II Fəsil. Neft məhsullarından istifadənin müasir vəziyyəti və onun
xarici ticarət əlaqələrinə təsirinin qiymətləndirilməsi.
2.1. Neft məhsullarının xarici ticarət əlaqələrinə təsirinin müasir
vəziyyətinin müqaisəli təhlili və onun qiymətləndirilməsi.
Neft məhsullarının xarici ticarət əlaqələrinə təsirinin müasir vəziyyətindən
danışarkən qeyd etməliyi ki, Azərbaycanın neft strategiyası çərçivəsində 1994-cü
ildən bəri həyata keçirdiyi layihələr neft gəlirlərinin axını ilə əlaqədar olaraq, milli
iqtisadiyyatın infrastrukturunun yenilənməsi, ayrı-ayrı sahələrin modernizasiyası
prosesləri intensivləşdirilmiş, neft sektorunun inkişafı onu ölkə iqtisadiyyatının
lokomotivinə çevirmiş və bu imkandan bəhrələnməklə, Azərbaycanda iqtisadi
siyasətin daha iri miqyaslı hədəfləri özündə birləşdirən modeli işlənib hazırlanmış,
ölkənin xarici ticarət siyasəti əhəmiyyətli səviyyədə güclənmişdir. Neft məhsullarının
ixracdan əldə edilən gəlirlər qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəldilərək, bu
sektorunun potensialının gücləndirilməsi və ixrac strukturunun genişləndirilməsi
sayəsində Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri daha da şaxələndirilir. Müqayisə üçün
qeyd edək ki, əgər 1991-1994-cü illərdə respublikamızın xarici ticarət əlaqələrində
MDB ölkələri üstünlük təşkil edirdisə, ―Əsrin Müqaviləsi‖ imzalandıqdan sonra
əsasən də Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru kəməri layihəsinin həyata
keçirilməsindən başlayaraq ölkəmizin xarici ticarət əlaqələrində Avropa ölkələrinin
payı artmışdır. Hazırda reallaşdırılmaqda olan Cənub Qaz Dəhlizi çərcivəsində
həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan TANAP və TAP layihələri Azərbaycanın xarici
ticarət əlaqələrinin Cənubi Avropa, Şərqi Avropa və Mərkəzi Avropaya doğru
genişlənməsinə səbəb olacaqdır. Azərbaycanın geniş neft-qaz potensiallına malik
olaması ölkəmizin nəqliyyat infrastrukturunun moderinləşməsinə, genişlənməsinə,
inkişafına səbəb olmuşdur və bu istiqamətdə həyata keçirilən Bakı-Tbilisi-Qars
dəmir yolu layihəsi TRASEKA, Şimal-Cənub nəqliyyat dəhlizləri çərçivəsində
ölkələrin xarici ticarət əlaqələrinin daha da qloballaşmasına, qarşılıqlı inteqrasiya
münasibətlərinin genişlənməsinə səbəb olacaqdır.
Neft məhsullarının xarici ticarət əlaqələrinə təsirinin müasir vəziyyətinin
təhlilini və qiymətləndirilməsini həyata keçirmək məqsədi ilə aşağıdakı cədvəlləri
nəzərdən keçirək. Xarici ticarət əlaqələrinin müasir vəziyyətinə gəlincə qeyd edək ki,
Azərbaycan Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumata əsasən, 2015-ci ildə
Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi 20 646 milyon ABŞ
dolları, o cümlədən idxalın həcmi 9 221 milyon ABŞ dolları, ixracın həcmi isə 11
425 milyon ABŞ dolları təşkil etmişdir. Bu dövr ərzində Azərbaycan Respublikası
165 ölkə ilə ticarət sahəsində qarşılıqlı əməkdaşlıq etmiş və xarici ticarət saldosu
38
müsbət 2 204 milyon ABŞ dolları olmuşdur. Son 4 ildə neft məhsullarının ixracda
payı Cədvəl 2. kimi olmuşdur.
Cədvəl 2. Neft və neft məhsullarını ixracının ümümi ixracdakı payı (faizlə)
Məhsulların adları
2012-ci il
2013-cü il
2014-cü il
2015-ci il
Xam neft
84,63
84,44
84,32
77,6
Neft məhsulları
5,53
5,04
6,25
6,58
Təbii qaz
2,71
2,93
1,40
1,76
Cəmi neft məhsullarının
ixracdakı payı %-lə
92,87
92,41
91,97
85,94
Ümumi ixracda
qeyri- neft məhsullarının
faizlə payı
7,13
7,59
8,03
14,05
Mənbə:
http://customs.gov.az/az/2015_idxalda_esas.html
saytının məlumatları
əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilib.
