Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu il tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 243

(yaxud Riqa) və Herakleya kimi Midiya şəhərlərinin adları çəkilir. 

Qaya təsvirləri. Qaya təsvirlərinə petroqlif deyilir. Bu 

termin yunan dilində petros-daş, qlif- oyma, cızma sözlərinin 

birləşməsindən  əmələ  gəlmişdir. Petroqliflərə Orta Asiyada, 

Sibirdə, Uralda, Krımda, Azərbaycanda, digər yerlərdə rast 

gəlmək olar. Petroqliflər bizi qədim  əcdadlarımızın yaşayış 

yerləri, təsərrüfat formaları, həyat tərzi, məişət xüsusiyyətləri, dini 

təsəvvürləri və bədii təfəkkür səviyyəsi ilə tanış edir. 

Qobustan qayalıqlarından və Abşeronun 

Şüvəlan 

qəsəbəsindən, Ordubad yaylaqlarından və  Kəlbəcər dağlarından 

tapılmış qaya təsvirləri bu rayonlarda yaşamış  qədim insanların 

qoyub getmiş olduğu dəyərli mədəniyyət və incəsənət abidələridir. 

Qobustan-Baş Qafqaz sıra dağlarının cənub-şərq 

qurtaracağında yerləşmişdir. Buradakı qaya təsvirləri bir-birindən 

uzaq, ayrı-ayrı yerlərdə yerləşmiş qayalıqlar üzərində iti daşla 

cızılmışdır. Bu qayalıqlara yerli əhali «Böyükdaş», «Kiçikdaş», 

«Cingirdağ», «Şonqardağ», «Şıxqaya» və «Daşqışlaq» adı 

vermişdir. Həmin qayalıqlar Bakıdan 50-60 km cənubda, Xəzər 

dənizinin yaxınlığında yerləşir. 

Bu qaya təsvirləri haqqında alimlər tərəfindən müxtəlif 

fikirlər irəli sürülmüşdür. Bəziləri onların dini ayinlərin 

keçirilməsində mühüm vasitə olduğunu göstərir, digərləri isə bu 

təsvirləri ovda müvəffəqiyyət qazanmaq üçün icra edilən iş 

magiyası (sehrkarlığı) ilə  əlaqələndirərək onların incəsənət 

mahiyyətini inkar edirlər. 

Petroqliflərin anlaşılması üçün onlara öz dövrlərinin 

tələbləri, ehtiyacları  cəhətdən yanaşmaq lazımdır. Daş dövründə 

insanların başlıca məqsədi qida əldə etmək idi. İbtidai insanlar 

artıq qidalanmaq üçün mübarizənin, yaxşı atıb, sərrast vurmağın 

başlıca şərt olduğunu dərk edə bilmişdilər. Odur ki, ən ibtidai şüur 

səviyyəsində olanda belə  ağıllarından, hiylələrindən çox, 

qollarının gücünə  və gözlərinə arxayın olurdular. Buna görə  də 

qədim  əcdadlarımız ovlayacaqları heyvanın gücünü, qaçmaq 

bacarığını yaxşı öyrəndikdən sonra onunla mübarizəyə 

hazırlaşırdılar. Bu hazırlıq dövründə ovu uzaqdan yaxşı müşahidə 

etmiş ovçular qaya üzərində onun konturlu şəklini çəkirdilər. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 244

Beləliklə  də, onlar ovlanacaq heyvanı daha yaxşı öyrəndikcə, 

ovun müvəffəqiyyətli keçəcəyinə daha çox inanırdılar. Bu 

ideyadan ruhlanan ibtidai adamlar ovun şəklini nizə, yaxud oxla 

vuraraq qəbilə qarşısında ovda neçə  iştirak edəcəyini nümayiş 

etdirirdilər. Bu proses əslində ova gedəcək adamların «döyüş» 

məşqi idi. Söz yox ki, bu məşqlərin böyük mənəvi-ruhi xeyrindən 

başqa, təcrübə əhəmiyyəti də var idi. Ovçular bu hazırlıqda sərrast 

atmağı və vurmağı da öyrənirdilər. Təsadüfi deyil ki, Qobustanın 

bu dövrə aid böyük öküz rəsmlərində nizə  və ox izləri indi də 

görünür. 

