Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Yüklə 68,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf Kəpənəklər dörd yetkin mərhələ. inkişaf mərhələsi keçirirlər: yumurta, sürfə, pup və Yetkin fərd – pupdan çıxan yetkin fərd bir neçə gündən sonra cinsi yetkinliyə çatır və çoxalmağa başlayır. Çoxalmadan asılı olaraq bir neçə gün(və ya həftə) yaşayır. Sürfə – sərbəst həyat tərzi keçirir. Aktiv qidalanır və sonrakı mərhələ üçün ehtiyat qida maddəsi toplayır. Bir neçz dəfə qabıq dəyişərək böyüyür. Pup – sonuncu qabıqdəyişmədən sonra sürfə pupa çevrilir. Pup aktiv qidalanmır və hərəkət etmir. Bu dövrdə sürfənin orqan və toxumaları dəyişilərək yetkin fərdə oxşayır. Dolayı inkişaf Heyvanların inkişaf tipləri Misallar 1. 2. ... 134 ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR 1. Səhv fikirləri düzəldin: 1. Buxarlanma yarpaq sahəsindən asılıdır. 2. Güclü quru küləklər zamanı buxarlanma sakit havaya nisbətən daha zəif gedir. 3. Buxarlanma havanın rütubətliyindən asılıdır. 4. Buxar- lanma bitkini istidən qoruyur. 2. Uyğunluğu müəyyən edin: Arteriyalar Venalar Kapillyarlar Eritrositlər Leykositlər Plazma Orqanizmi mikroblardan qoruyan ağ qan hücey- rələri. Qanı ürəkdən aparan ən iri damarlar. Qanı ürəyə aparan damarlar. Bütün orqanizmə oksigen daşıyan qırmızı qan hüceyrələri. Ən kiçik qan damarları. Qanın tərkibinə daxil olan maye. 3. Canlıları qeyri-cinsi çoxalma üsuluna görə qruplaşdırın. Hüceyrənin ikiyə bölünməsi yolu ilə çoxalma _____________ Sporla çoxalma Tumurcuqlanma yolu ilə çoxalma _____________ _____________ 4. Doğru cavab variantını seçin: a. Bitki orqanizminin hissələri ilə çoxalması vegetativ/generativ çoxalma adlanır. b. Bitkinin qələmlə çoxalması üçün gövdə çiliyindən/kök çiliyindən istifadə edirlər. c. Gövdə çiliyi vasitəsilə qarağat/kartof çoxaldılır. 5. Boş yerlərə açar sözlərdən hansılar uyğundur? A) __ bitkinin tozcuğu quru olmalıdır. B) __ insanlar tərəfindən aparılır. C) Bir bitkinin tozcuğunun digər bitkinin dişicik ağızcığına düşməsi __ adlanır. D) __ bitkilərin çiçək tacı cəlbedici olur. E) Çiçəyin öz tozcuğu ilə tozlanması __ adlanır. Açar sözlər: küləklə tozlanma həşəratla tozlanma çarpaz tozlanma öz-özünə tozlanma süni tozlanma 1. Amyöb 2. Mamır 3. Hidra 4. Maya göbələyi 5. Yaşıl evqlena 8. Qıjı Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri 45. Canlı orqanizmlərin məskunlaşması və yayılması 46. Orqanizmlərin mühitlə qarşı 47. Təbii birliklər 48. İnsan və canlı təbiət 49. Azərbaycan qoruqları · Ümumiləşdirici tapşırıqlar lıqlı əlaqəsi 8 -ci 7 -ci Bitki və heyvanların insan həyatında rolu 50. Mədəni bitkilərin insan həyatında əhəmiyyəti 51. Dərman bitkiləri 52. Heyvanların əhliləşdirilməsı və insan həyatında rolu 53. Canlıların insan sağlamlığında rolu 54. Düzgün qidalanma · Ümumiləşdirici tapşırıqlar 135–160 ORQANİZM VƏ MÜHİT 4 4 135 Yay fəslində havada uçan qo- vağın ağ, pambığaoxşar tük- cüklərini, çəməndə bitən zən- cirotunun uçağanlarını, yəqin, görmüsünüz. Bitkilərin paltara ilişən toxum və mey- vələrindəki qarmaqcıqların ol- ması sizi təəccübləndirməyə bilməz. 