Cədvəldən gördüyümüz kimi, neft və neft məhsulları Azərbaycanın ixrac
potensialının əsasını təşkil edir. 2012-ci ildə neft məhsullarının ölkəmizin ümumi
ixracda 92,87% təşkil etdiyini cədvəldə müşahidə edirik, ancaq gördüyümüz kimi
qeyri-neft sektorunun inkişafı nəticəsində 2015-ci ildə bu göstərici 85,94% təşkil
edib. Cədvəli təhlil edərkən görürük ki, 2012-ci ildə qeyri-neft məhsulları ixracı
7,13% təşkil etmişdi, ancaq 2014-cü ildə bu göstərici artaraq 8,03%, 2015-ci ildə isə
ümumi ixracda qeyri- neft məhsullarının faizlə payı artaraq 14,05% təşkil etmişdir.
Xam neft ixracı 2015-ci ildə Azərbaycanın ümumi ixracının 77,6%-ni, neft
məhsulları 6, 58%-ni, təbii qaz ixracı isə 1,76% təşkil etmişdir.
39
Cədvəl 3. Neft və neft məhsulları ixracı haqqında məlumat.
Malın adı
2013-cü il
2014-cü il
2015-ci il
Xam neft ton
(o cümlədən)
34 245 147.5
33040963.4
32520401.97
Bakı-Tbilisi –Ceyhan
27 474 270.7
26871531.5
26 678 361.0
Bakı-Tbilisi-Supsa
4 028 821.5
4 232 675.7
4 222 614.70
Şimal boru kəməri ilə
1 750 063.0
1 018 248.0
1 186 918.00
Dəmir yolu ilə
991 992.3
918 508.2
432 508.27
Qaz kondensatı
BTC boru kəməri ilə
2 215 508.2
2 195 068.5
2 157 414.02
Təbii qaz, min m
3
7 294 698.9
8 565 438.7
8 405 244.65
Mənbə: http://customs.gov.az saytının məlumatları əsasında müəllif tərəfindən tərtib
edilib.
Cədvəl 3-də Azərbaycanın neft və neft məhsullarının boru kəmərləri və dəmir yolu
ilə ixracı göstərilmişdir. Cədvəldən gördüyümüz kimi əsas ixrac boru kəməri olan
BTC boru kəməri ixrac etdiyi neftin miqdarına görə əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir.
Cədvəldən onu da müşahidə edirik ki, 2013-cü ildə ölkəmizdən xam neft ixracı
34245147.5 ton, 2014-cü ildə 33040963.4 ton və 2015-ci ildə isə 32520401.97 ton
olmuşdur. 2015-ci ildə Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəməri vasitəsilə 26 678 361.0 ton
xam neft, Bakı-Tbilisi-Supsa ilə 4 222 614.70 ton, Şimal boru kəməri ilə 1 186
918.00 ton, dəmir yolu ilə 432 508.27 ton xam neft, BTC boru kəməri ilə 2 157
414.02 ton qaz kondensatı dünya bazarına ixrac edilmişdir. 2013-cü illə müqayisədə
2015-ci ildə xam neft ixracında azalma müşahidə olunur. Təbii qaz ixracında isə
2013-cü ilə nisbətən 2014 və 2015-ci ildə artım müşahidə olunur belə ki, 2013-cü
ildə 7 294 698.9 min m
3
təşkil edirsə, müvafiq olaraq 2014; 2015-ci ildə 8 565
438.7 min m
3
və 8 405 244.65 min m
3
olmuşdur. Şahdəniz yatağının istismarının
ikinci mərhələsi çərçivəsində qaz ixracının əhəmiyyətli dərəcədə artımı
proqnozlaşdırılır. Cədvəldən də müşahidə etdiyimiz kimi, Azərbaycanın neft və qaz
ixracı əsasən qərbə doğru yönəlmişdir və bu proses ölkəmizin xarici ticarət
əlaqələrində Avropa ölkələrinin üstünlüyünə şərait yaratmışdır.
40
Cədvəl 4. Neft və neft məhsulları ixracı haqqında məlumat.
Malın adı
2014-cü il
2015-ci il
Miqdarı
Dəyəri
(min ABŞ
dolları)
Miqdarı
Dəyəri
(min ABŞ
dolları)
Xam neft,
ton
23 611888.95
18 404 936.62
21960322.54
8 866 158.60
Neft
məhsulları, ton
2 105 061.51
1 365 020.84
2197 678.24
751 921.59
Təbii qaz,
min m
3
1 825 686.76
304 684.00
1 275 917.25
200 739.68
Mənbə:
http://customs.gov.az/az/2015_idxalda_esas.html
saytının məlumatları
əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilib.
