Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
__ çoxalmanın __,  __, __, __ çoxalma formaları var. 
1
2
3
4
5
6
7
8
9 
10
Yaşıl evqlena
№
Maya göbələyi
№
Papaqlı göbələk
№
a. Ana orqanizm böyüyərək iki hissəyə 
bölünür və nəticədə qız fərdlər yaranır.
b. Ana orqanizmdə kiçik qabarcıq – tumurcuq 
əmələ gəlir.
c. Spor əlverişsiz mühit şəraitinə dözümlü 
qalın qılafa malik olur. 
a
c
b

Vegetativ çoxalma. Təbiətdə geniş yayılmış çoxalma formasıdır. La-
kin insanlar kənd təsərrüfatı və dekorativ bitkilərin artırılmasında bu 
üsuldan daha çox istifadə edirlər. Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxal-
maya çiliklə (kök, gövdə və yarpaq çilikləri), bığcıqlarla, kök pöhrələri 
və  bicləri,  şəklini  dəyişmiş  zoğ  və  köklərlə,  calaq  vasitəsilə  çoxalma 
aiddir.
Laboratoriya işi. Yarpaq çilikləri vasitəsilə otaq bitkilərinin çoxaldılması.
Təchizat: uzambar bənövşəsi, içərisində nəm torpaq olan dibçək, qayçı, 
bir stəkan su, bitkini örtmək üçün stəkan, rezin əlcək.
İşin gedişi: 1. Ehtiyatla uzambar bənövşəsindən yarpaq kəsin. 2. Dib-
çəkdəki torpaqda çökəklik düzəldin.3. Yarpaq çiliyini çökəklikdə yer-
ləşdirin və torpaqla örtün. 4. Bir az sulayın. 5. Çiliyin üzərini stəkanla 
örtün.
40. 
Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxalma
Bir yay səhəri Fərhad baba bağda əkdiyi ağac və kollara baxırdı. Ha-
sarın kənarında bitən qarağat kollarını nəzərdən keçirərək onları 
çoxaltmağı və bağın digər sahələrində də əkməyi qərara aldı. 
· Sizcə, Fərhad baba onu necə çoxalda bilər?
Çiliklə çoxalma. Çilik – bitkilərin vegetativ orqanının kiçik parça-
sıdır.   Kök və gövdə çilikləri ilə bir çox ağac, kol bitkilərini artırmaq 
mümkündür. Yazda cavan zoğlar götürülür və onlar münbit torpağa 
və ya nəm quma əkilir (məsələn: qarağat, qızılgül, ətirşah). Bitkiləri 
yarpaq  çilikləri  ilə  də  çoxaltmaq  mümkündür. Yarpaqda  olan    əlavə 
tumurcuqlardan bitkinin yerüstü gövdəsi yaranır. 
Quşarmudu, ağcaqovaq, yasəmən, moruq və s. ağac və kol bitkiləri-
nin köklərində əlavə tumurcuqlardan kök pöhrələri əmələ gəlir. 
Şəklini  dəyişmiş  orqanlarla  çoxalma.  Bitkilər  gövdə  yumrusu
(kartof, topinambur), kökümsovlar (çayır, ayrıqotu), soğanaq (soğan, 
 
sarımsaq), soğanaqlı yumrular (qladi-
olus, zəfəran) və bığcıqlarla (çiyələk, 
qaymaqçiçəyi)  çoxala bilir.
Basdırmaqələmlə  çoxaltma.  Vege-
tativ çoxalmada bəzən basdırmaqələm 
(firqəndə) üsulundan da istifadə edilir. 
Basdırmaqələm  bitkidən  ayrılmadan 
kök  verməsi  üçün  yerə  basdırılmış 
xüsusi zoğlardan ibarətdir. Bu zaman 
bitkinin budağını əyərək üfüqi surətdə 
torpağa basdırırlar.
tuta bilirlər.
