Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

3
3
Sxemi tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ağızcıqdan əsas toxumanın hüceyrələrinə __ daxil 
olur. İşığın iştirakı ilə xloroplastlarda __ prosesi 
baş verir. Belə qidalanma __ adlanır. 
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Mətndə səhvləri müəyyən edin: 
İşıqda 
rin hazırlanması prosesi fotosintez adlanır. Fotosintezin getməsi üçün 
aşağıdakı şərtlər olmalıdır: su və oksigen, yaşıl yarpaqlar və günəş işığı. 
Fotosintez nəticəsində üzvi maddə – nişasta əmələ gəlir. Fotosintezin 
əlavə məhsulu karbon qazı və sudur.
2. Buraxılmış sözləri əlavə edin: 
· Ağızcıqdan yarpağa __ daxil olur.  
· Kök sistemindən __ daxil olur.  
· Günəş işığı __ yerləşən yaşıl xloroplastlara düşür.  
· Xloroplastlarda __ əmələ gəlir. 
· Yarpaqlardan ətraf mühitə __ xaric olunur.
yarpağın xloroplastlarında qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələ-
Hava qidalanması
Karbon qazı
Avtotrof qidalanma
Fotosintez
99
98
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Fotosintez
Harada?
Necə?
Nə üçün?
32. 
Heyvanların qidalanması
1
Şəkillərə baxın. Heyvanların nə ilə 
qidalandığını müəyyənləşdirin.
Nəticəni müzakirə edək:
·Nə üçün ayrı-ayrı heyvanlar müx-
təlif qidalarla qidalanırlar?
Heterotrof qidalanma. 
lanma  prosesində  hazır  üzvi 
maddələrdən  istifadə  edən  can-
lılar heterotrof (yun. “hetero”– 
müxtəlif,  “trofe”  –  qidalanma) 
orqanizmlər adlanır.
Həzm  prosesi.  Heyvanların 
həzm  prosesi  ilk  növbədə  qida-
nın  tutulması  və  udulması  ilə 
başlayır.  Quru  ilbizləri  qidanı 
əzələli udlağı ilə xırdalayır. Arı, 
kəpənək və milçəklər çiçəklərin 
nektarını  sorurlar.  İlanlar 
şikarlarına  hücum  edərək    diri 
udsalar  da,  qurbağalar  yapış-
qanlı dilləri ilə tuturlar.   Əksər 
orqanizmlərdə  qidanın  mənim-
sənilməsi  həzm  sistemi  vasitə-
Qida-
silə  həyata  keçirilir. 
udlaq, qida borusu, mədə, nazik bağırsaq və yoğun bağırsaq aiddir. 
Mədədə qida daha sadə birləşmələrə parçalanaraq həzm olunur və 
bağırsağın divarlarından bədənə sorulur.   Həzm sisteminin ən iri 
vəziləri qaraciyər və mədəaltı vəzidir. Mədə və bağırsaqlarda həzm 
olunmamış qalıqlar   yoğun bağırsağa keçir və anal dəlik vasitəsilə 
xaricə çıxarılır.
Məməlilərdə  həzm  sisteminə  ağız  boşluğu, 
· Quruqurbağası 1 gun ərzində yeddiyə qədər həşərat tutur.
· Parəbüzənin sürfəsi öz qısa – üçhəftəlik həyatı dövründə 1000-ə, 
yetkin fərdi isə 4000-ə qədər mənənəni məhv edir.
· Bu misallarda canlıların hansı xüsusiyyəti əks olunmuşdur?
Qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddə  yaradan  orqanizmlər  avto-
troflar adlanır (“autos” – özü, “trofe” – qidalanma). Yaşıl bitkilər av-
totrof orqanizmlərə aiddir. 
Fotosintezin  əhəmiyyəti.  Bitkilər  günəş  enerjisindən  üzvi 
maddələrin  sintezində  istifadə  edir  və  digər  canlılar  da 
qidalanarkən  onlardan  yararlanır.  Canlıların  tənəffüsünü  təmin 
edən oksigen də  fotosintez nəticəsində alınır.
Heyvanların həzm orqanları
Çəyirtkədə
Dovşanda
Quşda
Qurbağada

3
3
Sxemi tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Ağızcıqdan əsas toxumanın hüceyrələrinə __ daxil 
olur. İşığın iştirakı ilə xloroplastlarda __ prosesi 
baş verir. Belə qidalanma __ adlanır. 