Cədvəl 4-də müşahidə edirik ki, 2014-cü illə müqayisədə 2015-ci ildə xam neft
ixracının miqdarı 1651566,41 ton azalmışdır. 2014-cü ildə xam neft ixracından əldə
edilən gəlir 18 404 936.62 min ABŞ dolları, 2015-ci ildə isə 8866 158.60 min ABŞ
dolları olmuşdur. Neft məhsulları ixracında isə SOCAR-in neft emalı sənayesinin
inkişafı nəticəsində artım müşahidə olunmaqdadır. 2014-cü ildə neft məhsulları
ixracının miqdarı 2 105 061.51 ton, 2015-ci ildə isə 2197 678.24 ton olmuşdur. 2014-
cü və 2015-ci ildə neft məhsulları ixracının dəyər göstəriciləri müvafiq olaraq, 1 365
020.84 min və 751 921.59 min ABŞ dolları, təbii qaz ixracı isə müqayisə olunan illər
ərzində 304 684.00 min və 200 739.68 min ABŞ dolları təşkil etmişdir. Cədvəldən
gördüyümüz kimi, 2014-cü və 2015-ci ildə neft və neft məhsullarının ixracının dəyər
göstəricilərini müqayisə edərkən kəskin azalma müşahidə edirik. Bu azalma dünya
neft bazarında neftin qiymətinin 2014-cü ildə başlayaraq, kəskin şəkildə azalması ilə
əlaqdəqardır. Bildiyimiz kimi xarici ticarət dövriyyəsində əmtəə və xidmətlərin dəyər
göstəricisi ABŞ doları ilə ifadə olunur və neftin qiymətinin kəskin şəkildə aşağı
41
düşməsi milli valyutamızın dollara qarşı devalivasiya etməsinə, yəni dəyərdən
düşməsinə səbəb olmuşdur. Xüsusi ilə onu da qeyd edək ki, 2015-ci ildə manatın
dollara nəzərən məzənnəsi ilin müxtəlif dövrlərində bir neçə dəfə kəskin tərəddüd
etməsi ilə əlaqədar olaraq statistik məlumatların göstəricilərində Mərkəzi Bankın
göstərişlərinə əsasən (2015-ci il üçün) milli valyutanın 1 ABŞ dollarına nisbətdə orta
məzənnəsi 1,0261 manata bərabər götürülmüşdür. Dünya neft bazarında neftin
qiymətinin azalması ixracının 77.6%-ni xam neft təşkil edən ölkəmizin gəlirlərinin
kəskin azalmasına gətirib çıxarmışdır. Qeyd edək ki, bu proses Azərbaycanın xarici
ticarət dövriyyəsinin də ötən illərlə müqayisədə kəskin azlmasına gətirib çıxarmışdır.
Cədvəl 5. Azərbaycanın xarici ticarəti.
İllər
Göstəricilər
2011-ci il
2012-ci il
2013-cü il
2014-cü il
2015-cü il
Dövriyyə
(min ABŞ
dolları)
36326867.0
33560854.3
34687919.3 31016306.5
20645880.1
İdxal
(min ABŞ
dolları)
9755968.7
9652870.6
10712502.5 9187697.6
9221402.8
İxrac
(min ABŞ
dolları)
26570898.3
23907983.7
23975416.
8
21828608.9
11424477.3
Mənbə:
http://www.azstat.org/customtables/frame.jsp
Cədvəl 5.-dən belə məlum olur ki, Respublikamızın xarici ticarət dövriyyəsi
son 5 ilin göstəricilərinə əsasən ən yüksək həddi 2011-ci ildə 36326867.0 min ABŞ
dolları və ən aşağı həddi isə dünya neft qiymətlərinin düşməsi böhranı ilə əlaqədar
olaraq 2015-ci ildə 20645880.1 min ABŞ dolları müşahidə olunubdur. 2011-ci illə
müqayisədə 2015 ci ildə ixracdan əldə edilən gəlir təxminən iki dəfəyədək azlmışdır.
2015-ci ildə ixracdan əldə edilən vəsait 11424477.3 min ABŞ dolları olmuşdur.
