3.3. Neft və neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsinin
əsas istiqamətləri və proqnozlaşdırılması.
Tarixdə ilk dəfə olaraq Azərbaycanın neft-qaz sərvətlərinin xalqa tam
məxsusluğu reallaşmışdır. Dövlət müstəqilliyi bərpa edildikdən sonra ölkədə ―Əsrin
müqaviləsi‖ ilə başlanan, uğurlu neft strategiyası həyata keçirilmişdir. Ötən illər
ərzində neft strategiyasının reallaşması istiqamətində olduqca möhtəşəm və dəyərli
işlər görülmüş, konkret olaraq dünyanın iqtisadi inkişaf etmiş ölkələrinin, transmilli
neft korporasiyalarının milli neft sektoruna çoxmilyardlı investisiyalar cəlbedilmiş,
neft-qaz kompleksinin infrastrukturu yenidən qurulmuş və bu sahəyə yeni həyat
verilmişdir, Xəzər neftinin ilkin partiyalarda xarici bazarlara çıxışı həyata
keçirilmişdir, Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac neft kəməri istifadəyə verilmişdir, Bakı-
Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri layihəsi fəaliyyətə başlamışdır. Hazırda Cənub Qaz
Dəhlizinin genişləndirilməsi istiqamətində işlər görülür. Bununla belə, struktur
islahatları çərcivəsində energetik kompleksi kordinasiya edən Yanacaq Energetika
Nazirliyi yaradılmış, SOCAR-ın strukturu yeni mobil düzümdə formalaşdırılmış,
investisiya təminatlı müvafiq «Neft fondu» təsdiq olunmuşdur. Qarşıda isə sanbalı
daha da artacaq işlərin görülməsi perspektivi dayanır.
Azərbaycan Respublikası da perspektivlik baxımından karbohidrogen təyinatlı
enerji resurslarının bol olduğu ərazilərdəndir. 2014-cü ilin məlumatlarına görə
81
Azərbaycan karbohidrogen ehtiyyatlarına görə dünyada 22-ci ölkədir. Ancaq
yaddan çıxarmamaq lazımdır ki, neft və qaz tükənən təbii resurslardandır odur ki,
gələcəkdə əsas enerji təchizatında onların payı yavaş-yavaş azalacaqdır. Qeyd edək
ki, məhz bu səbəbdən və ekoloji səbəblərdən Elmi Texniki Tərəqqi əsrində yaşayan
müasir insanlar daha qənaətcil nəqliyyat vasitələrindən alternativ bioenerji
mənbələrdən istifadə etmək barədə düşünürlər. British Petroleum şirkəti
proqnozlarına görə, alnernativ yanacaq növlərindən dünya miqyasında 2010-cu ildə
5% istifadə olunurdusa, bu göstərici 2030-cu ildə 15%-ə çatacaqdır. Ancaq onu da
xüsusi ilə qeyd edək ki, hasil olunan neftin əsas hissəsi daxili yanma mühərriklərində
istifadə olunur və avtomobil sənayesi isə ilbəil daha da genişlənir bu da gündən-günə
neftə olan tələbatın daha da arması deməkdir. Bu da onu göstərir ki, neft-qaz
resursları hələ uzun müddət əsas enerji təlabarını ödəyən resurlar olaraq qalacaqdır.
İldən ilə dünyada yeni neft-qaz yataqlarının kəşfinin şahidi oluruq ki, bu da müasir
texnika və texnologiyanın naliyyətlərindəndir. Hazırda ―Kürsəngi-Qarabağlı‖,
―Balaxanı‖,‖Suraxanı‖, ―Pirsəhət‖, ―Padar‖, ―Zığ-Hövsan‖, ―Şahdəniz‖, ―Azəri-
Çıraq-Günəşli‖, ―Bahar‖, ―Qum Dəniz‖, ―Abşeron‖, ―Şəfəq-Asiman‖, ―Ümid‖,
―Araz‖, ―Alov‖, ―Şərq‖ və digər yataqlarada hasilat işləri aparılır.
