihəsinin həyata keçirilməsi nəticəsində Azərbaycan mülki, sosial, infrastruktur və mədəniyyət təyinatlı tikinti sahəsində nəhəng naliyyətlərlə yanaşı, neft emalı və neft-kimya sahəsində də dərin texniki və texnoloji irəliləyiş edəcək, çoxlu sayda ən yeni texnologiyalar əldə edəcək, və bir çox növ məhsul və məmulatların idxalından yaxa qurtarmağa imkan verən geniş çeşiddə yüksək keyfiyyətli məhsullar istehsal etməyə başlayacaqdır. XXI-ci əsrin ikinci onilliyinin ortalarından başlayaraq Azərbaycanın enerji gəlirlərinin strukturunda iki istiqamətdə dəyişiklik baş verəcək: 1)Tədricən təbii qaz satışından gəlirlər artacağı halda neft gəlirləri azalacaqdır; 2) SOCAR-ın dowstream və upstream (xüsusilə, Türkiyədə) istiqamətində olan biznes layihələri üzrə gəlirlər artacaq. Beləliklə, XXI-ci əsrin üçüncü onilliyində Azərbaycan azalması proqnozlaşdırılan neft gəlirlərini artan təbii qaz və neft-kimya məhsularının satışı ilə kompensasiya etməyi strateji bir hədəf olaraq seçmişdir.[21.s 91]
Azərbaycan xəzəryanı ölkələrdə hasil olunan enerji daşıyıcılarının nəql edilməsi baxımından da sabit tranzit dəhlizi kimi tanınır. ―Bakı-Tbilisi-Ceyhan‖ boru kəməri Azərbaycan neftinin əsas hissəsi ilə yanaşı sutkada 40-50 min barrel həcmində Türkmənistan neftini dünya bazarına nəql edir. Qeyd edək ki, Bakı-Tbilisi- Ceyhan əsas ixrac boru kəməri ilə Türkmənistan neftinin nəqlinə 2010-cu ilin iyun ayından başlanılıb. Ümumiyyətlə, Bakı–Tbilisi–Ceyhan əsas ixrac neft boru kəməri - BTC istismara verilən gündən 2016-cı il yanvarın 1-nə kimi Ceyhan limanından 291 milyon 18 min 739 ton Azərbaycan nefti dünya bazarına çıxarılıb.
Xəzərin şelfində 1999-cu ildə Şahdəniz, 2010-cu ildə ―Ümid‖, 2011-ci ildə isə ―Abşeron‖ qaz-kondensat yataqlarının aşkaralması ölkəmizin neft strategiyasının daha da genişlənməsinə səbəb oldu. Qaz ehtiyatları 1,2 trilyon m 3 , kondensat ehtiyatları isə 240 milyon tondan artıq qiymətləndirilən Şahdəniz yatağı Azərbaycanı xarici ticarət əlaqələrində qaz hasilatçısı kimi tanıtdı və ölkəmizin ticarət əməkdaşlığının şaxələndirilməsinə səbəb oldu. Azərbaycanın təsdiq edilmiş qaz ehtiyatları 2,5 trilyon kubmetr, proqnozlaşdırılan ehtiyatlarımız isə təqribən 4-5 trilyon kubmetr səviyyəsində qiymətləndirilir. ―Şahdəniz mərhələ-I‖-də Cənub Qaz
58
Dəhlizi layihəsinin birinci hissəsi çərçivəsində Azərbaycan Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri ilə 2007-ci ildən etibarən Türkiyə və Gürcüstana təbii qaz ixracına başlamışdır. İstismar dövrünün başlanğıcından 2015-ci il sentyabrın 1-dək yerli və xarici bazarlara 63,5 milyard kubmetr
