Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

xll a
ay
y n
n
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün. Birinci sütunda 
fikirlərin nömrəsini, ikinci sütunda isə hansı 
amilin təsirindən söhbət getdiyini qeyd edin: 
a)  Timsahlarin  coxalması  zamanı  gələcək 
Ekoloji amil
Fakt
a)
b)
dölün  cinsini  1°C  temperatur  fərqi  müəyyən  edir.  b)  Qaragilə  və 
mərcangilə  toxumları  yalnız  qidalanan  heyvanın  həzm  sistemindən 
keçdikdən sonra  cücərir. c) Gəmiricilər taxıl bitkiləri ilə qidalanmaqla 
onların  məhsuldarlığını  aşağı  salırlar.    d)  Heyvanların  bir  çoxu 
gündüzlər  yatır,  gecələr  isə  fəal  olurlar.    Onlar  gecə  ov  etmək  üçün 
uyğunlaşmalara malikdirlər.
2. Cədvəli dəftərinizə köçürün və onu tamamlayın:
Cansız təbiət  amilləri
Bitkilərin cavab reaksiyaları
Heyvanların cavab reaksiyaları
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün 
amilləri __ , canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf 
mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə 
__ adlanır.
Təbii birliklər
Canlı  orqanizmlərin  təbii  birlikləri.  Meşə,  çəmən,  bataqlıqda 
olan  canlılar qrup halında birgə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Müəy-
yən  ərazidə  birgə  yaşamağa  uyğunlaşan  müxtəlif  canlılar  qrupu 

1
4
4
Meşə və göl sakinlərinin şəkillərinin nömrələrini cədvəlin uyğun sütun-
larında yerləşdirin:
Meşə sakinləri
Göl sakinləri
· Onlar öz aralarında və mühitlə necə bağlıdırlar?
təbii  birliklər  əmələ  gətirir.  Təbii 
birliklərdə  canlı  orqanizmlər  bir-
biri  ilə  və  cansız  təbiət  amillərilə 
(torpaq, su və s.) əlaqədədirlər. 
Təbii  birliklər  və 
onları əhatə edən mühit vahid sistem 
–  ekoloji  sistem  adlanır.  İstənilən 
ekoloji sistemdə əsas yeri üzvi maddə 
“istehsalçıları” olan yaşıl bitkilər tu-
tur. Ekoloji sistemlərdə bir orqanizm 
digəri  ilə  qidalandığı  üçün  bunlar 
Ekoloji  sistem. 
47.
 
Təbii birliklər
· Bu hekayədə hansı canlılar təsvir olunmuşdur? 
· Onları bataqlıqda yaşamağa cəlb edən nədir?
Ramiz dostuna hekayədən bir parça oxudu:  
...  “Uzun  qarğılar  bitmiş  bataqlığın  kənarında  bir  qədər  dayandım.   
Suyun üzərində isə dövrə vuran iynəcələr sanki bir-birini qovurdular.   
Qəflətən sudan çıxan qurbağa bir anda  bitkinin üzərinə qonan cücülər-
dən  birini  tutdu.  Qamışlıqdan  çıxan  leyləyi  gördükdə  yenidən  suda 
gizlənsə də,  onun uzun dimdiyindən xilas ola bilmədi”.
141
140
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsirii
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10 
11 
12 
13 
14 
15
Temperaturun  təsiri.  Orqanizmlər  müəyyən  temperatur  hüdu-
dunda  yaşamağa  uyğunlaşmışdır.  Onların  bəzilərinin  (məsələn: 
qurbağa, kərtənkələ) bədən temperaturu ətraf mühitdən asılı olur. 
Quşlar və məməlilər isə mühit temperaturundan asılı olmadıqları 
üçün  ilboyu  fəal  həyat  tərzi  sürürlər.  Qışda  qida  tapa  bilməyən 
porsuqlar, ayılar, kirpilər fəal olmur və qış yuxusuna gedirlər. Bəzi 
quşlar isə qida ilə zəngin isti ölkələrə uçurlar.
Orqanizmlərə digər canlılar da 
təsir göstərirlər. Nəticədə canlılar arasında müəyyən münasibətlər 
formalaşır. 