Təhlil etdiyimiz 5 il ərzində ən yüksək idxal göstəricisi 2013-cü ildə 10712502.5 min
ABŞ dolları olmuşdur, ancaq müsbət haldır ki, 2014 və 2015-ci ildə idxalda azlma
müşahidə olmuşdur. Hesab edirəm ki, Azərbaycanın 2014-cü ildə ―Sənaye ili‖, 2015-
ci ilin isə ―Kənd təsərrüfatı ili‖ elan edilməsi ilə əlaqədar görülmüş işlər idxalın
42
həcminin azalmasına təsir edə bilmişdir. İdxal 2014-ci ildə 9187697.6 min ABŞ
dolları və 2015-ci ildə isə 9221402.8 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Cədvəl 6. MDB və Avropa ölkələri üzrə ixrac və idxal göstəriciləri min ABŞ dolları
ilə.
Illər
Adlar
2014
2015
İxrac
İdxal
İxrac
İdxal
MDB
Ölkələri
838 056.17
2083200.48
525389.88 1961060.74
Avropa
Ölkələri
11567574.51
3104148.60
6751671.75 2943312.60
Digər
Ölkələr
9422964.52
4000758.83
4147415.70 4317029.53
Mənbə:
http://customs.gov.az/files/aarayish201501122208cap.pdf
məlumatları
əsasında müəllif tərəfindən tərtib edilmişdir.
Cədvəl 6-də gördüyümüz kimi, Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində
Avropa ölkələri ilə qarşılıqlı ixrac-idxal əməliyyatları üstünlük təşkil edir. Avropa
ölkələrinin əsasən ixrac əməliyyatlarında üstünlüyü Azərbaycanın həmin ölkələrə
neft məhsulları ixarcı ilə əlaqədardır. 2015-ci ildə MDB ölkələrinə ixrac 525389.88
min ABŞ dolları, idxal isə 1961060.74 min ABŞ dolları, Avropa ölkələri ilə isə ixrac
6751671.75 min ABŞ dolları, idxal isə 2943312.60 min ABŞ dolları, digər ölkələrlə
ixrac 4147415.70 min ABŞ dolları, 4317029.53 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.
Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində iştirak edən əsas ölkələr cədvəl 7-də
verilmişdir.
43
Cədvəl 7. 2015-ci ildə Ticarət dövriyyəsində əsas 10 ölkə.
№
Ölkələrin adı
Min ABŞ dolları Ümumi
dövriyyəyə
nisbətən
%-lə
Cəmi
20 645 880.20
100.00
1.
İtaliya
2 842 098.01
13.77
2.
Almaniya
1 914 044.42
9.27
3.
Rusiya
1 854 672.03
8.98
4.
Türkiyə
1 475 683.83
7.15
5.
ABŞ
1 185 093.77
5.74
6.
Fransa
1 076 406.38
5.21
7.
İsrail
826 405.14
4.00
8.
Çexiya
607 892.84
2.94
9.
Çin
565 099.40
2.74
10. Böyük Britaniya
563 991.57
2.73
Digər ölkələr
7 734 492.82
37.47
Mənbə:
http://customs.gov.az/files/aarayish201501122208cap.pdf
Cədvəl 7-də Azərbaycanın 2015-ci ildə xarici ticarət dövriyyəsində ilk onluğa
daxil olan ölkələrin siyahısı verilmişdir. Ölkəmizin XTD-də İtaliya 13,77% təşkil
edərək liderdir. XTD-də 9.27% təşkil edərək ikinci, Rusiya isə 8.98% təşkil edərək
üçüncüdür.
44
Cədvəl 8. 2015-ci ildə İxrac və idxalda əsas 10 ölkə.