Neft və neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin Neft və neft məhsulları
ixracının tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsinin həyata keçirilməsi üçün sahəyə
xüsusi diqqət yönəldilir. Neft və neft məhsulları ixracının təkmilləşdirilməsinin
təşkili və yeni istiqamətlərin müəyyən edilməsi məqsədi ilə bu sektora yerli və xarici
investisiyalar cəlb edilir, texniki məsələlərin müasirləşməsi və yeniləşməsinə çalışılır
ki, bu da enerji resurslarının səmərəli, israfsız, ehtiyyatlı hasilatına nail olmağa,
yataqların ehtimal, olunamış potensialının aşkarlanmasına yeni şərait yaradır. 2015-
ci il ərzində iqtisadiyyatın və sosial sahələrin inkişafına bütün maliyyə mənbələri
hesabına 16.0 mlrd. manat əsas kapitala investisiya yönəldilmişdir. Əsas kapitala
yönəldilmiş ümumi sərmayələrin 44.9%-i neft sektorunun, 55.1%-i isə qeyri-neft
sektorunun inkişafında istifadə edilmişdir. Bu vəsaitin 56.0%-ni daxili investisiyalar,
44.0%-ni isə xarici investisiyalar təşkil etmişdir. Ümumi vəsaitin 52,6% sənaye
sahələrinin inkişafına yönəlmiş, bu da 8.4 milyard manat təşkil etmişdir.Sənayedə
əsas kapitala yönəldilmiş vəsaitlərin 85,8% mədənçıxarma sənayesi, 4,8% emal
sənayesi, 2,3% elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı
sənayesinə, 7,0% isə su təchizatı, tullantıların təmizlənməsi və emalı sənayesinə
yönəldilmişdir.2015-ci ildə Sənayedə neft sektoruna yönəldilmiş əsas kapitalın həcmi
7,2 milyard manat, qeyri-neft sektoruna yönəldilmiş əsas kapitalın həcmi isə 1,2
milyard manat təşkil etmişdir. 2015-ci ildə neft sənayesi 18.5 milyard manat təşkil
etmişdir ki, istehsal ötən ilin eyni səviyəsində qalmışdır və emal sənayesində məhsul
istehsalının strukturunda neft məhsullarının istehsalı 31,0% təşkil etmişdir.
82
Neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsinin əsas
istiqamətləri kimi yataqların istisar şəraitinin yaxşılaşdırılması , neftvermənin
artırılması məqsədilə yeni mütərəqqi üsulların tətbiqi və genişləndirilməsi
istiqamətində atılan adımlardır. SOCAR-ın 01.01.2015-ci il tarixinə verdiyi məlumata
görə, Azərbaycan Respublikası ərazisində 81 neft-qaz yatağı aşkar edilmişdir.
Hazırda 61 yataqdan karbohidrogen hasil edilir, 20 yataq isə bu və ya digər səbəbdən
işlənməyə cəlb olunmamış və yaxud işlənməsi dayandırılmışdır. İşlənmədə olan 41
yataq Azərbaycanın quru, 20 yataq isə dəniz ərazisindədir.
SOCAR-ın istismar
zonası 39 quruda və 18 Xəzər dənizində olmaqla 57 yataqdan
ibarətdir. Bu yataqlarda
3-5 milyard ton neft, 3-4 trilyon m
3
həcmində qaz ehtiyatı
mövcudluğu geoloji
baxımından təsdiqlənmişdir. Kəşf olunmuş neftin 24%-i, təbii qazın isə 15%-i
qurunun payına duşur. Dənizdə karboһidrogen yataqlarının güman edilən saһəsi 21,4
min km
2
, quru ərazilərində isə 43-45 min km
2
-dir. Bununla belə, qeyd olunmalıdır ki,
ölkənin potensial neft eһtiyatlarının yarıdan, təbii qaz eһtiyatlarının isə 3/4-dən çoxu
һələ kəşf edilməmiş qalır. 01.01.2015-ci il tarixinə olan məlumatlara görə
Respublika üzrə istismarda olmuş yataqlardan işlənmənin əvvəlindən 1883 mln. ton
neft-kondensat və 711,1 mlrd.m
3
qaz hasil olunmuşdur, o cümlədən, quruda yerləşən
yataqlardan 970 mln. ton neft-kondensat, 138 mlrd. m
3
qaz, dəniz yataqlarından 913
mln. ton neftkondensat, 573,1 mlrd. m3 qaz hasil edilmişdir.
2014-cü ildə işlənmədə
olan yataqlarda lay təzyiqinin saxlanması və işlənmə obyektlərin neftveriminin
artırılması məqsədilə laylara su ilə təsir prosesi yaxşılaşdırılması, neftvermənin
artırılması məqsədilə yeni mütərəqqi üsulların tətbiqi və genişləndirilməsi
istiqamətində bir sıra işlər həyata keçirilmişdir.