Orqanizmlərə canlıların təsiri. 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
e  e 
Orqanizmlərə təsir 
edən amilləri uyğun 
çərçivələrdə yazın.
edin
edin
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Xarici mühit  amilləri
Cansız amillər
Canlı amillər
Orqanizm
Mühit amilləri
Ekoloji amillər
Ekologiya
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Cədvəli dəftərinizə köçürün. Birinci sütunda 
fikirlərin nömrəsini, ikinci sütunda isə hansı 
amilin təsirindən söhbət getdiyini qeyd edin: 
a)  Timsahlarin  coxalması  zamanı  gələcək 
Ekoloji amil
Fakt
a)
b)
dölün  cinsini  1°C  temperatur  fərqi  müəyyən  edir.  b)  Qaragilə  və 
mərcangilə  toxumları  yalnız  qidalanan  heyvanın  həzm  sistemindən 
keçdikdən sonra  cücərir. c) Gəmiricilər taxıl bitkiləri ilə qidalanmaqla 
onların  məhsuldarlığını  aşağı  salırlar.    d)  Heyvanların  bir  çoxu 
gündüzlər  yatır,  gecələr  isə  fəal  olurlar.    Onlar  gecə  ov  etmək  üçün 
uyğunlaşmalara malikdirlər.
2. Cədvəli dəftərinizə köçürün və onu tamamlayın:
Cansız təbiət  amilləri
Bitkilərin cavab reaksiyaları
Heyvanların cavab reaksiyaları
Mühitin  canlı  orqanizmlərə  təsir  göstərən  bütün 
amilləri __ , canlı orqanizmlərin bir-biri ilə və ətraf 
mühitlə qarşılıqlı əlaqəsini öyrənən elm sahəsi isə 
__ adlanır.
Təbii birliklər
Canlı  orqanizmlərin  təbii  birlikləri.  Meşə,  çəmən,  bataqlıqda 
olan  canlılar qrup halında birgə yaşamağa uyğunlaşmışlar. Müəy-
yən  ərazidə  birgə  yaşamağa  uyğunlaşan  müxtəlif  canlılar  qrupu 

Qurbağa, ağcaqanad, 
qamış, buynuzyarpaq.
4
4
143
142
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Birgə yaşayış formaları
formaları
Qarşılıqlı münasibətdə 
olan orqanizmlər
Yırtıcı–şikar
Parazit sahib
–
Rəqabət
Əhəmiyyəti
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Təbii birliklər
Ekoloji sistem
2. Nümunəyə əsasən, uyğunluğu müəyyən edin.
 
IV. Göl
III. Səhra
II. Meşə
I. Bataqlıq
Maral, ayı, sincab, 
canavar, qaban, palıd.
Qurbağa, boz vağ,  şeh-
çiçəyi, qamış, zəli.
Kərtənkələ, əqrəb, sak-
saul, kaktus.
Heyvanlar və bitkilər
Təbii birliklər
Təbii birliklərin şərhi
Nümunə: 
I-c-2
1. Şəkillərə baxın. Bitki və heyvanlardan bir neçə halqadan ibarət müxtəlif 
qida zənciri qurun.
1
__müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müx-
təlif canlılar qrupu olub  onları əhatə edən mühitlə 
vahid sistem təşkil edir ki, bu da __ adlanır.
tozlanmasında iştirak edir, özləri isə nektarla qida-
lanırlar.
Canlı orqanizmlərin təbii birliklər şəklində yaşa-
masının başlıca səbəbi burada onların yaşayışı üçün 
əlverişli mühitin olmasıdır.
arasında  müəyyən  əlaqə  –  qida 
zənciri  yaranır.
Sadə qida zəncirləri, adətən, 
bir-biri ilə birləşərək mürəkkəb 
şəbəkə əmələ gətirir. Təbii bir-
likləri təşkil edən canlılar ara-
sında birgə yaşamağı təmin edən 
müxtəlif münasibətlər forma-
laşır.
Rəqabət münasibətləri. 
 Rəqabətə dözə 
bilməyənlər isə məhv olurlar.
Yırtıcı–şikar münasibətləri. Tə-
bii birliklərdə yırtıcı–şikar mü-
nasibətlərinə də rast gəlinir. Əl-
verişli şəraitdə (məsələn: qida bol 
olduqda) şikarların sayı artarsa, 
buna müvafiq yırtıcıların da 
miqdarı artır. Yırtıcılar həm də 
sanitar rolunu oynayaraq xəstə 
heyvanları tutub yeyir və 
bununla xəstəliklərin 
yayılmasının qarşısını alırlar.