Ölkələrin adı
Min ABŞ
dolları
Ümumi
ixraca
nisbətə
n
%-lə
Ölkələrin
adı
Min ABŞ
dolları
Ümumi
idxala
nisbətə
n
%-lə
Cəmi
11 424477.34
100.00
Cəmi
9 221 402.86 100.00
1. İtaliya
2 254 330.50
19.73
Rusiya
1 437 901.25
15.59
2.Almaniya
1 223 962.02
10.71
Türkiyə
1 171 385.43
12.70
3.Fransa
864 155.79
7.56
ABŞ
847 389.38
9.19
4.İsrail
801 533.44
7.02
Almaniya
690 082.40
7.48
5.Çexiya
549 516.25
4.81
İtaliya
587 767.51
6.37
6.İndoneziya
477 818.85
4.18
Yaponiya
558 097.74
6.05
7.Rusiya
416 770.78
3.65
İngiltərə
553 325.50
6.00
8.Avstriya
407 348.42
3.57
Çin
511 904.64
5.55
9.Portuqaliya
368 874.42
3.23
Ukrayna
309 651.94
3.36
10.Gürcüstan
365 954.58
3.20
Fransa
212 250.59
2.30
Digər
ölkələr
3 694 212.29
32.34
Digər
ölkələr
2 341 646.50
25.41
Mənbə:
http://customs.gov.az/files/aarayish201501122208cap.pdf
Cədvəl 8-ə baxdıqda məlum olur ki, ixracda ilk onluğa məhz Azərbaycanın
neft-qaz məhsullarını istehlak edən ölkələr daxildir. Neft məhsullarının ixracı
nəticəsində həmin ölkələrlə qarşılıqlı əməkdaşlıq yaranmışdır və nəticədə həmin
ölkələr Azərbaycanın aktiv xarici ticarət münasibətləri yaranmışdır. 2015-ci ildə
İtaliya ölkəmizin ixracında liderdir və onun ümumi ixracda payı 19.73% təşkil
etmişdir. İtaliyanın idxalda isə ilk beşliyə daxildir və onun ümimi idxalda payı
6.37% olmuşdur. Respublikamızın idxalında Rusiya 15.59%-lə liderdir, ikinci yerdə
ümumi idxalın 12.70%-ni Türkiyə, üçüncü yerdə isə ümumi idxalın 9.19%-ni təşkil
edən ABŞ-dır. Cədvəldən gördüyümuz kimi, Rusiya ümumi ixracın 3.65%-ni təşkil
edərək ixracda 10 ölkə içərisində 7-ci yerdə qərar tutmuşdur. İxracda ümumi
ixracın 10.71%-ni təşkil edən Almaniya ikinci və üçünü yerdə ümumi ixracın 7.56%-
ni təşkil edən Fransa qərarlaşmışdır.
Xarici ticarətin 10.5%-i MDB üzvü olan dövlətlərin, 89.5%-i isə digər xarici
dövlətlərin payına düşür. Dövlətimizin Türkiyə, İtaliya, Rusiya, Birləşmiş Krallıq,
Almaniya, ABŞ, Fransa, Yaponiya, İsrail və Çin ilə daha intensiv ticarət əlaqələri
olmuşdur belə ki, ümumi ticarətdə bu ölkələrin payı 67.1% təşkil etmişdir. 2015-ci
ildə Azərbaycanın əmtəə ixracı 15.6 mlrd.$ təşkil etmişdir. Xarici dövlətlərə 12.8
45
mlrd.$ neft məhsulları ixrac olunmuş, ixrac olunmuş neft məhsullarının 975.7
mln.$-ı neft emalı məhsullarının, 11.8 mlrd. $-ı isə xam neftin ixracının payına düşür.
2015-ci ilin yanvar-dekabr aylarında ölkənin qeyri neft-qaz ixracı 1498.2 mln.$ təşkil
etmişdir. 2015-ci ildə əmtəə idxalı 9.8 mlrd. $ təşkil etmişdir.[11.s 91]
2015-ci ilin yanvar-dekabr aylarında xarici iqtisadi əməliyyatlar neft-qaz
sektoru üzrə müsbət saldoya, qeyri-neft sektoru üzrə isə mənfi saldoya malik
olmuşdur. Neft-qaz sektoru üzrə ümumi daxilolmalar əsasən neftin və təbii qazın
ixracı və bu sektora cəlb edilən xarici kapitalın hesabına formalaşır. Bu sektor üzrə
ödənişlər isə mənfəətin və investisiyaların repatriasiyasını, avadanlıqların və
xidmətlərin idxalını əks etdirir. 2015-ci ilin yanvar-dekabr aylarında tədiyə
balansında neft-qaz sektoru üzrə yaranmış ümumi müsbət saldo 10.1 mlrd. $
olmuşdur.[12.s 91]
Neft məhsullarının xarici ticarət əlaqələrinə təsiri müasir vəziyyətindən
danışarkən qloballaşmış dünyamız üçün hazırda ən önəmli məqam 2014-cü ilindən
başlayaraq və hazırda da davam etməkdə olan neftin qiymətinin dünya bazarınada
kəskin düşməsi problemidir. Neft məhsulları müasir zamanda dünya düzənində zəruri
istehsal, iqtisadi-maliyyə resursu, sənaye potensialının əsas energetik komponenti
olmaqla yanaşı, həm də dünyanın enerji təhlükəsizliyinin qarantı olaraq dünya
ölkələrinin xarici ticarət əlaqələrinin başlıca strateji qüvvəsinə çevrilmişdir.
Bütün
ölkələr istənilən halda bu və ya digər məqsədlərlə neft və neft məhsulları
istifadəçiləridirlər. Hazırda neft hasil edən ölkələr ―qrupuna‖ 100-ə yaxın ölkə
daxildir. İqtisadiyyatı neftdən gələn gəlirlərlə formalaşan ölkələr üçün neftin dünya
bazarında qiyməti xüsusi ilə əhəmiyyətlidir.