Son illər aparılan qazma işlərinin
nəticələrinin təhlili göstərir ki, yeni quyuların qazılıb istismara verilməsi yataqlar
üzrə hasilatın sabitləşməsi və qismən artırılması istiqamətində həyata keçirilən əsas
tədbirlərdən biridir. İstismar qazması hesabına işlənmədə olan obyektlərdə quyu
şəbəkəsi qismən bərpa edilir, texniki səbəbdən sıradan çıxmış köhnə quyular yeniləri
ilə əvəz olunur və yatağın lazımı texnoloji rejimdə istismarı üçün şərait yaranır.
Xəzər
dənizinin dərin sahələrində kəşfiyyat və qazma işləri aparılması məqsədi ilə yeni,
dünya standartlarına tam cavab verən DSS 38E yarımdalma üzən qazma qurğusunun
qəbul olunmuş layihəsi üzrə tikinti işləri davam etdirilmişdir. Bundan başqa əsaslı
təmir olunmuş Xəzər-6 özüqalxan üzən qazma qurğusu vasitəsi ilə Ağburun
sahəsində axtarış – kəşfiyyat işləri aparılmışdır. SOCAR tərəfindən dəniz və quru
sahələrində dərin neft və qaz quyularının qazılmasında uzun müddət istifadə olunmuş
qazma qurğularının dünya standartlarına cavab verən müasir qazma qurğuları ilə əvəz
olunması prosesi davam etdirilmişdir. 2014-cü ildə bu məqsədlə qazma işləri üçün
Çin şirkətinin istehsalı olan 2 ədəd ZJ-50 DZM və 2 ədəd ZJ-40 CZ müasir qazma
qurğusu, 3 dəst Qazma nasosu PZ-11 (PZL-11), 2dəst Top Drayver PTD 500 ton və 2
dəst Top Drayver PTD 350 tonluq alınmışdır. Belə yeni qurğuların alınmasının
83
davamlı həyata keçirilməsi planlaşdırılır. Dəniz sahələrində də qazma işlərinin
davamı üçün 2 ədəd ZJ-50 qurğusunun Günəşli sahəsində tikilməsi nəzərdə tutulan 7
və 17 saylı özüllərin modulunda quraşdırılması işi aparılır. Eləcə də Bulla-dəniz
sahəsindəki karbohidrogen ehtiyatlarının tam istismarının təmin olunması üçün 6
saylı özüldən qazılacaq quyuların qazılmasının ZJ-70 tipli qazma qurğusu ilə həyata
keçirilməsi üçün quraşdırma işləri aparılır. SOCAR tərəfindən 2013-cü ildən
başlayaraq köhnəlmiş qazma qurğuları parkının dəyişdirilməsinə başlanmış və 2013-
2014-cü illərdə ümumilikdə 8 ədəd (4 ədəd ZJ-50, 2 ədəd ZJ-70 və 2 ədəd ZJ-40 )
müasir qazma qurğusu alınmışdır.
2014-cü il ərzində «Azneft» İB üzrə 730 geoloji
tədbir həyata keçirilmiş və bu tədbirlər hesabına 330,6 min ton əlavə neft hasil
edilmişdir.[27.s 92]
2014-cü ildə ölkədə 42,0 mln ton neft və 29,6 mlrd kub metr qaz
hasil olunmuşdur ki, bu hasil edilmiş neftin 95,9%-i keçici fond quyularının, 3,4%-i
yeni quyuların, 0,7%-i isə fəaliyyətsiz fonddan alınan quyuların hesabına əldə
edilmişdir. Hazırda yataqların işlənmə layihələrinin optimallaşdırılması və qalıq neft-
qaz ehtiyatları baxımından perspektivli sahələrin intensiv işlənməyə cəlb edilməsi
məqsədilə əlavə tədqiqatlar təşkil edilir, neftqaz ehtiyatları yenidən hesablanmış, yeni
hidrotexniki qurğuların tikintisi hesabına infrastruktur müasirləşdirilir.