qaz, 16,3 milyon ton kondensat nəql edilmişdir. İstismarda olan ―Şahdəniz-1‖ mərhələsinin hasilat gücü ildə 9 milyard kubmetr təbii qaz təşkil edir. İşlənmənin 2-ci mərhələsi, ―Faza-2‖ çərçivəsində isə yataqda illik hasilatı minimum 16 milyard kubmetrə çatdırmaq üçün müvafiq tədbirlər görüləcəkdir. Cədvəl 12. Şahdəniz qaz və kondensat hasilatı Məhsulun adı
Hasilatın başlanma tarixi Hasilat
başlanandan 2014-cü ilin sonunadək 2013
2014 Təbii qaz
milyard
kubmetr Noyabr
2006 57,8
9,8 9,9
Kondensat milyon ton Noyabr 2006
14,8 2,5
2,3 Mənbə: BP Azərbaycanda Davamlı inkişaf haqqında hesabat-2014 Cədvəl 12.-də BP-ni məlumatına görə, 2006-cı ilin ilk qaz hasilatından başlayaraq 2014-cü ilin sonunadək Şahdəniz yatağından 57,8 milyard kubmetr qaz hasil olunub. 2013-cü ildə Şahdəniz yatağının təbi qaz hasilatı 9,8 milyar kubmetr, 2014-cü ildə isə 9,9
milyar kubmetr təşkil etmişdir. Hasilat başlanadan 2014-cü ilin sonunadək qaz-kondensatı hasiları 14,8 milyon ton olmuşdur. 2013-cü ildə kondensat hasilatı 2,5 milyon ton, 2014-cü ildə isə 2,3 milyon ton təşkil etmişdir. Dövlət Gömrük Komitəsinin (DGK) məlumatına görə, 2015-ci ildə Azərbaycan 8 mlrd. 405 mln. 244,65 min kubmetr qaz ixrac edib ki, bu da 2014-cü ilin göstəricisindən 1,9% azdır. 2015-ci ildə gömrük bəyannamələri üzrə rəsmiləşdirilmiş qaz ixracı 200 mln dollar təşkil edib. Bu məbləğ 2014-ci ildəki göstəricidən 34% azdır. Azərbaycan qazı hazırda İran (svop) və Gürcüstana, Türkiyəyə ixrac edilir.
Hazırda Şahdəniz məhələ-II ilə əlaqədar ―Cənub Qaz Dəhliz‖ çərcivəsində TANAP və Tap layihələrinin tikilməsi ilə bağlı işlər gedir . Cənubi Qafqaz Boru Kəmərinin (CQBK) genişləndirilməsi layihəsinin ümumi dəyəri təxminən 28 milyard dollar olacaq. Şahdəniz-2 layihəsinin tikintisinə körpü ilə birləşdirilən iki yeni platformanın qurulması, 26 sualtı quyunun qazılması, Xəzərin 550 metrədək dərinliyində 500 km uzunluğunda sualtı boru kəmərlərinin inşası və Səngəçal terminalının genişləndirilməsi işləri daxildir. Şahdəniz Mərhələ-2 Azərbaycandan
59
Avropaya və Türkiyəyə qaz çatdıracaq nəhəng bir layihədir. Bu layihə yeni Cənub Qaz Dəhlizi açmaqla Avropa bazarlarının qaz təchizatını və enerji təhlükəsizliyini gücləndirəcək. Bu, dünyanın ən böyük qaz işlənməsi layihələrindən biridir. Cənub Qaz Dəhlizi Şahdəniz yatağından hasil ediləcək illik 16 milyard kubmetr qazı təxminən 3 500 km uzunluğunda boru kəməri vasitəsilə Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan, Bolqarıstan, və İtaliyaya nəql edilməsinə imkan verəcəkdir. İlk qazın nəqli 2018-ci ilin sonlarına planlaşdırılır və onun Gürcüstan və Türkiyəyə satışı nəzərdə tutulub. Avropaya ilk təchizat isə 2020-ci ilə gözlənilir. Cənub Qaz Dəhlizinin genişlənməsi Azərbaycanın neft strategiyasında XXI –ci əsrin layihəsi kimi dəyərləndirilir və onun ölkəmizin gələcək inkişafında mühüm rolu olacaqdır.
|