Hər dəfə belə  məşqlər keçəndən sonra ovda müvəffəqiyyət 

qazanan ibtidai insanlar getdikcə bu fikrə  gəlmişlər ki, heyvanın 

rəsmi qayada cızılmasaydı, o ovlanmayacaqdı. Beləliklə, əvvəllər 

heyvan rəsmlərinin cızılmasına gələcək ov səbəb olmuşdusa, 

sonralar bu məsələ  tərsinə  dərk edilir, yəni heyvanın  şəkli 

çəkilməyincə, ovun baş tutacağına ümid olmurdu. Ancaq bu ikinci 

mərhələni iş, istehsal magiyası hesab etmək olar. Lakin belə 

magik, sehrli təsəvvürün  əmələ  gəlməsi üçün əcdadlarımızın nə 

qədər uzun bir dövr keçmiş olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Bu 

sehrkarlıq mis-daş dövrünün məhsulu idi. 

Daş dövrünün rəsmlərində öküzlər kontur cizgiləri vasitəsi 

ilə çəkilirdi. Siluet rəsm üsulu insan təsvirlərində görünür, kişilər 

əlində ox, kürəyində kaman olduğu halda, əzəmətli surətlər 

şəklində  rəsm edilirdi. Petroqliflərdə kişilər kobud, lakin hündür 

və döyüşkən bir vəziyyətdə əks edilmişdir. 

Bu rəsmlərdən bilinir ki, insanların qiyməti onların ibtidai 

icma quruluşuna verdikləri  əməli fayda ilə müəyyən edilirmiş. 

Onların hər  şeydən çox istehsal bacarıqları qiymətləndirilirmiş. 

Bu göstərir ki, daş dövrünün rəssamları yaşadıqları dövrün dünya 

görüşünə uyğun olaraq mühüm əlamətləri seçib təsvir etməyi 

bacarmışlar.  Əlbəttə, bu rəsmlərin nöqsanları - şərtiliyi, 

sxematikliyi, səthiliyi və s. dövrün iqtisadi-mədəni geriliyindən 

irəli gəlirdi. 

İnsan rəsmlərində siluet formasından geniş istifadə 

edilmişdir. Tək dayanmış ovçuların rəsmi, adamların  əl-ələ 

verərək qrup şəklində  rəqs etməsini göstərən təsvirlər siluet 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 245

(kölgə) formasındadır. Bu rəsm üsulu da dövrün məhsulu idi. 

Burada ibtidai insanların müvəffəqiyyətli ovdan sonra şadlanaraq 

rəqs etmələri, yaxud təbiət qüvvələri ilə mübarizədə qalib çıxmış 

adamların sevinci və  məşəl  ətrafında hərlənmələri təsvir 

edilmişdir. Belə rəsmlərdə insanlar bir-birindən fərqlənmir. 

«Yallı» tipli qrup rəqsləri daş dövründə heç bir dini səciyyə 

daşımırdı. Lakin sonrakı dövrlərdə  qəbilə dini ayinlərində bu 

rəqslərdən geniş surətdə istifadə edilmişdir. 

Bəzi alimlər daş dövrünün petroqliflərini incəsənətlə heç bir 

əlaqəsi olmayan dini səciyyəli sehrkar magiya rəsmləri kimi 

qələmə verməyə çalışırlar. Onlar bu təsvirlərdə incəsənət üçün 

mühüm xüsusiyyət olan hissi emosional keyfiyyətlərin 

olmamağını əsas dəlil kimi irəli sürürlər ki, bu da tamamilə yanlış 

fikirdir. 