Qeyd edə ki, ―8 Mart‖ yatağının karbohidrogen ehtiyatları yenidən
hesablanmış, ―Neft Daşları‖ yatağının ehtiyatlarının son hesabatı əsasında işlənmə
layihəsi tərtib olunmuş, ―Bibiheybət‖, ―Lökbatan-PutaQuşxana‖, ―Günəşli‖, ―Neft
Daşları‖, ―Darvin küpəsi‖, ―Səngəçal-dəniz-Duvannı-dəniz-Xərə-Zirə adası‖, ―Ələt-
dəniz‖, ―Bulla-dəniz‖ yataqlarının karbohidrogen ehtiyatlarının qiymətləndirilməsi
yekunlaşdırılmış, ―Pirallahı‖ yatağının ehtiyatlarının hesablanması və dəniz
akvatoriyasında yerləşən perspektiv strukturların ehtiyatlarının hesablanması işləri
davam etdirilir. Neftqazçıxarma proseslərini texnoloji və iqtisadi cəhətdən
optimallaşdırmaq məqsədilə elmi-tədqiqat, layihə-konstruktor işləri genişləndirilmiş,
müasir texnika və texnologiyalar sınaqdan keçirilərək istehsalatda tətbiq olunmuşdur,
o cümlədən, müxtəlif konstruksiyalı dərinlik nasosların, kimyəvi kompozisiyaların,
nanotexnologiyaların, yeni təmir və istismar avadanlıqlarının tətbiqindən müsbət
nəticələr alınmışdır.[28.s 92] Neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin
təkmilləşdirilməsinin əsas istiqamətləri kimi enerji resurslarının şaxələndirilməsi
hazırda beynəlxalq təşkilatların əsas arenasında müzakirə olunan məsələdir.
Azərbaycan şaxələndirmədə öz rolunu oynayır. Şaxələndirmə haqqında danışanda biz
yalnız marşrutların deyil, həm mənbələrin, həm də təbii qaz, neft sənayesi
məhsullarının şaxələndirilməsini nəzərdə tuturuq. Ölkəmiz dünya bazarına xam neft,
təbii qaz, müxtəlif adda neft emalı və neft-kimya məhsulları ixrac edir. Hazırda
respublikamızın qarşıya qoyduğu əsas məsələlərdən biri həm neft, həm də qeyri-neft
sektorunda dünya bazarına ixarc olunan hazır məhsul tədarükünü şaxələndirmək,
84
genişləndirməkdir. Bu məqsədlə, neft-qaz emalı müəssisələrinin modernizasiyası,
yeni, müasir avadanlıqlarla təchizi təmin edilir, istehsal gücü artırılır, yeni
müəssisələr tikilir. Qeyd edək ki, SOCAR-ın Emal kompleksinin neft emalı
zavodlarında 2014-cü ildə 6740,5 min ton xam neft emalı həyata keçirilmişdir. Bu
emal olunmuş xammaldan 1238,3 min ton avtomobil benzini, 709,0 min ton reaktiv
mühərrik yanacağı, 2264,9 min ton dizel yanacağı, 184,2 min ton maye qazlar, 262,9
min ton bitum, 260,1 min ton koks və sair məhsullar olmuşdur. 2014-cü ildə həyata
keçirilmiş tədbirlərin nəticəsində neft emalının dərinliyi 93,2% olmuşdur.
2014-cü
ildə istehsal olunmuş neft məhsullarının 65%-i daxili bazarin təminatına, qalan 35%-
i isə ixraca yönəlmişdir. 2014-cü ildə istehsal olunmuş neft-kimya məhsullarının
9,6% respublika daxilinə, 90,4% isə ixrac edilmişdir. Qeyd edək ki, Heydər Əliyev
adına Bakı neft emalı zavodunda bir sıra yenidənqurma tədbirləri həyata keçirilərək
mövcud texnoloji qurğuların modernləşdirilməsi, istehsal gücünün artırılması və
ekoloji mühitin yaxşılaşdırılması məqsədilə nəzərdə tutulmuş layihələrin icrası
sürətləndirilərək bir neçə layihənin icrası həyata keçirilmişdir. Belə ki, 21 nömrəli
ED-AVQ-6 qurğusunun məhsuldarlığının ildə 7,5 milyon tona çatdırılması,
emissiyaların maksimum azaldılması və qurğunun daxili istilik potensialından daha
səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə İtaliyanın Foster Wheeler şirkəti tərəfindən
hazırlanmış layihənin növbəti mərhələsinə start verilmişdir. Bundan başqa, ABŞ-nin
UOP şirkəti tərəfindən zavodun 55 nömrəli katalitik krekinq qurğusunun
məhsuldarlığının ildə 3 milyon tona çatdırılması üçün layihələndirmə işlərinə
başlanılmış, həmçinin ekoloji mühitin yaxşılaşdırılmasında mühüm rol oynayan,
mayeləşdirilmiş qazın və yüngül benzin faraksiyasının kükürdlü birləşmələrdən
təmizlənməsi üçün ―Meroks‖ qurğularının tikintisi nəzərdə tutulur. 2014-cü ilin
noyabryının 26-da 54 №-li Amin məhlulunun regenerasiyası qurğusu tikilibmişdir.