Vegetativ çoxalma zamanı ana bitkinin əlamətləri saxlanıldığı üçün 
bağçılıqda geniş istifadə edilir və qiymətli əlamətlər olduğu kimi nə-
sildən-nəslə ötürülür. Toxumla çoxaltdıqda, adətən, belə əlamət sax-
lanılmır və nəticədə cır bitki yaranır. Vegetativ çoxalma yolu ilə daha 
qısa vaxt ərzində yeni bitki yetişdirilə bilir.
Calaqla çoxaltma. Bitkinin bir hissəsinin başqa 
bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi calaq adlanır. 
Bu zaman kökü torpaqda olan bitki (adətən, cır bitki 
olur)  calaqaltı,  qələm  götürülən  bitki  hissəsi  isə 
calaqüstü adlanır. Sadə calaqda calaqüstü və calaq-
altı eyni yoğunluqda olur. Bu hissələrin  kəsik səth-
ləri bir-birinin üzərini tamamilə örtür. Sonra onlar 
sarğı ilə möhkəm bağlanır. Sadə calağı, adətən, yaz-
da aparırlar. Göz calağında isə calaqaltının üzərində 
T-şəkilli  kəsik  aparılır,  buraya  azca  oduncaq  his-
səsinə  malik  tumurcuq  yerləşdirilir.    Meyvə 
ağaclarının  əksəriyyətini  calaqla  çoxaltmaq 
mümkündür.
Vegetativ çoxalmanın təbiətdə əhəmiyyəti. Bit-
kilərdə bəzi hallarda toxumla çoxalma çətinlik törə-
dir. Məsələn, çiyələk kölgəli yerlərdə çiçək açmır və 
toxum və meyvə əmələ gətirmir. Bu şəraitdə o, əsa-
sən vegetativ çoxalır. Vegetativ çoxalma nəticəsin-
də orqanizmlər tez yayılır və yeni yaşayış mühitini 
Çiliklə çoxalma
Yarpaq 
çiliyi
Gövdə 
çiliyi
Kök 
çiliyi
Basdırmaqələm üsulu
Calaq üsulları
Yarma 
calağı
Sadə
calaq
Göz 
calağı
3
3
119
118
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Georginin (soğangülü) 
kök yumrusu
İnciçiçəyinin 
kökümsovu 
Çiyələyin bığcığı
Kartofun
gövdə 
yumrusu 
Zanbağın
soğanağı  
Şəklini dəyişmiş orqanlar

Vegetativ çoxalma. Təbiətdə geniş yayılmış çoxalma formasıdır. La-
kin insanlar kənd təsərrüfatı və dekorativ bitkilərin artırılmasında bu 
üsuldan daha çox istifadə edirlər. Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxal-
maya çiliklə (kök, gövdə və yarpaq çilikləri), bığcıqlarla, kök pöhrələri 
və  bicləri,  şəklini  dəyişmiş  zoğ  və  köklərlə,  calaq  vasitəsilə  çoxalma 
aiddir.
Laboratoriya işi. Yarpaq çilikləri vasitəsilə otaq bitkilərinin çoxaldılması.
Təchizat: uzambar bənövşəsi, içərisində nəm torpaq olan dibçək, qayçı, 
bir stəkan su, bitkini örtmək üçün stəkan, rezin əlcək.
İşin gedişi: 1. Ehtiyatla uzambar bənövşəsindən yarpaq kəsin. 2. Dib-
çəkdəki torpaqda çökəklik düzəldin.3. Yarpaq çiliyini çökəklikdə yer-
ləşdirin və torpaqla örtün. 4. Bir az sulayın. 5. Çiliyin üzərini stəkanla 
örtün.
40. 
Çiçəkli bitkilərdə vegetativ çoxalma
Bir yay səhəri Fərhad baba bağda əkdiyi ağac və kollara baxırdı. Ha-
sarın kənarında bitən qarağat kollarını nəzərdən keçirərək onları 
çoxaltmağı və bağın digər sahələrində də əkməyi qərara aldı. 
· Sizcə, Fərhad baba onu necə çoxalda bilər?