Bu qaya təsvirlərinə  əsasən biz daş dövrün adamlarının 

idrak proseslərini öyrənir, cəmiyyətin məhsuldar qüvvələri ilə 

tanış olur, insanların geyimləri, silahları  və s. haqqında məlumat 

toplayırıq. Demək, bu rəsmlər obyektiv varlığı müəyyən dərəcədə 

əks etdirir və beləliklə  də, incəsənətin ictimai vəzifələrini yerinə 

yetirir.  İbtidai insanların rəsmlərində emosional xüsusiyyətlər 

axtarmaq yersizdir. Çünki kontur xətli təsvirlərdən hissi 

keyfiyyətlər tələb etmək olmaz. Belə  təsvirlərdə biz insanların 

sevincini, kədərini və s. emosional keyfiyyətlərini görməsək də, 

təsəvvür edirik. 

İbtidai sənət  əsərlərində konkretlikdən uzaq, ümumi və 

mücərrəd xüsusiyyətlərə malik insan surətləri yaradılırdı. Burada 

kişi rəsmləri təxminən bir-birini təkrar edirdi. Bu cəhət heyvan 

təsvirlərində  də öz əksini tapır. Daş dövrünün rəssamından 

təsvirlərdə surətin konkret xüsusiyyətlərini ifadə etmək bacarığını 

gözləmək olmazdı. Yuxarıdakıları nöqsan hesab edərək qədim 

təsvirlərin incəsənətdən uzaq olduğunu iddia etmək düzgün deyil. 

Nəzərə almaq lazımdır ki, qaya təsvirləri keçmişdəki konkret 

varlıqların xətti obrazı kimi müasirlərimizin diqqətini cəlb edir. 

Həcmlərin konturlu xətlərlə ifadə edilməsi, heyvanların dinamik 

vəziyyətdə verilməsi və s. xüsusiyyətlər, söz yox ki, ibtidai 

insanlarda bədii təfəkkürün fəaliyyəti ilə  əlaqədar olmuşdur. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 246

Bütün bunlar petroqliflərin incəsənət  əsərləri olduğunu iddia 

etməyə haqq qazandırır. 

Eneolit (mis-daş) dövründə öküz rəsmlərində ağız, göz kimi 

xırda detallar və dinamika, hərəkət kimi yeni xüsusiyyətlər də 

ortaya çıxır. Bu mərhələdə keçi təsvirləri də  cızılmağa başlayır. 

Çox vaxt onların rəsmləri düz xətlərlə kəsilmiş halda verilir. Belə 

əlavə xətlər magik təsəvvürün ifadəsi idi. Belə ki, ovçu bu sehrkar 

xətləri çəkməklə  gələcək ovu tilsimə saldığına və onu mütləq 

ovlayacağına inanırdı. Bu sehrkarlıq ayinini icra edərkən ovçu, 

yəqin ki, niyyət edir, heyvanın neçə və hansı şəraitdə vurulacağı 

haqqında öz arzusunu bildirir, ya da ürəyində təkrar edirdi. 

Keçilərin rəsmləri bütünlüklə  əyri xətlərin birləşməsindən 

ibarətdir. Bunun nəticəsində  təsvirlərin bədii-estetik keyfiyyəti 

xeyli yüksəlmişdir. Qobustanda qaya təsvirlərinin tənəzzül etdiyi 

orta əsrlərdə isə əksinə, petroqliflər düz xətlərlə cızıldığından daha 

az cazibədar olmuşdur. 

Qaya təsvirlərinin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif məqsədlərə 

xidmət etdiyi şübhəsizdir. Lakin təsvirlər hansı ideallara əsasən 

yaranırsa yaransın, həmişə  qədim rəssamın bacarığından, bədii 

təfəkkürünün, yaradıcılıq fantaziyasının qüvvətli və ya zəif 

olmasından asılı olaraq, müasirlərimizə incəsənət  əsəri kimi çox 

və ya az təsir göstərə bilir. 

Qaya təsvirlərindən ibtidai cəmiyyətdə yazı vasitəsi kimi də 

istifadə edilmişdir. Yəni qaya rəsmləri təsvirli yazılar-

piktoqramlar kimi çox mühüm bir rol oynamışdır. 