2018-2020-ci illərdə istifadəyə veriləcək Neft-Qaz və Neftkimya Kompleksinin
istifadəsi, 2011-ci ilin dekabrında Sumqayıtda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin
iştirakı ilə təməli qoyulan Karbamid istehsalı zavodunun fəaliyyəti nəticəsində,
Heydər Əliyev adına Neft Emalı Zavodunun beynəlxalq standartlara cavab verən
modernizasiyası nəticəsində neft məhsulları ixarcının 2020-ci ildən etibarən
əhəmiyyətli dərəcədə artacağı proqnozlaşdirilir. Qeyd edək ki, Azərbaycan
Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2011-ci il 21 dekabr tarixli 548
nömrəli Fərmanı ilə Sumqayıt Kimya Sənaye Parkı yaradılmışdır. Sumqayıt Kimya
Sənaye Parkı ərazisində ―SOCAR Polymer‖ zavodunun inşasına başlanılıb. Burada
istehsal edilən məhsullar (polietilen və polipropilen) yerli kimya sənayesinin xammal
təminatını həyata keçirəcək. Hazırda tikilməkdə olan Sumqayıt Sənaye Parkında əsas
xammal kimi karbohidrogenlərdən də istifadə olunacaqdır.
85
Neft-qaz ixracının tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsini istiqamətində görülən
işlərdən biri də 2013-cü ildən tikilməyə başlanılmış Xəzər dənizində yeni, müasir,
üzən qazma qurğusunun tikinti layihəsidir.
Son vaxtlar Xəzər dənizində işləyən
şirkətlər kəşfiyyat və hasilat quyularının qazılması üçün üzən qurğuların
çatışmazlığından şikayətlənirlər. Nəzərdə tutulan bütün işlərin yerinə yetirilməsi və
yeni kəşfiyyat quyularının qazılması üçün mövcud qurğuların kifayət etməməsi
səbəbindən işlərdə geriləmələr izlənilir. Bu layihə ən yeni və müasir qazma
qurğularına olan tələbatı ödəyəcəkdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 30
dekabr 2012-ci il tarixli 803 saylı Fərmanına əsasən Azərbaycan Respublikası Dövlət
Neft Fondu
Xəzər dənizində yeni müasir üzən qazma qurğusunun tikintisi layihəsini
maliyyələşdirir. Layihə büdcəsinin maksimum həddi 1 116,7 milyon ABŞ dolları
müəyyənləşdirilib və qazma qurğusunun tikintisinin 41 aya yekunlaşdırılacağı
nəzərdə planlaşdırılır. Layinənin başlanmasından 2016-cı ilin üçüncü rübünədək
ümumilikdə layihəyə 718,6 milyon ABŞ dolları sərf edilmişdir.
Neft və neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsinin əsas
istiqamətlərindən biri də iqtisadiyyatın digər sahələrində olduğu kimi, neft və qaz
sektorunda özəlləşdirmə və milli sahibkarlığın inkişafı mərkəzi yerlərdən birini tutur.
Baxmayaraq ki, 2000-ci ilədək hasiledici sənaye sahələri özəlləşdirmə prosesindən
kənarda qalmışdır. Lakin, Azərbaycan Respublikasının prezidenti tərəfindən 2001-ci
ildən başlayaraq neft sənayesində özəlləşdirilmə prosesinin həyata keçirilməsi
prinsipləri müəyyənləşdirilmiş və təsdiq edilmişdir.