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Mətndə səhvləri müəyyən edin: 
İşıqda 
rin hazırlanması prosesi fotosintez adlanır. Fotosintezin getməsi üçün 
aşağıdakı şərtlər olmalıdır: su və oksigen, yaşıl yarpaqlar və günəş işığı. 
Fotosintez nəticəsində üzvi maddə – nişasta əmələ gəlir. Fotosintezin 
əlavə məhsulu karbon qazı və sudur.
2. Buraxılmış sözləri əlavə edin: 
· Ağızcıqdan yarpağa __ daxil olur.  
· Kök sistemindən __ daxil olur.  
· Günəş işığı __ yerləşən yaşıl xloroplastlara düşür.  
· Xloroplastlarda __ əmələ gəlir. 
· Yarpaqlardan ətraf mühitə __ xaric olunur.
yarpağın xloroplastlarında qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddələ-
Hava qidalanması
Karbon qazı
Avtotrof qidalanma
Fotosintez
99
98
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Fotosintez
Harada?
Necə?
Nə üçün?
32. 
Heyvanların qidalanması
1
Şəkillərə baxın. Heyvanların nə ilə 
qidalandığını müəyyənləşdirin.
Nəticəni müzakirə edək:
·Nə üçün ayrı-ayrı heyvanlar müx-
təlif qidalarla qidalanırlar?
Heterotrof qidalanma. 
lanma  prosesində  hazır  üzvi 
maddələrdən  istifadə  edən  can-
lılar heterotrof (yun. “hetero”– 
müxtəlif,  “trofe”  –  qidalanma) 
orqanizmlər adlanır.
Həzm  prosesi.  Heyvanların 
həzm  prosesi  ilk  növbədə  qida-
nın  tutulması  və  udulması  ilə 
başlayır.  Quru  ilbizləri  qidanı 
əzələli udlağı ilə xırdalayır. Arı, 
kəpənək və milçəklər çiçəklərin 
nektarını  sorurlar.  İlanlar 
şikarlarına  hücum  edərək    diri 
udsalar  da,  qurbağalar  yapış-
qanlı dilləri ilə tuturlar.   Əksər 
orqanizmlərdə  qidanın  mənim-
sənilməsi  həzm  sistemi  vasitə-
Qida-
silə  həyata  keçirilir. 
udlaq, qida borusu, mədə, nazik bağırsaq və yoğun bağırsaq aiddir. 
Mədədə qida daha sadə birləşmələrə parçalanaraq həzm olunur və 
bağırsağın divarlarından bədənə sorulur.   Həzm sisteminin ən iri 
vəziləri qaraciyər və mədəaltı vəzidir. Mədə və bağırsaqlarda həzm 
olunmamış qalıqlar   yoğun bağırsağa keçir və anal dəlik vasitəsilə 
xaricə çıxarılır.
Məməlilərdə  həzm  sisteminə  ağız  boşluğu, 
· Quruqurbağası 1 gun ərzində yeddiyə qədər həşərat tutur.
· Parəbüzənin sürfəsi öz qısa – üçhəftəlik həyatı dövründə 1000-ə, 
yetkin fərdi isə 4000-ə qədər mənənəni məhv edir.
· Bu misallarda canlıların hansı xüsusiyyəti əks olunmuşdur?
Qeyri-üzvi  maddələrdən  üzvi  maddə  yaradan  orqanizmlər  avto-
troflar adlanır (“autos” – özü, “trofe” – qidalanma). Yaşıl bitkilər av-
totrof orqanizmlərə aiddir. 
Fotosintezin  əhəmiyyəti.  Bitkilər  günəş  enerjisindən  üzvi 
maddələrin  sintezində  istifadə  edir  və  digər  canlılar  da 
qidalanarkən  onlardan  yararlanır.  Canlıların  tənəffüsünü  təmin 
edən oksigen də  fotosintez nəticəsində alınır.