Qobustan piktoqramları üç qrupa bölünür. Birinci qrup 

təsvirli yazıların məzmunu xronika xarakteri daşıyır. Belə 

piktoqramlarda qədim «rəssam» qəbilənin gündəlik həyatında baş 

vermiş hadisələrdən xəbər verir. Bu yazılarda qəbilə üzvlərinin 

vəzifələrindən, qurban vermək ayinlərindən və s. bəhs edilir. Bu 

qrupa daxil olan tunc dövrünün piktoqramında iki süvarinin bir 

maralı ovlaması  təsvir edilmişdir. Onların arxasında, hərənin 

özünə aid olan düzbucaqlının içində üfqi xətlər çəkilmişdir. Bu 

göstərir ki, hər ovçu sol tərəfdə silindrik şəkildə,  şərti surətdə 

göstərilmiş  qəbilə ocağına doqquz heyvan verməlidir. Sol 

tərəfdəki süvari ovçu 8 heyvan vermişdir (bunu aşağıda olan 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 247

düzbucaqlıdakı  xətlərin sayından bilirik). Sağ  tərəfdə nizə atan 

süvari isə öz borcunu ödədiyi üçün rəssam bu haqda heç bir şey 

göstərmir. 

Qobustan piktoqramlarının ikinci qrupuna yaddaş vəzifəsini 

görən dini xarakterli yazılar daxildir. Bu tip təsvirlər gündəlik dini 

ayinləri yerinə yetirmək üçün əyani vəsait kimi təcrübi 

əhəmiyyətə malik olmuşdur. Tunc dövrünün belə bir 

piktoqramında heyvanların qurban kəsilməsi ayininin icrası 

göstərilir. 

Üçüncü qrup yazılara qəbilənin gündəlik təsərrüfat həyatı ilə 

bağlı olan piktoqramlar daxildir. Ovçuluq, maldarlıq və ov 

məşqləri ilə  əlaqədar süjetli təsvirlər bu qrupa mənsubdur. Ov 

məşqlərinin necə keçirilməsini nəql edən, daş dövrünə aid bir 

təsviri nəzərdən keçirək. Dağda cızılmış böyük öküz rəsminə ox 

atmaqla ov məşqi keçmək üçün ovçular bir cərgədə düzülmüşlər. 

Onların üzü öküz təsvirinə  və arxaları bizə  tərəf olduğundan 

qolları  və  əlləri görünmür, kürəklərindəki kaman və geydikləri 

enli dəri  şalvarları isə aydın görünür. Qədim rəssam icma 

üzvlərinin ovdan əvvəl necə  məşq etdiklərini bu əsərində  nəql 

edir. Bu piktoqram göstərir ki, ən qədim qaya təsvirlərimiz daş 

dövründə  əcdadlarımızın ov təsərrüfatlarına, ovdan əvvəl məşq 

keçmələrinə və s. həsr edilmişdir. 

O dövrün ox və kamanları ibtidai olduğu üçün uzaq 

məsafədən vəhşi öküzləri ovlamaq olduqca çətin idi. Odur ki, 

qədim  əcdadlarımız daş dövründə çox mühüm bir kəşf etmiş  və 

onun nəticəsində 

də heyvanlara yaxınlaşmaq üçün 

müvəffəqiyyətli bir hiylə  işlədə bilmişlər. Onlar uzun 

müşahidələrin nəticəsində  kəşf etmişdilər ki, vəhşi heyvanlar 

özlərinin qüvvətli iybilmə qabiliyyətlərinə yox, çox zəif görən 

gözlərinə inanırlar. Odur ki, heyvanların bu zəif cəhətindən 

istifadə edən  əcdadlarımız heyvan cəmdəklərindən düzəltdikləri 

gizləncəklərin arxasında gizlənərək, vəhşi öküzlərə asanlıqla 

yaxınlaşır və onları yaxından vura bilirdilər. Vəhşi heyvanlar isə 

bu gizləncəkləri özlərinə oxşadığı üçün heyvan bilib yaxına 

buraxırdılar. Qobustan qayalarında bu gizləncəklərə  həsr edilmiş 

petroqliflər çoxdur. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 248

Qobustanın qaya təsvirləri daş dövründən başlamış XIX əsrə 

qədər olan bütün dövrlərin təsviri sənət və yazı  mədəniyyətini 

əhatə edir. Odur ki, Azərbaycan təsviri sənətinin mənşəyini 

öyrənmək üçün bu qədim rəsmlər qalereyası tədqiqatçılara zəngin 

material verir. Ölkəmizdə incəsənət, din, estetika kimi mühüm 

ictimai elm sahələrinin tarixini araşdırmaqda Qobustan 

petroqliflərinin əvəzedilməz əhəmiyyəti vardır. 