Parazit – sahib münasibətləri. 
Təbii birliklərdə bəzən bir   orqa-
nizm digər orqanizmdən yaşayış 
məskəni kimi istifadə edir və 
onun hesabına qidalanır. Belə or-
qanizm – parazit, parazitin yaşa-
dığı  orqanizm isə sahib adlanır. 
Əlverişli qarşılıqlı münasibət-
lər.  Təbii birliklərdə birgə yaşa-
maqla əlaqədar bitkilər və hey-
vanlar, bitkilər və mikroorqa-
nizmlər, bir heyvan növü ilə 
digəri arasında  əlverişli qarşı-
lıqlı münasibətlər formalaşır. 
Məsələn, kəpənəklər çiçəklərin 
Oxşar 
həyat tərzi keçirən eyni  və ya 
müxtəlif növə  mənsub olan  
fərdlər arasında gedən mübarizə 
rəqabət adlanır.
Sadə qida zənciri
Rəqabət münasibətləri
Yırtıcı–şikar münasibətləri
Ekoloji sistem
Qida zəncirlərinin 
mürəkkəb şəbəkəsi
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər 
2
3
4
5
6
İçməli, axar suyu olan su 
hövzəsinin bir hissəsidir.
Yerin çoxsaylı həyat forma-
larına malik bitki örtüyü. Əsas 
yeri  ağac, kol və otlar tutur. 
Qurunun düzənlik hissəsidir, 
yağıntı az olur, torpaq qum-
saldır, uzunmüddətli isti 
yayı olur, qış isə qısa və so-
yuq keçir, rütubət aşağıdır.
Durğun suyu olan su hövzə-
sidir, torpağı rütubətlidir, 
azqidalıdır.
a
b
c
d
1
2
3
4

Qurbağa, ağcaqanad, 
qamış, buynuzyarpaq.
4
4
143
142
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Birgə yaşayış formaları
formaları
Qarşılıqlı münasibətdə 
olan orqanizmlər
Yırtıcı–şikar
Parazit sahib
–
Rəqabət
Əhəmiyyəti
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Təbii birliklər
Ekoloji sistem
2. Nümunəyə əsasən, uyğunluğu müəyyən edin.
 
IV. Göl
III. Səhra
II. Meşə
I. Bataqlıq
Maral, ayı, sincab, 
canavar, qaban, palıd.
Qurbağa, boz vağ,  şeh-
çiçəyi, qamış, zəli.
Kərtənkələ, əqrəb, sak-
saul, kaktus.
Heyvanlar və bitkilər
Təbii birliklər
Təbii birliklərin şərhi
Nümunə: 
I-c-2
1. Şəkillərə baxın. Bitki və heyvanlardan bir neçə halqadan ibarət müxtəlif 
qida zənciri qurun.
1
__müəyyən ərazidə birgə yaşamağa uyğunlaşan müx-
təlif canlılar qrupu olub  onları əhatə edən mühitlə 
vahid sistem təşkil edir ki, bu da __ adlanır.
tozlanmasında iştirak edir, özləri isə nektarla qida-
lanırlar.
Canlı orqanizmlərin təbii birliklər şəklində yaşa-
masının başlıca səbəbi burada onların yaşayışı üçün 
əlverişli mühitin olmasıdır.
arasında  müəyyən  əlaqə  –  qida 
zənciri  yaranır.
Sadə qida zəncirləri, adətən, 
bir-biri ilə birləşərək mürəkkəb 
şəbəkə əmələ gətirir. Təbii bir-
likləri təşkil edən canlılar ara-
sında birgə yaşamağı təmin edən 
müxtəlif münasibətlər forma-
laşır.
Rəqabət münasibətləri. 
 Rəqabətə dözə 
bilməyənlər isə məhv olurlar.
Yırtıcı–şikar münasibətləri. Tə-
bii birliklərdə yırtıcı–şikar mü-
nasibətlərinə də rast gəlinir. Əl-
verişli şəraitdə (məsələn: qida bol 
olduqda) şikarların sayı artarsa, 
buna müvafiq yırtıcıların da 
miqdarı artır. Yırtıcılar həm də 
sanitar rolunu oynayaraq xəstə 
heyvanları tutub yeyir və 
bununla xəstəliklərin 
yayılmasının qarşısını alırlar.