Heyvanların həzm orqanları
Çəyirtkədə
Dovşanda
Quşda
Qurbağada

3
3
Bitki mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlar. 
bəzilərinin  qidasını  bitki  mənşəli  qidalar  təşkil  edir.  Belə  qidaya 
otlar, toxumlar, meyvələr, nektar və s. aiddir. Bitki qidası gec həzm 
olunduğundan  otyeyən  heyvanlarda  bağırsaq  uzun  olur.  Bitki 
mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlara  siçanlar, sincablar, dovşan-
lar, marallar, ceyranlar, inək, qoyun, keçi, camış və bu kimi hey-
vanlar aiddir.
Məməli heyvanların 
Yırtıcı heyvanlar. Həşəratlar, balıqlar, quşlar və məməlilərin bə-
ziləri yırtıcı həyat tərzi keçirir.Yırtıcıların qidasını digər heyvanlar 
təşkil edir. Yırtıcı heyvanlarda şikarı tutmaq və parçalamaq üçün güc-
lü  ətraflar,  yaxşı  görən  gözlər  və  iti  dişlər  olur.  Onların  bədənində 
qidanın həzmi tez başa çatdığından bağırsaqları nisbətən qısa olur.
Otyeyən heyvanlar
101
100
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
A. Bitkiyeyən heyvanlarla qidalanan heyvanlar.
B. Başqalarından lazımi qida maddələrini alan, 
əvəzində onlara heç nə verməyən 
orqanizmlər.
C. Bitkilər, onların toxumları və meyvələri ilə 
qidalanan heyvanlar.
D. Həm heyvan və həm də bitki qalıqları ilə 
qidalanan heyvanlar.
E.   Cəsədlə qidalanan heyvanlar.                      
F. Hazır üzvi maddələrlə qidalanan orqanizmlər.
Uyğunluğu müəyyən edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1.  Canlıların  adını  cədvəlin  uyğun  sütunlarında  qeyd  edin: 
şir;  kaftar; 
qaranquş; gənə; göyərçin; bəbir; akula; ayı; qartal; sincab; gürzə; kərkəs; 
bayquş; qarğa; birə; insan; zürafə; bit.
Hərşeyyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
2. İstənilən cütlüklər-
dən istifadə etməklə 
heyvanların qarşı-
lıqlı əlaqələrinə dair 
cümlələr tərtib edin.
Heterotrof
Yırtıcı
Parazit
Leşyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Hərşeyyeyənlər
Qidalanma prosesində hazır üzvi maddələrdən 
istifadə edən canlılar __ orqanizmlər adlanır. 
Qidalanmadan asılı olaraq heyvanlar __, __, __, 
__ bölünürlər.
1. Heterotroflar
2. Yırtıcılar
3. Parazitlər
4. Hərşeyyeyənlər
5. Leşyeyənlər
6. Otyeyənlər
Parazitlər. 
təsadüf olunur. Onlar digər orqanizmlərin (sahibin) hesabına yaşa-
yır.  Parazitlərin  bir  çoxunda  sahibdən  yapışmağa  xidmət  edən 
xüsusi tutucu orqanlar – sormaclar və ya qarmaqcıqlar olur.  Bit və 
birələr  bədən  səthində  yaşasalar  da,  sorucu  qurdlar,  askarid  kimi 
parazitlər isə bədən daxilində olurlar. Bəzi parazitlər hazır qidadan 
istifadə etdikləri üçün onlarda həzm sistemi ya zəif inkişaf edir, ya 
da ümumiyyətlə olmur. 
Leşyeyən  və  hərşeyyeyən  heyvanlar.  Kərkəslər,  kaftarlar, 
cəsədyeyən  böcəklər  və  s.  ölmüş  heyvanların  cəsədləri  ilə  qida-
lanırlar. Bunlara leşyeyənlər deyilir.
Həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidalarla qidalanan meymun, 
kirpi, qonur ayı, qaban kimi heyvanları hərşeyyeyənlər adlandırır-
lar. 
Heyvanlar arasında parazit həyat tərzi keçirənlərə də 
Yırtıcı heyvanlar
Leşyeyən və hərşeyyeyən 
heyvanlar
+ kirpi+qaban

3
3
Bitki mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlar. 
bəzilərinin  qidasını  bitki  mənşəli  qidalar  təşkil  edir.  Belə  qidaya 
otlar, toxumlar, meyvələr, nektar və s. aiddir. Bitki qidası gec həzm 
olunduğundan  otyeyən  heyvanlarda  bağırsaq  uzun  olur.  Bitki 
mənşəli qida ilə qidalanan heyvanlara  siçanlar, sincablar, dovşan-
lar, marallar, ceyranlar, inək, qoyun, keçi, camış və bu kimi hey-
vanlar aiddir.