Məlumat üçün qeyd edək ki, dünya iqtisadi sistemində neft sənayesi müxtəlif
ölkələrdə, müxtəlif mülkiyyət formalarında mövcud olmuşdur. Azərbaycanda bu, ilk
dövrlərdə sahibkarların sərəncamında, sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra isə
milliləşdirilərək dövlət mülkiyyətinə çevrilmiş, 2001-ci ildən isə yenidən
özəlləşdirilərək ayrı-ayrı sahibkarlara verilməsi nəzərdə tutulur. Azərbaycanda neft
sənayesində sahibkarlıq və biznesi inkişaf etdirmək üçün dövlət öz sahibkarlarına və
biznesimenlərinə əlverişli şərait yaratmalıdır. Neft sənayesində özəlləşdirmə
prosesinin səmərəli və tez bir zamanda həyata keçirmək üçün ilk öncə, fəaliyyətsiz,
aşağı hasilatlı quyuları sahibkarlara verilməlidir. Bunun üçün müvafiq normativ,
huquqi aktlar işlənib hazırlanmaqdadır. Bu sənədlərdə Azərbaycan vətəndaşlarının,
onun sahibkarlarının mənafeləri nəzərə alınır və hec şübhəsiz ki, belə prinsipin tətbiqi
neftqazcıxarma sənayesində sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafında mühüm rol
oynayacaqdır.[29.s 92] Neft və neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin
təkmilləşdirilməsinin əsası olan milli sahibkarlığın inkişafı ilə əlaqədar Energetika
Nazirliyi tərəfindən neft, qaz məhsullarının satışına xüsusi razılıq (lisenziya), ixrac
nəzarətinə düşən və Energetika Nazirliyinin səlahiyyətinə aid olan malların (işlər,
xidmətlər, əqli fəaliyyətin nəticələri) ixracı, idxalı, təkrar ixracı, təkrar idxalı və
86
tranziti üçün xüsusi icazənin verilməsi, qiymətli daşların hasilatı, qızılın və digər
qiymətli metalların, neftin, neft məhsullarının və təbii qazın hasilatı və emalı, neft və
neft məhsulları tullantılarının emalı vasitələrinin dövriyyəsinə dair xüsusi icazənin,
eləcə də ixrac məqsədli neft-qaz fəaliyyəti üçün podratçılara və subpodratçılara
xüsusi iqtisadi rejimin tətbiqi haqqında Şəhadətnamə verilməsi işlərini təşkil etmişdir.
2015-ci ildə Energetika Nazirliyi tərəfindən Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin 2005-ci il 15 dekabr tarixli, 230 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş ―İxrac
nəzarətinə düşən mallar üzrə xüsusi icazənin verilməsi Qaydaları‖na uyğun olaraq
480 hüquqi şəxsə ixrac nəzarətinə düşən malların idxalına, 63 hüquqi şəxsə ixrac
nəzarətinə düşən malların ixracına və 5 hüquqi şəxsə ixrac nəzarətinə düşən malların
tranzitinə xüsusi icazə verilmişdir. Dövlət-sahibkar münasibətlərinin inkişaf
etdirilməsi, biznes mühitinə dair qanunvericiliyin və inzibati prosedurların
təkmilləşdirilməsi,
regionlarda
sahibkarlığın
inkişafına
dövlət
dəstəyi
mexanizmlərinin səmərəliliyinin artırılması, sahibkarların maarifləndirilməsi və
onların işgüzar əlaqələrinin inkişafı istiqamətində davam etdirilən məqsədyönlü
tədbirlər nəticəsində ölkədə 2015-ci ildə özəl sektorun payı Ümumi Daxili Məhsulun
həcmində 81,2 faiz təşkil etmiş, özəl sektorda məşğulluqda isə 75 faizə çatmışdır.
Qeyd edək ki, Dünya Bankının 189 ölkənin biznes mühitinin qiymətləndirildiyi
―Doing Business 2016‖ hesabatında Azərbaycan 63-cü pillədə qiymətləndirilmişdir.
Sözügedən hesabatda ―Biznesə başlama‖, ―Tikinti üçün icazələrin alınması‖ və
―Kiçik investorların maraqlarının qorunması‖ göstəriciləri üzrə biznes mühitinin
yaxşılaşdırılması sahəsində ölkəmizdə aparılan islahatlar xüsusi vurğulanmış və
beləliklə Azərbaycan ―Doing Business 2016‖ hesabatında dünyada 3 və daha çox
islahat aparan 24 ölkədən biri kimi dəyərləndirilmişdir. Bu da ölkəmizdə özəl
sektorun inkişafı üçün münbit şəritin olmasınadan xəbər verir. ―Standard and Poors"
Beynəlxalq Reytinq Agentliyi 2015-ci ildə Azərbaycanın mövcud uzunmüddətli
müstəqil kredit reytinqini "BBB" səviyyəsində təsdiqləmiş, reytinq üzrə proqnozunu
isə "sabit" saxlamışdır. ―Standard and Poors" tərəfindən Azərbaycana əvvəllər daha
münbit iqtisadi şəraitdə verilmiş investisiya səviyyəli ―BBB‖də saxlaması qlobal
iqtisadi artımın azalması, Azərbaycanın da daxil olduğu regionda mürəkkəb iqtisadi
vəziyyət, xammal məhsullarının, o cümlədən neft və neft məhsullarının qiymətlərinin
kəskin şəkildə aşağı düşməsi fonunda ölkə iqtisadiyyatının öz dayanıqlığını
qoruyaraq sabit inkişaf kursunu davam etdirdiyinin sübutu kimi dəyərləndirmək olar.