Dünya neft hasilatının 65%-ni 10 lider ölkə - Səudiyyə Ərəbistanı - 12%, ABŞ
və Rusiya hərəyə - 10%, İran, Venesuella, Meksika, Çin, Norveç, Böyük Britaniya və
İraq hərəyə - 4-5% olmaqla təmin edirlər. Dünya neft ixracının isə 17%-ni Səudiyyə
Ərəbistanı, hərəyə 7%-dən ibarət Rusiya və Norveç, qalan hissənin isə hər birinə 4-
6% olmaqla İran, İraq, Venesuella, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Nigeriya və Meksika
gerçəkləşdirir. Neft ixracından ən çox gəlir götürən ölkələr isə OPEK ölkələridir
onlarda ixracdan əldə olunan mənfəət 60% -dan çox olur. [13.s 91]
Balanslaşdırılmamış enerjidaşıyıcıları bazarı dünya iqtisadiyyatı üçün böyük
təhlükə mənbəyidir. Dünya neft bazarında neftin qiymətində stabillik və dayanıqlılıq
olmadığına görə o iqtisadi inkişaf planlarına mənfi təsir göstərmiş olur. Belə ki,
neftin qiymətinin hədsiz aşağı düşməsi nə istehsalçı, nə də istehlakçı üçün sərfəli
deyildir. Çünki neftin qiyməti iqtisadi və siyasi proseslərə, neft şirkətlərinin
səhmlərinin qiymətinə, iqtisadi artım sürətinə, neft ixrac edən ölkələrdə inflasiyanın
səviyyəsinə, istehsalın mərkəzləşməsi və cəmləşməsində intensivliyə nail olmağa
46
təsir göstərmiş olur. Dünya neft bazarı hər bir ölkənin büdcə xərclərinə, makroiqtisadi
göstəricilərinə təsir edir. Neftin qiymətinin artması ticarət balansına, xarici ticarət
əlaqələrinə və valyuta məzənnəsinə təsir edir.
Tədqiqatçı C.Musayeva bu sahədə apardığı araşdırmalarında qeyd edir ki, neft
gəlirlərinin 1 faiz artımı qeyri-neft sektoru üzrə ümumi daxili məhsulun 0,5 %, dövlət
büdcəsinə vergi daxilolmalarının 0,61 % infilyasiyanın 0,03 %, məşğulların 0,03 %,
ev təsərrüfatlarında ayda adam başına düşən gəlirlərin 0,35% artımını təmin etmiş,
yoxsulluğun 0,47 % azalmasına səbəb olmuşdur. Neft fondunun xərclərinin 1%
artımı qeyri-neft sektoru üzrə yaradılmış əlavə dəyərin 0,29 % artımını təmin
etmişdir. Dünya bazarında bir barel neftin satış qiymətinin bir dollar qalxması ÜDM-
in 598 manat artımını təmin etmişdir.[14.s 91]
Son 30 ildə dünya neftin bazarında ən yüksək artım tempi 2002-2007-ci ildə
müşahidə olunmuşdur.
Dünya bazarında neftin qiymətinin azalması son 30 ildə
aşağıdakı dövrlərdə müşahidə olunmuşdur:
1. 1986: Səudiyyə Ərəbistanı Revanşı
2. 1997-1998: Asiya maliyyə böhranı
3. 2008-2009: Qlobal maliyyə böhranı
4. 2014: qlobal iqtisadiyyat və qeyri-ənənəvi neft – məhsulun izafi böhranı
2014-cü ildən bəri
dünya neft bazarında neftin qiymətinin kəskin düşməsi
iqtisadiyyatı neft ixracından əsaslı şəkildə asılı olan ölkələrdə iqtisadiyyata ciddi
zərbə kimi qiymətləndirilir. Dünya neft bazarında neftin qiymətinin düşməsi ilə
əlaqədar aşağıdakı tendensiyalar mövcuddur:
Maliyyə faktoru-
neftin qiymətinə təsir edən əsas maliyyə
faktorlarınadan biri ABŞ dollarının digər valyutalara nisbətən
güclənməsi olmuşdur;
ABŞ-ın neft istehsalında artım-
son dörd il ərzində ABŞ-da yüksək
keyfiyyətli neft hasilatı 5 dəfə artmış və 2014-ci ildə gündəlik neft
hasilatı 4 milyon barel keçmişdi. (Diaqram 1.)