Məməli heyvanların 
Yırtıcı heyvanlar. Həşəratlar, balıqlar, quşlar və məməlilərin bə-
ziləri yırtıcı həyat tərzi keçirir.Yırtıcıların qidasını digər heyvanlar 
təşkil edir. Yırtıcı heyvanlarda şikarı tutmaq və parçalamaq üçün güc-
lü  ətraflar,  yaxşı  görən  gözlər  və  iti  dişlər  olur.  Onların  bədənində 
qidanın həzmi tez başa çatdığından bağırsaqları nisbətən qısa olur.
Otyeyən heyvanlar
101
100
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
A. Bitkiyeyən heyvanlarla qidalanan heyvanlar.
B. Başqalarından lazımi qida maddələrini alan, 
əvəzində onlara heç nə verməyən 
orqanizmlər.
C. Bitkilər, onların toxumları və meyvələri ilə 
qidalanan heyvanlar.
D. Həm heyvan və həm də bitki qalıqları ilə 
qidalanan heyvanlar.
E.   Cəsədlə qidalanan heyvanlar.                      
F. Hazır üzvi maddələrlə qidalanan orqanizmlər.
Uyğunluğu müəyyən edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
1.  Canlıların  adını  cədvəlin  uyğun  sütunlarında  qeyd  edin: 
şir;  kaftar; 
qaranquş; gənə; göyərçin; bəbir; akula; ayı; qartal; sincab; gürzə; kərkəs; 
bayquş; qarğa; birə; insan; zürafə; bit.
Hərşeyyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
2. İstənilən cütlüklər-
dən istifadə etməklə 
heyvanların qarşı-
lıqlı əlaqələrinə dair 
cümlələr tərtib edin.
Heterotrof
Yırtıcı
Parazit
Leşyeyənlər
Hərşeyyeyənlər
Yırtıcılar
Otyeyənlər
Leşyeyənlər
Parazitlər
Hərşeyyeyənlər
Qidalanma prosesində hazır üzvi maddələrdən 
istifadə edən canlılar __ orqanizmlər adlanır. 
Qidalanmadan asılı olaraq heyvanlar __, __, __, 
__ bölünürlər.
1. Heterotroflar
2. Yırtıcılar
3. Parazitlər
4. Hərşeyyeyənlər
5. Leşyeyənlər
6. Otyeyənlər
Parazitlər. 
təsadüf olunur. Onlar digər orqanizmlərin (sahibin) hesabına yaşa-
yır.  Parazitlərin  bir  çoxunda  sahibdən  yapışmağa  xidmət  edən 
xüsusi tutucu orqanlar – sormaclar və ya qarmaqcıqlar olur.  Bit və 
birələr  bədən  səthində  yaşasalar  da,  sorucu  qurdlar,  askarid  kimi 
parazitlər isə bədən daxilində olurlar. Bəzi parazitlər hazır qidadan 
istifadə etdikləri üçün onlarda həzm sistemi ya zəif inkişaf edir, ya 
da ümumiyyətlə olmur. 
Leşyeyən  və  hərşeyyeyən  heyvanlar.  Kərkəslər,  kaftarlar, 
cəsədyeyən  böcəklər  və  s.  ölmüş  heyvanların  cəsədləri  ilə  qida-
lanırlar. Bunlara leşyeyənlər deyilir.
Həm bitki, həm də heyvan mənşəli qidalarla qidalanan meymun, 
kirpi, qonur ayı, qaban kimi heyvanları hərşeyyeyənlər adlandırır-
lar. 
Heyvanlar arasında parazit həyat tərzi keçirənlərə də 
Yırtıcı heyvanlar
Leşyeyən və hərşeyyeyən 
heyvanlar
+ kirpi+qaban

Kök-yumrucuq bakteriyaları
3
3
33. 