Buradan da müşahidə edirik ki, reytinq qiymətləndirmələrində Azərbaycan
investisiya mühiti normal olan və həmçinin maliyyə dayanıqlığı yüksək
qiymətləndirilən ölkə olaraq səciyyələndirilir və bu hətta xarici investorları ölkəyə
çağırışı kimi də qiymətləndirilə bilər.
87
Neft və neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsinin əsas
istiqamətləri
və
proqnozlaşdırılmasında
respublikamızın
mövqelərini
möhkəmləndirmək məqsədi ilə, Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi
tam gücü ilə fəaliyyət göstərir.
Azərbaycan Respublikanın yanacaq-energetika
kompleksinin inkişaf etdirilməsi və xarici dövlətlərlə ikitərəfli əməkdaşlığın
genişləndirilməsi məqsədilə 2015-ci ildə nazirliyin rəhbərliyi tərəfindən dünyanın
müxtəlif dövlətlərinin nümayəndə heyətləri, o cümlədən müxtəlif xarici şirkətlərin
rəsmi şəxsləri ilə yüksək səviyyəli görüşlər keçirilmiş və müzakirələr aparılmışdır.
Belə ki, 2015-ci il ərzində nazirlik Yunanıstan, Çexiya, İtaliya, Argentina, Əlcəzair,
Polşa, İndoneziya, Fransa, ABŞ, Pakistan, Kosta-Rika, Yaponiya, Latviyadan olan
nümayəndə heyətlərini qəbul etmiş, ―Statoil ASA‖, ―ExonMobil‖, ―QMS Qruppa‖
şirkətlərinin nümayəndə heyətləri, xarici ölkələrin ölkəmizdəki səfirləri ilə görüşlər
keçirlimiş və müzakirələr aparılmışdır. Azərbaycan Respublikası Energetika Nazirliyi
tərəfindən ―Azərbaycan 2020: Gələcəyə Baxış‖ İnkişaf Konsepsiyasında nəzərdə
tutulan hədəflərə nail olmaq məqsədilə Energetika Nazirliyinin ―2015-2020-ci illər
üzrə Strateji Planı‖ və müvafiq hədəflər və fəaliyyət istiqamətləri üzrə 2015-ci il üçün
qəbul edilmiş Tədbirlər Planının icrası təmin edilmişdir.[30.s 92]
Neft və neft məhsulları ixracının tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsinin əsas
istiqamətləri və proqnozlaşdırılmasında Avropa İttifaqının (Aİ) Qara Dəniz və Xəzər
Dənizi hövzəsi ölkələri və onların qonşuları arasında beynəlxalq enerji əməkdaşlığı
proqramı olan INOGATE proqramının da əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. Azərbaycan
1996-ci ildən bəri Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilən və uzun müddətdən
bəri davam edən enerji sahəsində texniki yardım proqramlarından biri kimi
İNOGATE-in tərəfdaş ölkəsidir və bu proqram üzrə həyata keçirilmiş 69 layihənin
33-dən yaralanmışdır. Proqram çərçivəsində Azərbaycanın enerji sektorunun müxtəlif
sahələrində həyata keçirdiyi tədbirlərə dəstəklənir. Proqram üzrə Aİ prinsipləri
əsasında enerji təhlükəsizliyi möhkəmləndirilir, enerji layihələrinə investisiyalar
yönəldilir. İNOGATE proqramının səlahiyyətlərinin genişləndirilməsində 2004-cü
ildə Azərbaycanda keçirilən Nazirlər Konfransında qəbul edilmiş ―Bakı təşəbbüsü‖
mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. İştirakçı dövlətlər bu görüşdə regional enerji
bazarının inkişafına dəstək, enerji daşıyıcılarının dayanıqlı və təhlükəsiz nəqli, yeni
enerji infrastrukturlarının yaradılmasına investisiyaların cəlb olunması, enerji
səmərəliliyi siyasəti və proqramının yerinə yetirilməsi, həmçinin onların enerji