Parazit – sahib münasibətləri. 
Təbii birliklərdə bəzən bir   orqa-
nizm digər orqanizmdən yaşayış 
məskəni kimi istifadə edir və 
onun hesabına qidalanır. Belə or-
qanizm – parazit, parazitin yaşa-
dığı  orqanizm isə sahib adlanır. 
Əlverişli qarşılıqlı münasibət-
lər.  Təbii birliklərdə birgə yaşa-
maqla əlaqədar bitkilər və hey-
vanlar, bitkilər və mikroorqa-
nizmlər, bir heyvan növü ilə 
digəri arasında  əlverişli qarşı-
lıqlı münasibətlər formalaşır. 
Məsələn, kəpənəklər çiçəklərin 
Oxşar 
həyat tərzi keçirən eyni  və ya 
müxtəlif növə  mənsub olan  
fərdlər arasında gedən mübarizə 
rəqabət adlanır.
Sadə qida zənciri
Rəqabət münasibətləri
Yırtıcı–şikar münasibətləri
Ekoloji sistem
Qida zəncirlərinin 
mürəkkəb şəbəkəsi
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər 
2
3
4
5
6
İçməli, axar suyu olan su 
hövzəsinin bir hissəsidir.
Yerin çoxsaylı həyat forma-
larına malik bitki örtüyü. Əsas 
yeri  ağac, kol və otlar tutur. 
Qurunun düzənlik hissəsidir, 
yağıntı az olur, torpaq qum-
saldır, uzunmüddətli isti 
yayı olur, qış isə qısa və so-
yuq keçir, rütubət aşağıdır.
Durğun suyu olan su hövzə-
sidir, torpağı rütubətlidir, 
azqidalıdır.
a
b
c
d
1
2
3
4

4
4
145
144
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
fəaliyyəti qadağan edilmir. Yasaqlıqlarda bir çox illər ərzində və ya 
ilin müəyyən fəslində ayrı-ayrı növlər qorunur.
Milli parklarda qoruqlardan fərqli olaraq ərazinin bir hissəsin-
də  dincəlmək  və  turist  gəzintiləri  üçün  icazə  verilir.  Lakin     
ərazinin müəyyən sahəsi qorunur.
İnsan  müasir  elm  və  texnikanın  nailiyyətlərindən  istifadə  et-
məklə  təbiətin qorunması yollarını araşdırır. Bunun üçün meşələ-
rin bərpası, təmizləyici qurğular, tullantısız texnologiya üsulları iş-
lənib hazırlanır.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
İnsan fəaliyyətinin təbiətə təsir 
edən əsas amillərini sadalayın.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Mənfi təsirlər
Müsbət təsirlər
1. İşarələrin mənasını izah edin.
2. Qorunan əraziləri və onların xüsusiyyətlərini müvafiq xanalarına  yaz-
maqla cədvəli tamamlayın.
Qorunan ərazilər
Qoruqlar
Yasaqlıqlar 
Milli parklar 
“Qırmızı kitab”
Canlıların  nadir  növlərinin  saxlanılması  və  onun 
mühafizəsi  üçün  qorunan  ərazilər  __,  __,  __, 
yaradılır.  Qorunması  vacib  olan  növlərin  adları  __ 
daxil edilir. 
48. 
İnsan və canlı təbiət
· İri şəhərlərdə xəstəliklərin çoxalması nə ilə əlaqədardır?
· Ətraf mühitin çirklənməsinin başlıca səbəbləri hansılardır?
Son dövrlərin statistikasına görə, böyük şəhərlərdə tənəffüs yol-
ları, mədə-bağırsaq, sinir və bu kimi xəstəliklər kənd yerlərinə nis-
bətən  çoxalmışdır...  Xəstəliklərin  artması  müvafiq  olaraq  ölüm 
hallarının çoxalmasına da səbəb olmuşdur.
İnsanın təbiətə təsiri. Qədim insanların təbiətə təsiri o qədər də 
güclü olmamışdır. Onlar 
yeməli bitki-
ləri  toplamış  və  vəhşi  heyvanları  ovlamışlar.  Hazırkı  dövrdə 
insanın təbiətə təsiri o qədər geniş miqyas alıb ki, təbiətdə mövcud 
olan  tarazlığın  pozulması  təhlükəsi  yaranıb.  Bu  səbəbdən  bə-
şəriyyət təbiətin qorunması barədə düşünməyə başlayıb.