7 -ci f e sil Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri 45. Canlı orqanizmlərin məskunlaşması və yayılması 1 Heyvanlarla yayılanlar Küləklə yayılanlar Öz-özünə yayılanlar Bitkilərin yayılması. Təbiətdə çi- çəkli bitkilər meyvə və toxumlarla ya- yılır. Bu onlara yeni ərazilərdə məs- kunlaşmağa imkan verir. Meyvə və to- xumlarının yayılmasına görə bitkilə- ri əsasən iki qrupa bölmək olar: t Bəzi b özləri yayır: məsə- lən, alaq bitkisi – itxiyarı yetişmiş meyvəsindəki toxumlari seliklə bir- likdə meyvədən kənara atır. Sarı aka- siya, lobya, xaşxaş və lalənin meyvə- lərində isə meyvəyanlığı quruyur, çat- layır və açılaraq toxumlarını ətrafa səpələyir. Bunların toxumları hər hansı bir amilin – küləyin, suyun, heyvan və insanların vasitəsilə ya- yılır. Küləklə yayılmanı təmin etmək üçün bəzi bitkilərdə müxtəlif uyğun- laşmalar – tükcüklər, uçağanlar və ya qanadcıqlar meydana gəlmişdir. Məsələn, qovaq və söyüdün toxum- ları tükcüklərə, zəncirotunda isə uça- ğanlara malikdir. Ağcaqayın, cökə və göyrüşün isə havada fırlanan qa- nadcıqlı meyvələri olur. Suda yaşa- yan elodeya, suzanbağı, meyvə və toxum- ları su vasitəsilə yayılır. Q o- xumlarını özləri yayanlar və toxum- larını müxtəlif amillərlə yayanlar. arağat, moruq və böyürtkəndə hey- vanları cəlb edən əlvan rəngli, atpıtra- ğı, dəvədabanı bitkilərində isə tükə ilişmək üçün qarmaqcıqlara malik mey- vələr olur. Toxumlarını özləri yayanlar. itkilər toxumu Toxumlarını müxtəlif amillərlə yayanlar. çay kənarın- da bitən qızılağacın Heyvanların yayılması. Quşların, həşəratların, balıqların və məməlilə- rin bəziləri daim yerlərini dəyişməklə, yəni miqrasiya etməklə yeni yaşayış sahəsi əldə edirlər. · Havada uçan tükcüklər, heyvanların tükünə və ya insanların pal- tarına ilişən qarmaqcıqlar nəyə xidmət edir? · Belə uyğunlaşmalar bitkiyə nə üçün lazımdır? 137 136 ORQANİZM VƏ MÜHİT / Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri 4 4 İtxiyarı a b c Toxumlarını özləri yayanlar Meyvə və toxumlarını küləklə yayanlar Tükcükləri, uçağanları və ya qanadcıqları olan bitki toxumları Qanadcıqlar Ağcaqayın Heyvanların yayılması Sxemdə göstərilən bitkilər yayılma üsullarına görə qruplaşdırılmışdır. Fikrinizcə, hər qrupda bitkilərin məhz bu üsulla yayılmasına səbəb nə- dir? Göyrüş Uçağanlar (zəncirotu) Tükcüklər (qarğı) Yay fəslində havada uçan qo- vağın ağ, pambığaoxşar tük- cüklərini, çəməndə bitən zən- cirotunun uçağanlarını, yəqin, görmüsünüz. Bitkilərin paltara ilişən toxum və mey- vələrindəki qarmaqcıqların ol- ması sizi təəccübləndirməyə bilməz. 