bazarlarının Aİ bazarına inteqrasiyası məsələlərində tədricən müvəffəqiyyət əldə
edilməsində ümumi maraqların olduğu müəyyən edilmişdir. İNOGATE Proqramının
inkişafında digər mühüm addım 2006-cı ilin noyabr ayında keçirilmiş Nazirlər
Konfransı hesab olunur. Konfransın yekun sənədi kimi Astana Bəyannaməsi
imzalanmış, Proqramın bundan sonrakı istiqamətləri müvafiq Yol Xəritəsi üzrə təsdiq
88
edilmişdir. Sənəddə aidiyyəti ölkələr arasında enerji əməkdaşlığının inkişafı, enerji
bazarının liberallaşdırılması məqsədilə qanunvericilik bazasının, tənzimləyici və
institusional sistemin uyğunlaşdırılması, enerji nəqli şəbəkələrinin təhlükəsizliyinin
və etibarlılığının möhkəmləndirilməsi məsələləri dəstəklənilir. Enerji səmərəliliyi,
enerjiyə qənaət və bərpa olunan enerji mənbələrinə, enerji daşıyıcılarının hasilatı,
nəqli və istifadəsinin ekoloji aspektlərinə diqqət verilir. Bu məsələlərin həlli yolu ilə
dayanıqlı inkişaf siyasətinin həyata keçirilməsi, ümumi maraq kəsb edən enerji
layihələrinin investisiya təminatına dəstək verilməsi planlaşdırılır. Azərbaycanın da
iştirakçısı olduğu İNOGATE proqramı çərçivəsində 2011-2015-ci illərdə müxtəlif
layihələr icra edilmişdir. Hazırda bu Proqram üzrə əməkdaşlıq çərçivəsində
Azərbaycanda energetika sektorunun uzunmüddətli (strateji) və effektiv inkişafının
prioritet istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi və müvafiq proqramların hazırlanması
ilə bağlı işlər görülməsi proqnozlaşdırılır.
Azərbaycan bu gün həm etibarlı neft təchizatçısı, həm də zəngin alternativ təbii
qaz mənbəyi kimi dünyada əhəmiyyətli mövqeyə malikdir. Ölkəmizdə enerji
resurslarının axtarışı, hasilatı, emalı və dünya bazarına çıxarılması, təchizat
marşrutlarının diversifikasiyası, regionda təhlükəsizliyin təminatı məqsədi ilə həyata
keçirilən irimiqyaslı layihələr qlobal enerji prosesinin başlıca yenilikləri sırasında
əhəmiyyətli mövqeyə malikdir. İqtisadiyyatın modernizasiyası, onun məqsəd və
vəzifələrinin səmərəli həyata keçirilməsi məqsədilə ölkədə dövlət başçısının 2012-ci
il 29 dekabr tarixli fərmanı ilə ―Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış‖ İnkişaf
Konsepsiyası müəyyənləşdirilmişdir və bu Konsepsiyada ölkəmiz üçün
ixracyönümlü iqtisadi model əsas götürülmüş, iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətinin
yüksəldilməsi və strukturunun təkmilləşdirilməsi, qeyri-neft ixracının artımı və s.
qarşıya məqsəd qoyulmuşdur. Son illər dünya bazarında neftin qiymətinin kəskin
şəkildə, 3-4 dəfə aşağı düşməsi milli iqtisadiyyatında neft həlledici rol oynayan
Azərbaycan kimi ölkələrin sosial-iqtisadi həyatına təsirsiz ötüşməmiş, lakin dayanıqlı
inkişaf modeli mürəkkəb qlobal situasiyada da ölkəmizin müxtəlif sahələr üzrə
inkişafını, enerji dövləti kimi öz həlledici mövqeyini qoruyub saxlamasını təmin
etmiş, eyni zamanda iqtisadiyyatın şaxələndirilməsinə, qeyri-neft sektorunun sürətli
inkişafına, ölkəmizdə biznes mühitinin daha da yaxşılaşmasına xidmət edən
genişmiqyaslı islahatlar həyata keçirilməsinə təkan vermişdir.
|