Çiliklə çoxalma. Çilik – bitkilərin vegetativ orqanının kiçik parça-
sıdır.   Kök və gövdə çilikləri ilə bir çox ağac, kol bitkilərini artırmaq 
mümkündür. Yazda cavan zoğlar götürülür və onlar münbit torpağa 
və ya nəm quma əkilir (məsələn: qarağat, qızılgül, ətirşah). Bitkiləri 
yarpaq  çilikləri  ilə  də  çoxaltmaq  mümkündür. Yarpaqda  olan    əlavə 
tumurcuqlardan bitkinin yerüstü gövdəsi yaranır. 
Quşarmudu, ağcaqovaq, yasəmən, moruq və s. ağac və kol bitkiləri-
nin köklərində əlavə tumurcuqlardan kök pöhrələri əmələ gəlir. 
Şəklini  dəyişmiş  orqanlarla  çoxalma.  Bitkilər  gövdə  yumrusu
(kartof, topinambur), kökümsovlar (çayır, ayrıqotu), soğanaq (soğan, 
 
sarımsaq), soğanaqlı yumrular (qladi-
olus, zəfəran) və bığcıqlarla (çiyələk, 
qaymaqçiçəyi)  çoxala bilir.
Basdırmaqələmlə  çoxaltma.  Vege-
tativ çoxalmada bəzən basdırmaqələm 
(firqəndə) üsulundan da istifadə edilir. 
Basdırmaqələm  bitkidən  ayrılmadan 
kök  verməsi  üçün  yerə  basdırılmış 
xüsusi zoğlardan ibarətdir. Bu zaman 
bitkinin budağını əyərək üfüqi surətdə 
torpağa basdırırlar.
tuta bilirlər.
Vegetativ çoxalma zamanı ana bitkinin əlamətləri saxlanıldığı üçün 
bağçılıqda geniş istifadə edilir və qiymətli əlamətlər olduğu kimi nə-
sildən-nəslə ötürülür. Toxumla çoxaltdıqda, adətən, belə əlamət sax-
lanılmır və nəticədə cır bitki yaranır. Vegetativ çoxalma yolu ilə daha 
qısa vaxt ərzində yeni bitki yetişdirilə bilir.
Calaqla çoxaltma. Bitkinin bir hissəsinin başqa 
bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi calaq adlanır. 
Bu zaman kökü torpaqda olan bitki (adətən, cır bitki 
olur)  calaqaltı,  qələm  götürülən  bitki  hissəsi  isə 
calaqüstü adlanır. Sadə calaqda calaqüstü və calaq-
altı eyni yoğunluqda olur. Bu hissələrin  kəsik səth-
ləri bir-birinin üzərini tamamilə örtür. Sonra onlar 
sarğı ilə möhkəm bağlanır. Sadə calağı, adətən, yaz-
da aparırlar. Göz calağında isə calaqaltının üzərində 
T-şəkilli  kəsik  aparılır,  buraya  azca  oduncaq  his-
səsinə  malik  tumurcuq  yerləşdirilir.    Meyvə 
ağaclarının  əksəriyyətini  calaqla  çoxaltmaq 
mümkündür.
Vegetativ çoxalmanın təbiətdə əhəmiyyəti. Bit-
kilərdə bəzi hallarda toxumla çoxalma çətinlik törə-
dir. Məsələn, çiyələk kölgəli yerlərdə çiçək açmır və 
toxum və meyvə əmələ gətirmir. Bu şəraitdə o, əsa-
sən vegetativ çoxalır. Vegetativ çoxalma nəticəsin-
də orqanizmlər tez yayılır və yeni yaşayış mühitini 
Çiliklə çoxalma
Yarpaq 
çiliyi
Gövdə 
çiliyi
Kök 
çiliyi
Basdırmaqələm üsulu
Calaq üsulları
Yarma 
calağı
Sadə
calaq
Göz 
calağı
3
3
119
118
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Georginin (soğangülü) 
kök yumrusu
İnciçiçəyinin 
kökümsovu 
Çiyələyin bığcığı
Kartofun
gövdə 
yumrusu 
Zanbağın
soğanağı  
Şəklini dəyişmiş orqanlar

1
3
3
121
120
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Cədvəli dəftərinizdə çəkin və vegetativ çoxalma üsuluna uyğun bitki-
lərin adlarını sağ sütunda qeyd edin. 