Bakteriya və göbələklərin qidalanması
Bakteriyaların qidalanması. Bakteriyaların bir çoxu hazır üzvi 
maddələrlə, yəni heterotrof yolla qidalanır. Heterotrof bakteriya-
ların  bir  qismi  məhv  olmuş  orqanizmlərin  üzvi  qalıqları  ilə  qida-
lanır. Bunlara saprofit bakteriyalar deyilir. Saprofit bakteriyalar 
məhv  olmuş  orqanizmlərin  çürüməsində,  südün  qatığa  çevril-
məsində, kələmin turşumasında və s. iştirak edirlər.
Bitkilərin, heyvanların və həmçinin insanın müxtəlif toxumala-
rında yaşayan və xəstəliktörədən bakteriyalar da məlumdur. Onla-
ra parazit bakteriyalar deyilir.
Bakteriyaların  bəziləri qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddə   ya-
ratmaqla  avtotrof qidalanır. 
Simbioz. Paxlalı bitkilərin köklərində olan kök-yumrucuq  bak-
teriyaları  (azot  bakteriyaları)
havadakı azotu bitkilərin mənim-
səyə biləcəyi şəklə salır,  özləri isə 
bitkilərdən karbohidratlar və mi-
neral duzlar alır. Beləliklə, bitki 
kökləri  ilə  kök-yumrucuq  bakte-
riyaları  arasında  hər  bir  orqa-
nizm üçün faydalı əlaqə yaranır. 
Bu  hadisə  simbioz  (yun.  “
ozis”  –  müştərək  həyat)  adlanır. 
 
simbi-
· Pendirin əmələ gəlməsinin səbəbi nə idi?
Rəvayətlərin birində belə deyilir ki, ərəb taciri Kənan səfərə çıxar-
kən özü ilə yeməklə bərabər, cürdəkdə süd də götürür. Axşam dü-
şərkən gecələmək üçün dayandıqda o, süd içmək istəyir. Lakin süd 
əvəzinə cürdəkdən su töküldüyünü və onun dibində isə qatılaşmış 
kütlənin olduğunu gördükdə əvvəl əsəbiləşir. Lakin həmin ağ küt-
lənin dadına baxdıqda çox təəccüblənir. Onun xoşagələn dadı var 
idi. Sonradan qatılaşmış kütlənin  pendir olduğu  məlum oldu.
103
102
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Paxlalı  bitkilərin  kök-yumrucuq  bak-
te ri ya lar la  sim biozu  nə ti cə sin də 
torpaq azotla zənginləşir.
Göbələklərin qidalanması. Göbələk-
lər  heterotrof  orqanizmlər  olub  hazır 
üzvi  maddələrlə  qidalanır.  Onlar  üzvi 
maddələrlə  zəngin  isti  və  rütubətli 
yerlərdə  inkişaf  edərək  buradakı  üzvi 
qalıqlarla qidalanır.
2
Təchizat: quru maya, stəkan, şəkər tozu.
İşin gedişi:
1. Stəkana bir az quru maya qoyun.
2. Ora bir qaşıq şəkər tozu əlavə edin.
3. Stəkana 2–3 xörək qaşığı ilıq su əlavə edin.
4. Stəkanı 15 dəqiqəlik isti yerə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə müşahidə edirsiniz? Gördüyünüzü necə izah edə bilərsiniz?
Maya  göbələklərinin  qidasını  şəkər 
təşkil edir. Xəmirin qıcqırması zamanı 
bu göbələklər xəmirdə olan şəkəri spir-
tə çevirir. Bu zaman  karbon qazı əmələ 
gəlir ki, bu da xəmiri şişirdərək məsa-
məli edir.
Mikoriza.  Papaqlı  göbələklərin  bə-
ziləri bitki kökləri ilə simbioz yaşayır. 
Belə birgə yaşayış mikoriza (yun. “mi-
kes”  –  göbələk,  “riza”  –  kök)  adlanır. 
Mikorizalar  zamanı  göbələyin  bədə-
nini təşkil edən nazik sapları – mitseli-
ləri  ağac  köklərinin  sorucu  zonası  ilə 
sıx təmasda olaraq onu bürüyür və hət-
ta  onun  içərisinə  daxil  olur.  Göbələk 
mitseliləri torpaqdan su və suda həll ol-
muş mineral duzları udaraq kökə ötü-
rür,  köklərdən  isə  həyat  fəaliyyəti 
üçün  vacib  olan  üzvi  maddələr  əldə 
edir.