7 -ci f e sil Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri 45. Canlı orqanizmlərin məskunlaşması və yayılması 1 Heyvanlarla yayılanlar Küləklə yayılanlar Öz-özünə yayılanlar Bitkilərin yayılması. Təbiətdə çi- çəkli bitkilər meyvə və toxumlarla ya- yılır. Bu onlara yeni ərazilərdə məs- kunlaşmağa imkan verir. Meyvə və to- xumlarının yayılmasına görə bitkilə- ri əsasən iki qrupa bölmək olar: t Bəzi b özləri yayır: məsə- lən, alaq bitkisi – itxiyarı yetişmiş meyvəsindəki toxumlari seliklə bir- likdə meyvədən kənara atır. Sarı aka- siya, lobya, xaşxaş və lalənin meyvə- lərində isə meyvəyanlığı quruyur, çat- layır və açılaraq toxumlarını ətrafa səpələyir. Bunların toxumları hər hansı bir amilin – küləyin, suyun, heyvan və insanların vasitəsilə ya- yılır. Küləklə yayılmanı təmin etmək üçün bəzi bitkilərdə müxtəlif uyğun- laşmalar – tükcüklər, uçağanlar və ya qanadcıqlar meydana gəlmişdir. Məsələn, qovaq və söyüdün toxum- ları tükcüklərə, zəncirotunda isə uça- ğanlara malikdir. Ağcaqayın, cökə və göyrüşün isə havada fırlanan qa- nadcıqlı meyvələri olur. Suda yaşa- yan elodeya, suzanbağı, meyvə və toxum- ları su vasitəsilə yayılır. Q o- xumlarını özləri yayanlar və toxum- larını müxtəlif amillərlə yayanlar. arağat, moruq və böyürtkəndə hey- vanları cəlb edən əlvan rəngli, atpıtra- ğı, dəvədabanı bitkilərində isə tükə ilişmək üçün qarmaqcıqlara malik mey- vələr olur. Toxumlarını özləri yayanlar. itkilər toxumu Toxumlarını müxtəlif amillərlə yayanlar. çay kənarın- da bitən qızılağacın Heyvanların yayılması. Quşların, həşəratların, balıqların və məməlilə- rin bəziləri daim yerlərini dəyişməklə, yəni miqrasiya etməklə yeni yaşayış sahəsi əldə edirlər. · Havada uçan tükcüklər, heyvanların tükünə və ya insanların pal- tarına ilişən qarmaqcıqlar nəyə xidmət edir? · Belə uyğunlaşmalar bitkiyə nə üçün lazımdır? 137 136 ORQANİZM VƏ MÜHİT / Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri 4 4 İtxiyarı a b c Toxumlarını özləri yayanlar Meyvə və toxumlarını küləklə yayanlar Tükcükləri, uçağanları və ya qanadcıqları olan bitki toxumları Qanadcıqlar Ağcaqayın Heyvanların yayılması Sxemdə göstərilən bitkilər yayılma üsullarına görə qruplaşdırılmışdır. Fikrinizcə, hər qrupda bitkilərin məhz bu üsulla yayılmasına səbəb nə- dir? Göyrüş Uçağanlar (zəncirotu) Tükcüklər (qarğı) 46. Orqanizmlərin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi 1 Cədvəli dəftərinizə köçürün və heyvanların adlarını uyğun sətirlərdə yazın: qartal, yarasa, soxulcan, qaranquş, ceyran, zürafə, bayquş, köstəbək, pələng, tutuquşu, sərçə. · bu heyvanların həyat tərzinə necə təsir göstərir? İşıq Gündüz həyat tərzi keçirənlər Gecə həyat tərzi keçirənlər Torpaqda yaşayanlar İşığın təsiri. Bitkilər üçün çox mühüm olan fotosintez prosesi yalnız işıqda baş verir. heyvanların bəziləri gün- düz, digərləri isə gecə həyat tərzinə uyğunlaş- mışlar. Rütubətin təsiri. Suyun miqdarının norma- dan kənara çıxması orqanizmlərin fəaliyyətində müəyyən dəyişikliklər