Dulusçuluq. Qədim Azərbaycan  ərazisində iki tip bədii 

dulusçuluq məmulatı istehsal edilirdi. Birinci tip-qırmızı gil 

keramikadır ki, bu, ölkənin cənub rayonları (xüsusilə, Naxçıvan 

zonası) üçün səciyyəvidir. Cilalanmış qara rəngli qablardan ibarət 

olan ikinci tip keramika isə Qafqaz Albaniyasına xas idi. 

Birinci tip keramika polixrom, əlvan rəngli olduğu üçün ona 

boyalı keramika adı verilmişdir. Bu tipli qabların saxsısı 

dulusçuluq kürəsində bişəndən sonra qırmızı  və sarı  rəng alır. 

Belə gil məmulatın üzərində bir qayda olaraq sarı, göy, qara, çox 

zaman qəhvəyi boyalarla çəkilmiş quş, heyvan və insanların stilizə 

edilmiş təsvirlərinə rast gəlirik. 

Boyalı keramika nümunələri Naxçıvan, Qarabağ, Mil düzü, 

Xanlar və Qazax rayonlarında olan qədim yaşayış yerlərindən və 

qəbirlərdən tapılmışdır. 

Azərbaycanda boyalı qablar istehsalı tunc dövründə (e. ə. II 

minillikdə) inkişaf tapmışdır. Azərbaycanda boyalı keramika 

sənətinin inkişafı  qədim  İran qəbilələri ilə iqtisadi-mədəni 

əlaqələrin qurulması nəticəsində meydana çıxmışdır. 

Azərbaycanda tunc dövrünün boyalı keramikası iki üsulla-əl 

ilə  və dulusçuluq dəzgahında hazırlanırdı. Bu qabların üzərində 

təsvirlərdən  əlavə dalğavarı  sınıq və mürəkkəb  şəkilli düz 

xətlərdən ibarət naxışlar da çəkilirdi. 

Boyalı keramika mədəniyyəti orta tunc dövründən dəmir 

dövrünə  qədər dörd inkişaf mərhələsi keçmişdir. Birinci mərhələ 

qabların üzərində monoxrom (birrəngli) rəsmlərin çəkilməsi ilə 

səciyyələnir. Belə  məmulatın üstü qırmızı anqob ilə (xüsusi gil 

məhlulu ilə) örtüldüyündən parıltılı  səthə malik olurdu. Onların 

üzərindəki həndəsi naxışlar (üçbucaq, romb), quşların rəsmi qara 

boya ilə  çəkilirdi. Hündür formalı belə qablar Kültəpədə 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 249

(Naxçıvan), Culfada, Zurnabadda (Xanlar rayonu) və Mil-

Qarabağ düzlərində tapılmışdır. 

İkinci mərhələnin qabları daha kiçik, həm də girdə  şəkildə 

hazırlanırdı. Naxçıvan rayonundan tapılmış belə qabların 

üzərindəki insan, heyvan və quş  rəsmləri qara, qırmızı, ağ, 

qəhvəyi, sarı  və s. boyalarla çəkilir, üstü qırmızı, sarı  və  ağ 

anqobla örtülürdü. Dolça və dövrə  şəklində olan bu qab-ların 

ornamentləri qara və  qırmızı boyalarla çəkilirdi. Naxışlar isə 

düzbucaqlı, üçbucaqlı  və romb kimi motivlərdən tərtib edilirdi. 