Bitkilərin vegetativ çoxalması üsulu
Bitkinin adı
Yarpaq
Kök
Zoğun yeraltı şəkildəyişmələri
Yarpaq çilikləri
Kök çilikləri
1. Kökümsov
2. Gövdə yumrusu
3. Soğanaq
Zoğun yerüstü hissələri
1. Zoğ çilikləri
2. Bığcıqlar
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
2. Bitkilər 
çoxalmanın hansı 
formaları ilə 
çoxaldılır? Nəzərə 
alın ki, bir bitki bir 
neçə formada 
çoxaldıla bilər, 
məsələn: 
vegetativ 
1– C, D,E
1. Alma  
2. Kartof  
3. Qarağat 
4. Soğan 
5. Sarımsaq 
6. Moruq 
7. Qovaq  
8. Ayrıqotu 
9. İnciçiçəyi  
10. Meşə çiyələyi  
11. Qızılgül 
12. Gavalı 
13. Qarğasoğanı 
A.
B. 
C. 
D.
E. 
 
Sürünən zoğlar
Zoğun yeraltı 
şəkildəyişmələri 
Kök pöhrələri
 Qələmlər  
Calaq
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1. Şəkildə vegetativ çoxalmanın 
hansı formaları göstərilmişdir? 
Bu çoxalmanın hər iki formasının 
oxşar və fərqli cəhətləri göstərin 
(Venn diaqramı vasitəsilə).
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Kök  çilikləri  vasitəsilə  çoxalma  __  aiddir.  Bitkinin  bir 
hissəsinin başqa bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi  __ 
adlanır.
Vegetativ çoxalma
Calaq
Açar sözl e r
Çiçəkli bitkilərdə t
 Çiçəkli bitkilərdə mayalanma pro-
sesinin getməsi üçün erkəkciklərdə yaranan tozcuqlar mütləq dişi-
ciyin  ağızcığına  düşməlidir.  Çiçəkli  bitkilərdə  erkəkciyin  toz-
cuğunun dişicik ağızcığına düşməsi prosesi tozlanma adlanır.  
ozlanma.
Öz-özünə tozlanma. Bir çiçəkdə olan erkəkcik tozcuğunun hə-
min çiçəkdəki dişicik ağızcığına düşməsi prosesi öz-özünə tozlanma 
adlanır. Öz-özünə tozlanan bitkilərdə həm dişiciyi, həm də erkək-
ciyi olan ikicinsli çiçəklər olur. Bu bitkilərin çiçəklərində erkəkcik 
və dişiciklərin yetişməsi eyni vaxtda baş verir. Erkəkciklər, adətən 
dişicikdən yuxarıda yerləşir. Öz-özünə tozlanan bitkilərin çiçəkləri  
əsasən  ətirsiz,  görkəmsiz  və  nektarsız  olur.  Buğda,  arpa,  darı, 
 
41. 
Tozlanma  
Geniş sahəli bağlarda ağacların çiçəkləməsi dövründə arı pətək-
lərinin qoyulması məsləhət görülür.
· Nə üçün arı, kəpənək və milçəklər çiçəklərə qonurlar?
· Bu zaman hansı proses baş verir?
Belə bir təcrübə  aparılmışdır. Noxud və alma 
bitkilərinin hələ açılmamış çiçəklərini tənzif 
torbacıqlarla örtmüşlər. Çiçəkləmə döv-
ründən sonra noxudun meyvəsi əmələ gəlsə 
də, almada müşahidə edilməmişdir. 
· Bunun səbəbi nədir? 