“Qırmızı  kitab”.  Yer  üzərində  canlı  aləmin  sərvət-
lərinin qorunması üçün 1948-ci ildə Beynəlxalq Təbiəti və 
Təbii Ehtiyatların Mühafizəsi İttifaqı (BTMİ) yaradıldı. 
Onun  təşkil  etdiyi  komissiya  tərəfindən  1966-cı  ildə  ilk 
“Qırmızı  kitab”  nəşr  olundu.  “Qırmızı  kitab”  –  daim  fə-
aliyyət göstərən dövlət sənədi olub nadir və nəsli kəsilmək-
də olan növlərin müasir vəziyyəti barədə məlumatları özündə əks 
etdirir.
Azərbaycanın ilk “Qırmızı kitab”ı 1989-cu ildə nəşr olunmuşdur. 
Qorunan  ərazilər.  Canlıların  nadir  növlərinin  saxlanılması  və 
onun qorunması üçün qorunan ərazilər – qoruqlar, yasaqlıqlar və 
milli parklar yaradılır. Azərbaycanda 8 milli park, 12 qoruq və 24 
yasaqlıq var.
Qoruqlar ciddi mühafizə olunan təbiət sahələridir. Qoruq ərazi-
sində mal-qara otarmaq, turizm, ov etmək, ağac kəsmək kimi insa-
nın bütün təsərrüfat fəaliyyəti qadağan edilir.
Yasaqlıqlar bəzi növlərin saxlanılması üçün müvəqqəti qorunan 
ərazidir. Burada insanın qorunan növə ziyan vurmayan təsərrüfat 
özlərinə qida əldə etmək üçün 
Yasaqlıqlar
Qorunan ərazilər
Сiddi mühafizə olunan təbiət 
sahələridir. Ərazidə insanın 
bütün təsərrüfat fəaliyyəti 
qadağan edilir.
Xüsusiyyətləri
Şəkillərə baxın. Ətraf mühitə təsir edən hansı amillər təsvir olunmuş-
dur? Bu amillərin təsiri nəyə gətirib çıxarır?
1
1
2
3
4
1
2
3
4
5
6
?
?
?
?

4
4
145
144
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
fəaliyyəti qadağan edilmir. Yasaqlıqlarda bir çox illər ərzində və ya 
ilin müəyyən fəslində ayrı-ayrı növlər qorunur.
Milli parklarda qoruqlardan fərqli olaraq ərazinin bir hissəsin-
də  dincəlmək  və  turist  gəzintiləri  üçün  icazə  verilir.  Lakin     
ərazinin müəyyən sahəsi qorunur.
İnsan  müasir  elm  və  texnikanın  nailiyyətlərindən  istifadə  et-
məklə  təbiətin qorunması yollarını araşdırır. Bunun üçün meşələ-
rin bərpası, təmizləyici qurğular, tullantısız texnologiya üsulları iş-
lənib hazırlanır.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
İnsan fəaliyyətinin təbiətə təsir 
edən əsas amillərini sadalayın.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Mənfi təsirlər
Müsbət təsirlər
1. İşarələrin mənasını izah edin.
2. Qorunan əraziləri və onların xüsusiyyətlərini müvafiq xanalarına  yaz-
maqla cədvəli tamamlayın.
Qorunan ərazilər
Qoruqlar
Yasaqlıqlar 
Milli parklar 
“Qırmızı kitab”
Canlıların  nadir  növlərinin  saxlanılması  və  onun 
mühafizəsi  üçün  qorunan  ərazilər  __,  __,  __, 
yaradılır.  Qorunması  vacib  olan  növlərin  adları  __ 
daxil edilir. 
48. 
İnsan və canlı təbiət
· İri şəhərlərdə xəstəliklərin çoxalması nə ilə əlaqədardır?
· Ətraf mühitin çirklənməsinin başlıca səbəbləri hansılardır?