Qobustan petroqliflərində gördüyümüz «yallı» tipli rəqs 

təsvirlərinə bu keramikada da rast gəlirik.  Şahtaxtıdan tapılmış 

polixrom rəsmli böyük qab (e. ə. XVIII-XVII əsrlər) da bu 

mərhələyə aiddir. Tovuz, keçi, at, vəhşi heyvan və quşların 

rəsmləri ilə  bəzənmiş kürəvi qabın üstü qırmızı anqobla 

örtülmüşdür. Qabın çiynindəki tovuzlar sırası sarı  rəngli zolağın 

üstündə  təsvir edilmişdir. Təsvirlərdə realist əlamətlərlə yanaşı 

dekorativliyə də geniş yer verilmişdir. 

Üçüncü mərhələnin qabları (Culfa-da, Kültəpədən tapılan 

nümunələr) çaydan, nimçə, kasa formasındadır. Onların üzərində 

qırmızı, qəhvəyi boyalarla çəkilmiş insan, heyvan və quş rəsmləri 

həndəsi naxışlarla haşiyələnmiş  və qablar qırmızı, ağ anqobla 

örtülmüşdür. 

Dördüncü mərhələ  dəmir dövrünün başlanğıcına təsadüf 

edir. Bu vaxt boyalı təsvirli keramika tənəzzülə uğrayaraq ortadan 

çıxır. Dördüncü mərhələnin boyalı qabları dolça, çaydan və kasa 

formasında olub, dalğavarı  cızma üsullu ornamentlərlə  bəzədilir, 

naxışlar isə tünd-qırmızı boyalarla da çəkilirdi. Bu dövrün kürədə 

bişən-dən sonra qırmızı  rəng alan nimçələri günəşi andıran 

qabarıq ornamentlərlə bəzədilmişdir. Onların içərisi qırmızı, çölü 

isə sarı anqobla örtülmüşdür. Çaydanlar bu dövrdə də hazırlanırdı. 

Onların üçbucaq, yanakı  xətlər tipli naxışları  cızma üsulu ilə 

hazırlanırdı. Boz rəngli silindrik piyalələr də bu dövrün bədii 

məhsulu idi. 

Boyalı keramika mədəniyyəti qədim qəbilələrdə estetik 

zövqün tərbiyəsində  əvəzedilməz, mütərəqqi bir rol oynamışdır. 

Əslində bu mədəniyyət orta əsrlərdə Azərbaycanda şirli keramika 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 250

sənətinin yaranması üçün maddi və mənəvi əsas olmuşdur. 

Qədim Azərbaycanın ikinci növ keramikası - cilalanmış 

qara rəngli keramika, əsasən, eneolit dövründən yaranmağa 

başlamış, tunc dövründə isə inkişaf zirvəsinə çatmışdır. 

İlk qara rəngli gil qablar eneolit dövründə hazırlanmışdır. 

Lakin dulusçular bu dövrdə kürələrdə yüksək istilik əldə edə 

bilmədiklərindən və qara keramikanın texnologiyası  hələ 

lazımınca məlum olmadığından ilk nümunələr olduqca nöqsanlı 

idi. Onların plastik forması yöndəmsiz, qara rəngləri ala-tala, 

dekorativ motivləri isə son dərəcə ibtidai şəkildə alınırdı. Bununla 

belə eneolit dövrünə aid qablarda qabarıq  şəkildə olan qəribə 

naxışlar diqqəti daha çox cəlb edir. Belə naxışlı qablardan Qazax 

rayonunun Babadərviş adlı  qədim yaşayış  məskənində  də 

tapılmışdır. E. ə. IV minilliyin eneolit qabları üzərindəki qabarıq 

işarələr həm bəzək məqsədi ilə vurulan naxış, həm də  təsvirli 

yazılar-piktoqramlar olduğu haqda fərziyyələr mövcuddur. 

Piktoqrafiya eneolit dövrünü əhatə edən Kür-Araz mədəniyyətinin 

mühüm  əlamətlərindəndir. Bu dövrə aid piktoqrafik dulusçuluq 

nümunələri Naxçıvan ətrafında və Gürcüstanda da tapılmışdır. 