OPEK-in rolu
Digər siyasi və iqtisadi faktorlar
47
Diaqram 1. ABŞ da neft hasilatının dinamikası
10
Milyon
barel/sutka
50%
9
45%
8
40%
7
35%
6
30%
5
25%
4
20%
3
15%
2
10%
1
5%
0
0%
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Dig
ə
r neft hasilat
Yüksə
k keyfiyy
ətli neft hasilatı
Yüksə
k keyfiyy
ətli neft növünün payı
M
ə
nb
ə
: Annual Energy Outlook 2014, VYGON
2014-cü ilin yayınadan etibarən ABŞ neft hasilatının və ixracının həcmindəki
əhəmiyyətli yüksəlişlər, Livan neft infastrukturunun bərpası və İran neftinə qarşı
sanksiyaların yumşalması daha sonra isə 2016-ci ilin yanvarınadn etibarən ABŞ-ın
İran neftinə qoyulan enbarqonu ləğv etməsi dünya neft bazarınada tarazlığı
pozmuşdur ki, nəticədə dünya neft bazarında neftin qiyməti günü-gündən
düşməkdədir. Tədqiqatçılar hesab edir ki, dünya neft bazarındakı tarazlığı təmin
etmək üçün OPEK ölkələri neft hasilatlarını azaldarsa, tarazlıq təmin oluna bilər.
Ancaq OPEK ölkələrındə neft hasilatı ucuz başa gəldiyindən və həmin ölkələr dünya
bazarındakı mövqelərini itirməmək üçün hasilatı azaltmırlar.
OPEK ölkələrinin payı dünya neft ehtiyatlarının təxminən 80% -ni təşkil edir
amma, maye karbohidrogenlərin hasilatının isə 40% paya malikdir. Son dövrlərə
qədər dünya neft bazarında OPEK balanslaşdırıcı təchizatçı rolunu oynayırdı.
OPEK-in nizamnaməsinə uyğun olaraq təşkilatın missiyası üzv dövlətlərin və
dünya neft bazarının effektivliyini təmin etmək, iqtisadi cəhətdən səmərəli,
müntəzəm təchizatı, istehsalçıların ədalətli və sabit gəlir təmin etmək, neft
sənayesinin investisiyalaşması, neft sənayesində kapitalın rentabelliyini təmin
etmək və s məsələləri əhatə edir. Təşkilat eyni zamanda dünya neft bazarında
qiymətlərin stabilliyini təmin etmək üçün və zərərli qiymət tərəddüdlərinin
48
qarşısını almaq üçün yollar araşdırıb, bazarı tənzimləməlidir.[15.s 91]
Diaqram 2 . ABŞ neft hasilat dinamikasında yüksək tərkibli neft növü həmcinin
OPEK və qeyri-OPEK ölkələrindəki neft təchizatı axsamaları (hesabatlar 2011-ci
ilin aylıq istehsal dəyişikliklərinə nəzərən təşkil edilib)
4 mln barel./sutka.
3
2
1
0
2012
2013
2014
Qeyri-
OPEK ölkə
l
ə
rinin t
əchizatı
OPE
К
ölkə
l
ə
rinin t
əchizatı
ABŞ
-
ın şist neft hasilat artımı
M
ə
nb
ə
: EIA Short-Term Energy Outlook, 2015
OPEK-in dünya bazarına müdaxilə etməyə imkan verən vacib faktorlarından
biri də onun kifayət qədər yüksək ehtiyat potensialına malik olmasıdır. Həmin
ehtiyat potensialı dünya neft bazarı üçün ―təhlükəsizlik yastığı‖rolu oynayır beləki,
onun hesabına təklif çatışmamazlığını istənilən an təmin edə bilərlər. OPEK ölkələri
içərisində Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı maye karbohidrogen ehtiyyatlarını
istehsalının təxminən üçdə birinə, ehtiyat potensialın isə 80%-inə malikdir. Dünya
neft bazarında Səudiyyə Ərəbistanı balanslaşdırıcı təchizatçı rolunu oynayır.
Səudiyyə Ərəbistanı OPEK ölkələri içərisində əhəmiyyətli potensiala malik
olduğundan təşkilatın siyasəti və fəaliyyəti bu ölkə tərəfindən idarə olunur. 80-ci
illərdə bəri OPEK ölkələri dünya neft bazarında stabilliyin və səmərəliliyin əldə
edilməsi naminə lazım olan hallarda ya ixrac kvotaların azaldır, ya da kvotaları
artırmaqla neftin qiymətlərinin tənzimlənməsində əhəmiyyətli rol oynayırdılar. 2014-
ci il qiymətlərin düşməsi zamanı Səudiyyə Ərəbistanı Krallığı istisna olmaqla OPEK
ölkələrini dünya neft bazarının stabilliyini təmin etmək məqsədi ilə ixrac kvotalarını
aşağı salmağı təklif etdilər, ancaq Səudiyyə Ərəbistanı bu təklifi dəstəkləmədi.