yaradır. Məsələn, su çat- mayanda bəzi bitkilər yarpaqlarını tökür, ot- ların yerüstü hissələri quruyur. Gəmiricilər və tısbağalar isə su qıtlığı dövründə yay yuxusuna gedirlər. İşıq- lanmadan asılı olaraq “... Günəş şüalarından qorunmaq üçün ağacın kölgəsinə çəkildim. Bura rütubətli idi. Lakin bu rütubət özü ilə sərinlik gətirirdi. Ağacın yuxarı budaqlarında quşların cəh-cəhi eşidilirdi”. · Bu hekayədə hansı cansız və canlı amillərin təsirindən söhbət gedir? · Orqanizmə təsir edən bu amillərin cəmi, sizcə, nə adlanır? 139 138 4 4 ORQANİZM VƏ MÜHİT / Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri Mühit amilləri. Orqanizmlər daim xarici mühitin təsirinə məruz qalırlar. Orqanizmi əhatə edən cansız və canlı təbiətin bütün amilləri mühit hesab olunur. Mühit şəraiti olmadan orqanizmlər qidalana, tənəffüs edə, böyüyə və nəsil verə bilməzlər. Cansız təbiət amilləri – işıq, temperatur, rütubət, torpaq və havadır. Canlı təbiət amillərinə isə bakteriya, göbələk, bitki və heyvanların təsiri aiddir. Son dövrdə insanın fəaliyyəti də ayrıca amil kimi götürülür. Mühitin canlı orqanizmlərə təsir göstərən bütün amilləri ekoloji amillər adlanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşı- lıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə ekologiya adlanır. Orqanizmlərə cansız amillərin qarşılıqlı təsiri. Orqanizmlərə təsir edən əsas cansız amillər işıq, rütubət və temperaturdur. Əsas cansız amillər İşıq Rütubət Temperatur Mövzuda təklif olunan bitkilərin meyvə və toxumlarını yaymaq üçün han- sı uyğunlaşmalardan istifadə etdiyini cədvəldə yazın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Cümlələri tamamlayın: Meyvələr, toxumlar __, __, __, __ vasitəsilə yayıla bilər. Bitkilərin yayılmsı üçün __ var. Tozağacında, göyrüşdə, ağcaqayında olan __ onların toxumlarının __ vasitəsilə yayılmasına kömək edir. Göbələklər yüngül, birhüceyrəli __ vasitəsilə yayılır. 2. Uyğunluğu müəyyənləşdirin: Meyvə və toxumların quruluşu 1. Xırda və yüngül toxumlar. Qanadcıqlı, tükcüklü və uçağanlı meyvələr. 2. Meyvənin divarlarına təzyiq yaradan seliklə doldurulması. 3. Qarmaqcıqlar, tikanlar, tükcüklər. Meyvə və toxumların yayılma üsulu a) hava ilə b) heyvanlarla c) özləri d) insan vasitəsilə Yayılma Məskunlaşma İtxiyarı, xaşxaş, lobya kimi bitkilər meyvə və toxumlarını __. Heyvanlar miqrasiya etməklə bəzi hallarda yeni yaşayış yerlərinə __. Bitkinin adı Ağcaqayın Meyvəsinin xüsusiyyətləri Meyvəsində qanadcığın olması Küləklə Necə yayılır Bakteriya və göbələklərin yayılması. Bakteriyalar Yer üzərində əlverişsiz mühitə dözümlü sporlarla geniş yayıla bilir. Göbələklər də sporlarla yayılır. Sporlar küləklə, həşəratlarla və onlarla qidalanan heyvanlarla uzaq məsafələrə aparılır. Beləliklə, canlıların əsas xüsusiyyətlərindən biri də yeni yaşayış sahələrini tutaraq burada məskunlaşmalarıdır. 