Piktoqrafiya - təsvirli yazı başqa xalqlarda olduğu kimi, 

Azərbaycanda da yazı mədəniyyətinin ilk mərhələsini təşkil edir. 

İki Babadərviş piktoqramını  nə-zərdən keçirək. Birinci 

nümunədə iki qabarıq rəsm verilmişdir. Soldakı təsvir iki heyvan 

buynuzunun düz xətlərdə birləşməsindən əmələ gəlmişdir. 

Alban dövrünün fiqurlu keramikasında da belə rəsmlərə rast 

gəlirik. Onlar tam plastik heyvan fiqurlarının tənəzzülə uğraması, 

konkret mahiyyət-dən uzaqlaşması  nəticəsində ortaya çıxmışdır. 

Biz bu nəticəyə  əsaslanaraq piktoqramda təhrif edilmiş iki 

buynuzlu heyvan surəti görürük. Əkər dövr nəzərə alınarsa, 

güman etmək olar ki, piktoqramda iki keçi təsvir edilmişdir. Lakin 

sağ  tərəfdəki rəsmin sağ qurtaracağında ucu iti, yuxarısı isə  əyri 

şəkildə olan əlavə bir rəsm də diqqəti cəlb edir. Bu, oxu, 

yuxarıdakı əyri xətt isə kamanı ifadə edir. Ox şəkli, ox sözü qədim 

zamanlarda ovçunu, döyüşçünü təmsil edər, onun şərti rəmzi kimi 

işlənərdi. Təsadüfi deyil ki, qədim türklərdə bir çox qəbilələrin 

adları ox ilə əlaqədar olaraq «Üç ox», «On ox» və s. qoyulmuşdu. 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 251

O vaxt ox istehsal aləti kimi fetişləşmiş-ilahiləşdirilmişdi. 

Piktoqramda ox rəsminin ovçunu bildirdiyini qəbul etsək, 

onda məzmun anlaşılar: bu təsvirli yazıda bir ovçu iki keçi 

öldürmüşdür. Belə bir məzmun bizə  qəribə  gəlsə  də, mis-daş 

dövrünün adamları üçün bu fövqəladə bir hadisənin xəbər 

verilməsi kimi zəruri və lazım idi. Piktoqramın yazılmasından 

məqsəd ovçunun igidliyini qəbilə üzvlərinə bildirmək idi. 

Babadərvişdən tapılmış ikinci piktoqram nümunəsi «M» 

şəklində  və onun üstündə üçbucaq formasında olan iki təsvir 

elementindən ibarətdir. Üçbucağın yuxarı uzadılmış yan xəttinə 

əlavə üç üfqi xətt uzadılmışdır. Belə əlavə xətlər rəsmin yanlarına 

da çəkilmişdir. Tədqiqat nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, 

piktoqramın bu iki rəsmi də mücərrəd təfəkkürün, konkret 

varlıqların rəsmlərinin mücərrədləşdirilməsi 

əsasında 

yaradılmışdır. Aşağıdakı  rəsm quşu, yuxarıdakı isə keçini təmsil 

edir. Sağ  tərəfdəki dairəvi girinti günəşin simvoludur. Buradan 

anlaşılır ki, piktoqrafik yazı kosmoqonik (səma cisimlərinə 

əsaslanan) təsəvvürün təsiri altında cızılmışdır. Nəzərə almaq 

lazımdır ki, qədim rəssamlar, səma cisimlərini simvolik mənalı 

rəsmlərlə göstərirdilər. Buna əsasən deyə bilərik ki, piktoqramdakı 

quş təsviri göyü, keçi rəsmi isə yeri, torpağı təmsil edir. Bizə elə 

gəlir ki, bu yazıda təbiətin iki hissəsi, iki qüvvəsi (yer və göy) 

qarşılaşdırılmış, onların bir-birindən asılılığı  əyani surətdə 

göstərilmişdir. Burada qədim «rəssam» torpağın göyə qarşı olan 

sitayişindən, yağışa olan təmənnasından danışır, sehrkarlıq işinə 

xidmət edir.  