Son dövrlərin statistikasına görə, böyük şəhərlərdə tənəffüs yol-
ları, mədə-bağırsaq, sinir və bu kimi xəstəliklər kənd yerlərinə nis-
bətən  çoxalmışdır...  Xəstəliklərin  artması  müvafiq  olaraq  ölüm 
hallarının çoxalmasına da səbəb olmuşdur.
İnsanın təbiətə təsiri. Qədim insanların təbiətə təsiri o qədər də 
güclü olmamışdır. Onlar 
yeməli bitki-
ləri  toplamış  və  vəhşi  heyvanları  ovlamışlar.  Hazırkı  dövrdə 
insanın təbiətə təsiri o qədər geniş miqyas alıb ki, təbiətdə mövcud 
olan  tarazlığın  pozulması  təhlükəsi  yaranıb.  Bu  səbəbdən  bə-
şəriyyət təbiətin qorunması barədə düşünməyə başlayıb.
“Qırmızı  kitab”.  Yer  üzərində  canlı  aləmin  sərvət-
lərinin qorunması üçün 1948-ci ildə Beynəlxalq Təbiəti və 
Təbii Ehtiyatların Mühafizəsi İttifaqı (BTMİ) yaradıldı. 
Onun  təşkil  etdiyi  komissiya  tərəfindən  1966-cı  ildə  ilk 
“Qırmızı  kitab”  nəşr  olundu.  “Qırmızı  kitab”  –  daim  fə-
aliyyət göstərən dövlət sənədi olub nadir və nəsli kəsilmək-
də olan növlərin müasir vəziyyəti barədə məlumatları özündə əks 
etdirir.
Azərbaycanın ilk “Qırmızı kitab”ı 1989-cu ildə nəşr olunmuşdur. 
Qorunan  ərazilər.  Canlıların  nadir  növlərinin  saxlanılması  və 
onun qorunması üçün qorunan ərazilər – qoruqlar, yasaqlıqlar və 
milli parklar yaradılır. Azərbaycanda 8 milli park, 12 qoruq və 24 
yasaqlıq var.
Qoruqlar ciddi mühafizə olunan təbiət sahələridir. Qoruq ərazi-
sində mal-qara otarmaq, turizm, ov etmək, ağac kəsmək kimi insa-
nın bütün təsərrüfat fəaliyyəti qadağan edilir.
Yasaqlıqlar bəzi növlərin saxlanılması üçün müvəqqəti qorunan 
ərazidir. Burada insanın qorunan növə ziyan vurmayan təsərrüfat 
özlərinə qida əldə etmək üçün 
Yasaqlıqlar
Qorunan ərazilər
Сiddi mühafizə olunan təbiət 
sahələridir. Ərazidə insanın 
bütün təsərrüfat fəaliyyəti 
qadağan edilir.
Xüsusiyyətləri
Şəkillərə baxın. Ətraf mühitə təsir edən hansı amillər təsvir olunmuş-
dur? Bu amillərin təsiri nəyə gətirib çıxarır?
1
1
2
3
4
1
2
3
4
5
6
?
?
?
?

Qızılağac Dövlət Təbiət Qoruğu. Azərbaycanın ən böyük qoru-
ğudur. Ərazisi 88.360 ha-dır. Landşaftına görə su-bataqlıq quşla-
rının yaşama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyəti olan qoruqdur. 
Qoruq  ərazisinin  qışı  mülayim,  yayı    isə  quru  və  isti  keçir. 
Burada  su-bataqlıq, yarımsəhra və çəmənlik bitkiləri yayılmışdır.
Ərazidə məskunlaşmış 
quş növü (qıvrımlələk qutan, 
çəhrayı qutan, qara leylək, dəniz qartalı, məzar qartalı, boz kəklik, 
turac, adi dovdaq,   sultantoyuğu, ərsindimdik, çəhrayı flaminqo   
və  s.)  Azərbaycan  Respublikasının  “Qırmızı  kitab”ına  daxil 
edilmişdir.
Qoruğun təbiətinin rəngarəngliyinin, bitki, əsasən də heyvanat 
aləminin  zənginliyinin  əraziyə  çoxsaylı  yerli  və  xarici  turistləri 
cəlb edəcəyini nəzərə alaraq gələcəkdə Qızılağac Dövlət Təbiət Qo-
ruğunun  və  ona  bitişik  ərazilərin  sahəsinin  genişləndirilməsi  he-
sabına  milli parkın yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.
20-yə yaxın