·  Verilmiş  sxemə  görə,  noxud  və  almanın 
çiçəklərini müəyyən edin.
· Onlarda tozlanma necə baş verir?
Təcrübə ilə tanış olub suallara cavab verin.
Öz-özünə tozlanma
(sxem)
çəltik,  vələmir,  noxud  kimi  öz-özünə  tozla-
nan  bitkilərdə  tozlanma  çiçək  açılmazdan   
əvvəl – qapalı çiçəkdə gedir. Pambıq, kənaf, 
kətanda isə tozlanma çiçək açıldıqdan sonra 
baş verir.
Çarpaz  tozlanma.  Bir  çiçəyin  erkəkcik 
tozcuğunun  digər  çiçəyin  dişiciyinin  ağız-
cığına  düşməsinə  çarpaz  tozlanma  deyilir. 
Bu tozlanmaya təbiətdə daha çox rast gəlinir. 
Belə  bitkilərdə  dişicik  və  erkəkcik  əksər 
hallarda müxtəlif vaxtlarda yetişir, dişicik, 
a
b
,

1
3
3
121
120
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Cədvəli dəftərinizdə çəkin və vegetativ çoxalma üsuluna uyğun bitki-
lərin adlarını sağ sütunda qeyd edin. 
Bitkilərin vegetativ çoxalması üsulu
Bitkinin adı
Yarpaq
Kök
Zoğun yeraltı şəkildəyişmələri
Yarpaq çilikləri
Kök çilikləri
1. Kökümsov
2. Gövdə yumrusu
3. Soğanaq
Zoğun yerüstü hissələri
1. Zoğ çilikləri
2. Bığcıqlar
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
2. Bitkilər 
çoxalmanın hansı 
formaları ilə 
çoxaldılır? Nəzərə 
alın ki, bir bitki bir 
neçə formada 
çoxaldıla bilər, 
məsələn: 
vegetativ 
1– C, D,E
1. Alma  
2. Kartof  
3. Qarağat 
4. Soğan 
5. Sarımsaq 
6. Moruq 
7. Qovaq  
8. Ayrıqotu 
9. İnciçiçəyi  
10. Meşə çiyələyi  
11. Qızılgül 
12. Gavalı 
13. Qarğasoğanı 
A.
B. 
C. 
D.
E. 
 
Sürünən zoğlar
Zoğun yeraltı 
şəkildəyişmələri 
Kök pöhrələri
 Qələmlər  
Calaq
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1. Şəkildə vegetativ çoxalmanın 
hansı formaları göstərilmişdir? 
Bu çoxalmanın hər iki formasının 
oxşar və fərqli cəhətləri göstərin 
(Venn diaqramı vasitəsilə).
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Kök  çilikləri  vasitəsilə  çoxalma  __  aiddir.  Bitkinin  bir 
hissəsinin başqa bir bitkinin hissəsi ilə birləşdirilməsi  __ 
adlanır.
Vegetativ çoxalma
Calaq
Açar sözl e r
Çiçəkli bitkilərdə t
 Çiçəkli bitkilərdə mayalanma pro-
sesinin getməsi üçün erkəkciklərdə yaranan tozcuqlar mütləq dişi-
ciyin  ağızcığına  düşməlidir.  Çiçəkli  bitkilərdə  erkəkciyin  toz-
cuğunun dişicik ağızcığına düşməsi prosesi tozlanma adlanır.  
ozlanma.
Öz-özünə tozlanma. Bir çiçəkdə olan erkəkcik tozcuğunun hə-
min çiçəkdəki dişicik ağızcığına düşməsi prosesi öz-özünə tozlanma 
adlanır. Öz-özünə tozlanan bitkilərdə həm dişiciyi, həm də erkək-
ciyi olan ikicinsli çiçəklər olur. Bu bitkilərin çiçəklərində erkəkcik 
və dişiciklərin yetişməsi eyni vaxtda baş verir. Erkəkciklər, adətən 
dişicikdən yuxarıda yerləşir. Öz-özünə tozlanan bitkilərin çiçəkləri  
əsasən  ətirsiz,  görkəmsiz  və  nektarsız  olur.  Buğda,  arpa,  darı, 
 
41. 