Sonrakı tunc və alban dövrlərində yazılmış Qobustan və 

dulusçuluq piktoqramları isə konkret təfəkkürə  əsaslandığından 

insan və heyvanların real təsvirlərindən yaradılmışdır. 

Tunc dövründə  İran Azərbaycanında olduğu kimi, Şimali 

Azərbaycanda da, xüsusilə Qafqaz Albaniyası  ərazisində qara 

keramika mədəniyyətinin inkişafı yüksək səviyyəyə çatır. 

Cilalı qara keramika Azərbaycanın Xocalı, Mingəçevir, 

Çovdar, Xanlar kimi yerlərində yayılmış qədim məişətlə və dəfn 

ayinləri ilə  əlaqədar inkişaf etmişdir. Belə  məmulatın 

yaradılmasında  əksər hallarda dulusçuluq dəzgahından istifadə 

______________Milli Kitabxana_____________ 

 252

edildiyindən, qabların plastik quruluşu yüksək estetik keyfiyyətə 

malikdir. Misal üçün, Çovdardan (Daşkəsən yaxınlığında) 

tapılmış qabda gövdənin yuxarıya və  aşağıya doğru daralan 

bikonik  şəkildə  həll edilməsi onun plastik gözəlliyi üçün əsas 

yaratmışdır. Gövdənin dairəvi və zərif dayaq üzərində qurulması, 

çiyinlərin ritmik şəkildə olan üç qulp ilə tamamlanması gözəl 

siluetli qabın hündür görünməsinə  səbəb olmuşdur. Bu qabın 

gövdəsi üzərində  təkrar edilən ritmik şaquli xətlər və boğazı 

bəzəyən cızma üçbucaqlar dulusçunun məharətinə dəlalət edir. 

Ustalar məmulata dekorativ forma vermək üçün dulusçu 

dəzgahından bacarıqla istifadə etmişlər. Bunu Xanlar rayonundan 

tapılmış  şaquli kompozisiyalı qabda aydın görürük. Burada 

oturacaq konus şəklində  həll edildikdən sonra, gövdə  dəzgahın 

köməyi ilə qabarıq çevrələrə bölünmüşdür. Yuxarıya doğru 

daralan gövdənin plastik formasını  həmin dekorativ ünsürlər 

kəskin surətdə  nəzərə çarpdırır. Demək, asan bir üsulla çox 

mürəkkəb estetik keyfiyyət əldə edilir. 

Belə qabların qara rəngli və cilalanmış olması onların bədii 

keyfiyyətinə müsbət təsir göstərmişdir. Odur ki, tədqiqatçılar uzun 

zaman bu tip keramikanın texnologiyasını öyrənmək üzərində 

çalışmışlar. Bu haqda keçən  əsrin 30-cu illərində Türkiyə 

keramisti Nuru paşa ilk müvəffəqiyyətli nəticələr  əldə etmişdir. 

Dulusçular qədim keramik məmulatı qara rəngə boyamaq üçün 

adi hisdən bacarıqla istifadə etmişlər. Bu məqsədlə onlar açıq 

havada qurudulmuş gil qabları  əvvəlcə hamar sümük və yaxud 

başqa bərk çisimlə yaxşıca sürtərək onun üzərindəki məsamələri 

doldurub bərkidirdilər, bunu ona görə edirdilər ki, qab kürədə 

bişəndən və qara rəng alandan sonra, həm də cilalanmış və parıltılı 

olsun. Bu qayda ilə hazırlanan qablar tamamilə qara rəngli və 

cilalanmış olur. Lakin elə qablara da rast gəlirik ki, onların 

gövdəsi boz, üzərindəki həndəsi naxışlar isə tünd-qara rəngli və 

parıltılıdır. Belə hallarda həmin qablar bişirilməmişdən qabaq 

yuxarıdakı üsul ilə hazırlanır. Fərq ancaq orasındadır ki, bu tip 

məmulatın bütün səthi deyil, ancaq naxışları sürtülüb bərkidilir. 

Nəticədə qab bişəndən sonra onun sürtülmüş naxışları tünd-qara 

və cilalı, ornamentin yerliyi isə boz rəngdə olur.