Maya göbələyi
Göbələk mitseliləri ilə 
ağac köklərinin simbiozu
(mikoriza)
1
Hazırlıq: müxtəlif stəkanlara eyni miqdarda qaynadılmış və çiy süd tö-
kün. Onları bir neçə saat isti yerdə saxlayın.
İşin gedişi:
·  Bir  neçə  saat  gözlədikdən  sonra  hansı  südün  çürüdüyünü  müşahidə           
edin.
Mikoriza
Bakteriyaların iştirakı ilə süddən 
alınan məhsullar

Kök-yumrucuq bakteriyaları
3
3
33. 
Bakteriya və göbələklərin qidalanması
Bakteriyaların qidalanması. Bakteriyaların bir çoxu hazır üzvi 
maddələrlə, yəni heterotrof yolla qidalanır. Heterotrof bakteriya-
ların  bir  qismi  məhv  olmuş  orqanizmlərin  üzvi  qalıqları  ilə  qida-
lanır. Bunlara saprofit bakteriyalar deyilir. Saprofit bakteriyalar 
məhv  olmuş  orqanizmlərin  çürüməsində,  südün  qatığa  çevril-
məsində, kələmin turşumasında və s. iştirak edirlər.
Bitkilərin, heyvanların və həmçinin insanın müxtəlif toxumala-
rında yaşayan və xəstəliktörədən bakteriyalar da məlumdur. Onla-
ra parazit bakteriyalar deyilir.
Bakteriyaların  bəziləri qeyri-üzvi maddələrdən üzvi maddə   ya-
ratmaqla  avtotrof qidalanır. 
Simbioz. Paxlalı bitkilərin köklərində olan kök-yumrucuq  bak-
teriyaları  (azot  bakteriyaları)
havadakı azotu bitkilərin mənim-
səyə biləcəyi şəklə salır,  özləri isə 
bitkilərdən karbohidratlar və mi-
neral duzlar alır. Beləliklə, bitki 
kökləri  ilə  kök-yumrucuq  bakte-
riyaları  arasında  hər  bir  orqa-
nizm üçün faydalı əlaqə yaranır. 
Bu  hadisə  simbioz  (yun.  “
ozis”  –  müştərək  həyat)  adlanır. 
 
simbi-
· Pendirin əmələ gəlməsinin səbəbi nə idi?
Rəvayətlərin birində belə deyilir ki, ərəb taciri Kənan səfərə çıxar-
kən özü ilə yeməklə bərabər, cürdəkdə süd də götürür. Axşam dü-
şərkən gecələmək üçün dayandıqda o, süd içmək istəyir. Lakin süd 
əvəzinə cürdəkdən su töküldüyünü və onun dibində isə qatılaşmış 
kütlənin olduğunu gördükdə əvvəl əsəbiləşir. Lakin həmin ağ küt-
lənin dadına baxdıqda çox təəccüblənir. Onun xoşagələn dadı var 
idi. Sonradan qatılaşmış kütlənin  pendir olduğu  məlum oldu.
103
102
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Paxlalı  bitkilərin  kök-yumrucuq  bak-
te ri ya lar la  sim biozu  nə ti cə sin də 
torpaq azotla zənginləşir.
Göbələklərin qidalanması. Göbələk-
lər  heterotrof  orqanizmlər  olub  hazır 
üzvi  maddələrlə  qidalanır.  Onlar  üzvi 
maddələrlə  zəngin  isti  və  rütubətli 
yerlərdə  inkişaf  edərək  buradakı  üzvi 
qalıqlarla qidalanır.
2
Təchizat: quru maya, stəkan, şəkər tozu.
İşin gedişi:
1. Stəkana bir az quru maya qoyun.
2. Ora bir qaşıq şəkər tozu əlavə edin.
3. Stəkana 2–3 xörək qaşığı ilıq su əlavə edin.
4. Stəkanı 15 dəqiqəlik isti yerə qoyun.
Nəticəni müzakirə edək:
· Nə müşahidə edirsiniz? Gördüyünüzü necə izah edə bilərsiniz?
Maya  göbələklərinin  qidasını  şəkər 
təşkil edir. Xəmirin qıcqırması zamanı 
bu göbələklər xəmirdə olan şəkəri spir-
tə çevirir. Bu zaman  karbon qazı əmələ 
gəlir ki, bu da xəmiri şişirdərək məsa-
məli edir.