46. Orqanizmlərin mühitlə qarşılıqlı əlaqəsi 1 Cədvəli dəftərinizə köçürün və heyvanların adlarını uyğun sətirlərdə yazın: qartal, yarasa, soxulcan, qaranquş, ceyran, zürafə, bayquş, köstəbək, pələng, tutuquşu, sərçə. · bu heyvanların həyat tərzinə necə təsir göstərir? İşıq Gündüz həyat tərzi keçirənlər Gecə həyat tərzi keçirənlər Torpaqda yaşayanlar İşığın təsiri. Bitkilər üçün çox mühüm olan fotosintez prosesi yalnız işıqda baş verir. heyvanların bəziləri gün- düz, digərləri isə gecə həyat tərzinə uyğunlaş- mışlar. Rütubətin təsiri. Suyun miqdarının norma- dan kənara çıxması orqanizmlərin fəaliyyətində müəyyən dəyişikliklər yaradır. Məsələn, su çat- mayanda bəzi bitkilər yarpaqlarını tökür, ot- ların yerüstü hissələri quruyur. Gəmiricilər və tısbağalar isə su qıtlığı dövründə yay yuxusuna gedirlər. İşıq- lanmadan asılı olaraq “... Günəş şüalarından qorunmaq üçün ağacın kölgəsinə çəkildim. Bura rütubətli idi. Lakin bu rütubət özü ilə sərinlik gətirirdi. Ağacın yuxarı budaqlarında quşların cəh-cəhi eşidilirdi”. · Bu hekayədə hansı cansız və canlı amillərin təsirindən söhbət gedir? · Orqanizmə təsir edən bu amillərin cəmi, sizcə, nə adlanır? 139 138 4 4 ORQANİZM VƏ MÜHİT / Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri Mühit amilləri. Orqanizmlər daim xarici mühitin təsirinə məruz qalırlar. Orqanizmi əhatə edən cansız və canlı təbiətin bütün amilləri mühit hesab olunur. Mühit şəraiti olmadan orqanizmlər qidalana, tənəffüs edə, böyüyə və nəsil verə bilməzlər. Cansız təbiət amilləri – işıq, temperatur, rütubət, torpaq və havadır. Canlı təbiət amillərinə isə bakteriya, göbələk, bitki və heyvanların təsiri aiddir. Son dövrdə insanın fəaliyyəti də ayrıca amil kimi götürülür. Mühitin canlı orqanizmlərə təsir göstərən bütün amilləri ekoloji amillər adlanır. Canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf mühitlə qarşı- lıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə ekologiya adlanır. Orqanizmlərə cansız amillərin qarşılıqlı təsiri. Orqanizmlərə təsir edən əsas cansız amillər işıq, rütubət və temperaturdur. Əsas cansız amillər İşıq Rütubət Temperatur Mövzuda təklif olunan bitkilərin meyvə və toxumlarını yaymaq üçün han- sı uyğunlaşmalardan istifadə etdiyini cədvəldə yazın. Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi edin edin e e t tbiq t tbiq e e N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox xll a ay y n n 1. Cümlələri tamamlayın: Meyvələr, toxumlar __, __, __, __ vasitəsilə yayıla bilər. Bitkilərin yayılmsı üçün __ var. Tozağacında, göyrüşdə, ağcaqayında olan __ onların toxumlarının __ vasitəsilə yayılmasına kömək edir. Göbələklər yüngül, birhüceyrəli __ vasitəsilə yayılır. 2. Uyğunluğu müəyyənləşdirin: Meyvə və toxumların quruluşu 1. Xırda və yüngül toxumlar. Qanadcıqlı, tükcüklü və uçağanlı meyvələr. 2. Meyvənin divarlarına təzyiq yaradan seliklə doldurulması. 