Tozlanma  
Geniş sahəli bağlarda ağacların çiçəkləməsi dövründə arı pətək-
lərinin qoyulması məsləhət görülür.
· Nə üçün arı, kəpənək və milçəklər çiçəklərə qonurlar?
· Bu zaman hansı proses baş verir?
Belə bir təcrübə  aparılmışdır. Noxud və alma 
bitkilərinin hələ açılmamış çiçəklərini tənzif 
torbacıqlarla örtmüşlər. Çiçəkləmə döv-
ründən sonra noxudun meyvəsi əmələ gəlsə 
də, almada müşahidə edilməmişdir. 
· Bunun səbəbi nədir? 
·  Verilmiş  sxemə  görə,  noxud  və  almanın 
çiçəklərini müəyyən edin.
· Onlarda tozlanma necə baş verir?
Təcrübə ilə tanış olub suallara cavab verin.
Öz-özünə tozlanma
(sxem)
çəltik,  vələmir,  noxud  kimi  öz-özünə  tozla-
nan  bitkilərdə  tozlanma  çiçək  açılmazdan   
əvvəl – qapalı çiçəkdə gedir. Pambıq, kənaf, 
kətanda isə tozlanma çiçək açıldıqdan sonra 
baş verir.
Çarpaz  tozlanma.  Bir  çiçəyin  erkəkcik 
tozcuğunun  digər  çiçəyin  dişiciyinin  ağız-
cığına  düşməsinə  çarpaz  tozlanma  deyilir. 
Bu tozlanmaya təbiətdə daha çox rast gəlinir. 
Belə  bitkilərdə  dişicik  və  erkəkcik  əksər 
hallarda müxtəlif vaxtlarda yetişir, dişicik, 
a
b
,

3
3
123
122
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
adətən,  erkəkcikdən  yuxarıda  yerləşir. 
Çarpaz  tozlanmanın  bir  neçə  formasını 
ayırırlar: 
1.  Küləklə  tozlanma. 
əlvan çiçəkyanlığı olmur. Çiçəklər ətir-
siz,  görkəmsiz  və  nektarsız  olur.  Bu 
üsulla tozlanan bitkilərin erkəkcik sap-
ları adətən uzun olur. Zəif küləkdən on-
Belə  bitkilərin 
Bilirsinizmi? 
Bilirsinizmi? 
Quşlar vasitəsilə tozlanma. 
Tropik  bitkilərin  bəziləri,  əsasən  kolibri,  balsoran,  bəzi  tutuquşular 
tərəfindən tozlandırılır. Kolibrilərin dimdikləri uzanaraq boru şəklini 
almış və nektar sormağa uyğunlaşmışdır.
Məməli heyvanlarla tozlanma. Bəzi gəmiricilər, kenqurular, opossum 
və  yarasalar  çiçəklərin  nektarını  içərkən  bitkilərin  tozlanmasında 
iştirak edirlər.
 Uyğunluğu müəyyən edin:
1. Kiçik, görkəmsiz çiçəklər və yaxşı inkişaf 
etməmiş çiçəkyanlığına malikdir.
2. Çiçəklərində nektar olur.
3. Tozcuq iridir, səthində çıxıntılar var.
4. Tozcuqları quru və kiçik  olur.
5. Çiçəklərinin güclü ətri olur
6. Çiçəklərində nektar  olmur.
7. Çiçəkləri iri olub  əlvan çiçəkyanlığına malik-
dir.
8. Çiçəkləri ətirsiz olur. 
9. Kiçik çiçəklər  iri çiçək qruplarında 
toplanmışdır.
10. Bitkilər qrup halında bitir.
A. 
B.
C. 