Maraqlı məqam ordadır ki, neftin aşağı qiymətləri OPEK ölkələri üçün nə dərəcədə
sərfəlidir? Təxminlərə görə OPEK ölkələrində istehsal xərcləri 10 dollar/bareldən də
49
aşağıdır. Amma qiymətlərin sərfəli olub-olmaması hasilata çəkilən xərclərlə deyil,
ölkələrin dövlət xərclərini qarşılaya bilib-bilməməsi ilə ölçülür. Hesab olunur ki,
hazırki qiymətlər səviyyəsində bu ölkələrin dövlət xərclərini qarşılamaq üçün ya
valyuta rezervlərini xəcləmək məcburiyyətində qalacaqlar ki, bu proses də 3 ildən
çox çəkə bilməz, ya da dövlət xərclərini azaltmalı olacaqlar. 2015-ci ilin yanvarında
Davos Forumunda OPEC-in baş katibi Abdalla Salem El-Badri, bunları söyləmişdi:
―İxrac kvotalarını azaltmamaqda məqsədimiz bazar paylarımızı itirməməkdir və
hesab edirik ki, aşağı qiymətlər səviyyəsində digər neft hasilatçıları bizimlə rəqabət
apara bilməz, odur ki, belə şəraitdə dünya neft bazarına müdaxilə etmirik, bazarın
situasiyanı özünün tənzimləməsinə buraxmışıq. Bu addım hər hansı bir ölkəyə qarşı
yönəlmiş siyasi bir addım kimi qiymətləndirilməməlidir bu bizim Energetika
Nazirliyinin iqtisadi qərarıdır və biz onu dəstəkləyirik.‖ Bundan başqa baş katib onu
da bəyan etmişdir ki, ―bizə mövcüd situasiyanı müşahidə emək üçün vaxt lazımdır.
Əgər ehtiyac olsa, hasilatı azalda bilərik‖. [16.s 91]
Tədqiqatçılar hesab edir ki, neftin qiymətinin aşağı səviyyədə qalması
uzunmüddətli xarakter daşımayacaq. Belə ki, aşağıda sadaladığımız faktorlar neftin
qiymətinin artmasına gətirib çıxaracaq:
1.
Dünya əhalisinin sayının artması, urbanizasiya
2.
Avtomobilizasiya- dünya miqyasında avtomobil istehsalının sürətli artımı,
dünya nəqliyyat sisteminin sürətli inkişafı neftə olan tələbatı artıracaq. Neftə olan
tələbat artaraq gündəlik 1,2% -ə qədər və beləliklə bu göstərici 2025-ci ildə 105 mln
barel/sutka çatacaq.
3.
Geolojikəşfiyyat və hasilat xərclərinin artması
4.
OPEK-in siyasəti uzunmüdətli və ortamüddətli perespektivdə neftin qiymətinin
100 dollar/barel-dən aşağı olması OPEK ölkələrində gəlirlərin azalmasına, dövlət
xərclərini ödəyə bilməməsi ilə, büdcə kəsrlərilə nəticələnə bilər ki, o da həmin ölkələr
üçün yolverilməzdir.
5.
Dolların mövqeyinin zəifləməsi- doların zəifləməsi neftin qiymətinin artması
ilə şərtlənə bilər.[17.s 91]
2015-ci ildə dünya bazarlarında neftin qiymətinin kəskin aşağı düşməsi
nəticəsində neft ixrac edən ölkələr bəzi çətinliklərlə üzləşmişlər. Neftin qiymətinin
düşməsini 2016-ci ildə də müşahidə edirik.
Son bir il ərzində neftin qiyməti 4 dəfə
düşməsi prosesi manatın dollara nəzərən devalivasiyasına gətirib çıxardı. Digər
tərəfdən dünya enerji bazarındakı qeyri-sabitlik, əsas ticarət tərəfdaşlarının milli
valyutalarının devalvasiyası Azərbaycan iqtisadiyyatı üçün əlavə risklər yaratmış və
50
ölkəmizin xarici ticarət əlaqələrinə də təsir etmişdir.
Məlumdur ki, Azərbaycanın
gəlirlərinin böyük hissəsi neftlə bağlıdır, ancaq ölkəmizdə neftdən asılığı azaltmaq
məqsədi ilə uzun illərdir çalışılır. Bu istiqamətdə müəyyən sahələrdə naliyyətlər əldə
edilmişdir və bundan sonra da neft faktorundan asıllılığının tam aradan
qaldırılmasına çalışılır.
Dostları ilə paylaş: |