3. Qarmaqcıqlar, tikanlar, tükcüklər. Meyvə və toxumların yayılma üsulu a) hava ilə b) heyvanlarla c) özləri d) insan vasitəsilə Yayılma Məskunlaşma İtxiyarı, xaşxaş, lobya kimi bitkilər meyvə və toxumlarını __. Heyvanlar miqrasiya etməklə bəzi hallarda yeni yaşayış yerlərinə __. Bitkinin adı Ağcaqayın Meyvəsinin xüsusiyyətləri Meyvəsində qanadcığın olması Küləklə Necə yayılır Bakteriya və göbələklərin yayılması. Bakteriyalar Yer üzərində əlverişsiz mühitə dözümlü sporlarla geniş yayıla bilir. Göbələklər də sporlarla yayılır. Sporlar küləklə, həşəratlarla və onlarla qidalanan heyvanlarla uzaq məsafələrə aparılır. Beləliklə, canlıların əsas xüsusiyyətlərindən biri də yeni yaşayış sahələrini tutaraq burada məskunlaşmalarıdır. 1 4 4 Meşə və göl sakinlərinin şəkillərinin nömrələrini cədvəlin uyğun sütun- larında yerləşdirin: Meşə sakinləri Göl sakinləri · Onlar öz aralarında və mühitlə necə bağlıdırlar? təbii birliklər əmələ gətirir. Təbii birliklərdə canlı orqanizmlər bir- biri ilə və cansız təbiət amillərilə (torpaq, su və s.) əlaqədədirlər. Təbii birliklər və onları əhatə edən mühit vahid sistem – ekoloji sistem adlanır. İstənilən ekoloji sistemdə əsas yeri üzvi maddə “istehsalçıları” olan yaşıl bitkilər tu- tur. Ekoloji sistemlərdə bir orqanizm digəri ilə qidalandığı üçün bunlar Ekoloji sistem. 47. Təbii birliklər · Bu hekayədə hansı canlılar təsvir olunmuşdur? · Onları bataqlıqda yaşamağa cəlb edən nədir? Ramiz dostuna hekayədən bir parça oxudu: ... “Uzun qarğılar bitmiş bataqlığın kənarında bir qədər dayandım. Suyun üzərində isə dövrə vuran iynəcələr sanki bir-birini qovurdular. Qəflətən sudan çıxan qurbağa bir anda bitkinin üzərinə qonan cücülər- dən birini tutdu. Qamışlıqdan çıxan leyləyi gördükdə yenidən suda gizlənsə də, onun uzun dimdiyindən xilas ola bilmədi”. 141 140 ORQANİZM VƏ MÜHİT / Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsirii 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Temperaturun təsiri. Orqanizmlər müəyyən temperatur hüdu- dunda yaşamağa uyğunlaşmışdır. Onların bəzilərinin (məsələn: qurbağa, kərtənkələ) bədən temperaturu ətraf mühitdən asılı olur. Quşlar və məməlilər isə mühit temperaturundan asılı olmadıqları üçün ilboyu fəal həyat tərzi sürürlər. Qışda qida tapa bilməyən porsuqlar, ayılar, kirpilər fəal olmur və qış yuxusuna gedirlər. Bəzi quşlar isə qida ilə zəngin isti ölkələrə uçurlar. Orqanizmlərə digər canlılar da təsir göstərirlər. Nəticədə canlılar arasında müəyyən münasibətlər formalaşır. Orqanizmlərə canlıların təsiri. N N e e o oy yr r e e n nd d iin n ii z z Öyr Öyr e e ndikl rinizi ndikl rinizi e e Orqanizmlərə təsir edən amilləri uyğun çərçivələrdə yazın. edin edin t tbiq t tbiq e e Xarici mühit amilləri Cansız amillər Canlı amillər Orqanizm Mühit amilləri Ekoloji amillər Ekologiya O Oy yr r e e n n d d ii k k ll e e r rii n n iiz zi i y yo ox Yüklə 68,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|