Həşəratla tozlanan 
bitkilər
 Küləklə tozlanan 
bitkilər
Öz-özünə tozlanan 
bitkilər
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1.  Suallara  cavab  verin:  a)  Nə  üçün  qızılağac  və  fındıq  kimi  bitkilərin 
əvvəlcə çiçəkləri, sonra isə yarpaqları əmələ gəlir? b) Niyə gecə çiçək açan 
bitkilərin çiçək tacı ağ və ya sarı rəngdə olur? c) Nə üçün çiçəkdə nektar 
damcı şəklində, az miqdarda ayrılır? (quşlar tərəfindən tozlandırılan bəzi 
tropik bitkilər istisna olmaqla).
Çiçəyin əlamətləri
1. Çiçək tacı
2. Erkəkciklərin yerləşməsi
3. Dişiciyin  yerləşməsi
4. Tozcuq
5. Çiçəyin ətri
6. Nektar
Həşərat 
vasitəsilə 
tozlanan 
bitkilər
Külək 
vasitəsilə 
tozlanan 
bitkilər
2. Bitkilərdə  tozlanma üsullarını müqayisə edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
Öz-özünə tozlanma 
Çarpaz tozlanma
Küləklə tozlanma
Həşəratla tozlanma
Süni tozlanma
Öz-özünə 
tozlanan
bitkilər
Bir çiçəkdə olan erkəkcik tozcuğunun həmin çiçək-
dəki dişicik ağızcığına düşməsi prosesi __ adlanır. 
Bir  çiçəyin  erkəkcik  tozcuğunun  digər  çiçəyin  di-
şiciyinin ağızcığına düşməsinə __  deyilir. 
Çarpaz tozlanmanın 
sxemi
ların  tozcuqları  ətrafa  səpələnir.  Belə  bitkilərin  əksəriyyətində 
tozcuqlar  çoxsaylı,  quru  və  yüngül  olur.    Qovaq,  söyüd,  çovdar, 
palıd, tozağacı, qarğıdalı kimi bitkilər küləklə tozlanır. 
2.  Həşəratla  tozlanma.  Həşəratlarla  tozlanan  bitkilərin  çiçək-
lərində, adətən, həşəratları cəlb edən nektar və tozcuqlar olur. Nek-
tar şirin dada malik şirə olub xüsusi vəzilər olan  nektarlıqlarda if-
raz edilir. Onlar, adətən,  çiçəyin daxilində, əsasən ləçəklərin dibin-
də  yerləşir.  Həşəratlar  çiçəyə  qonub  nektar  sorarkən  bədəninə 
yapışan  tozcuqları  bir  çiçəkdən  digərinə  ötürür.  Belə  bitkilərdə 
həşəratı cəlb edən əlvan çiçəkyanlığı olur. Həşəratla tozlanan bitki-
lərin  çiçəkləri  adətən,  iri  olur.  Əgər  çiçəklər  kiçik  olarsa,  onda 
qruplarda toplanır. 
Həşəratla  tozlanan  bəzi  bitkilərdə  –  xaşxaş  və  lalədə  çiçəklər 
əlvan olsa da, onların nektarı olmur. Bu bitkiləri onların tozcuqları 
ilə qidalanan böcəklər tozlandırırlar. 
Ətirli tütün və gecəçiçəyi kimi  bitkilərin çiçəkləri  gecələr açılır. 
Onlar  gecə  həşəratları  tərəfindən  tozlandırılır.  Həşəratlar  tərə-
findən asan nəzərə çarpmaları üçün onlar güclü ətir saçır və qaran-
lıqda ləçəklər, adətən,  ağ rəngli olur. Günəbaxan, astra, georgin ki-
mi bitkilər və həmçinin meyvə ağaclarının əksəriyyəti həşəratla toz-
lanır. Yaxşı tozlanmış bitkilər bol məhsul verir.
3. Süni tozlanma. İnsanlar tərəfindən aparılır. Adətən, yeni bitki 
sortlarının  yetişdirilməsi  və  bitkilərin  məhsuldarlığının  artırıl-
ması məqsədi ilə istifdə edilir.