Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Müxtəlif bitkilərin gövdəsini nəzərdən keçirin. Fəzada yerləşməsinə gö-
rə gövdənin növünü təyin edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Bitkilərin sinir sistemi yoxdur, amma onlar 
həssaslıq 
göstərir.  Xarici  təsirlərə  cavab,  adətən  özünü    bitkinin    böyümə  və  ya 
hərəkət formasında büruzə verir.   Şəklə baxaraq cavab verin: bu bitkilər 
hansı təsirə cavab verir?
xarici qıcıqlara qarşı 
2.“
 funksiyası”  cədvəlini tamamlayın.
Dayaq sisteminin
Heyvanlarda dayaq sistemi
Bitkilərin dayaq sistemi
Dikduran gövdələr
Sərilən gövdələr 
Sürünən gövdələr
Hüceyrə turqoru
Açar sözl e r
3
3
Böyümə istiqamətinə görə __ və __ gövdələrə 
bölünür. Sərilən gövdələr __,   __ və __   olur. 
Bəzi bitkilərdə __  ona möhkəmlik verir. 
93
92
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
2
3
4
5
Şehçiçəyi
Yerkökü
Günəbaxan

Bitkilərdə gövdə müxtəlifliyi 
Sərilən gövdələr
1. Sürünən 
2. Sarmaşan 
3. Dırmaşan
Dikduran 
gövdələr  
1
3
2
Kökdə  və  yarpaq  damarlarında  mexaniki toxumalar  əsasən 
ötürücü toxumaların ətrafında yerləşir və onlara  möhkəmlik verir.
Hüceyrə turqoru. 
daxilində olan hüceyrə mayesinin bütün hüceyrə divarlarına təz-
yiqi artır. Bu zaman hüceyrə divarı gərilir, bitkiyə və onun orqan-
larına  möhkəmlik  verir.  Bu  proses  turqor  (
dolmuş
) adlanır. Nəticədə gövdə fəzada müəyyən vəziyyətdə qalır. 
Əgər hüceyrə təzyiqi aşağı düşərsə, bitki ilkin möhkəmliyini itirir 
və büzüşür.
Bitki və göbələklərdə hərəkət. Bitki və göbələklərin əksəriyyəti 
aktiv hərəkət etmir. Lakin bu orqanizmlərdə baş verən böyümə pro-
sesləri nəticəsində müəyyən hərəkətlər meydana gəlir. 
Bitkilər daim işığa doğru əyilir. Onların işığa doğru əyilməsinə 
səbəb bitkilərin işıq düşən hissəsində olan hüceyrələrin zəif, əksi-
nə, kölgəli tərəfində yerləşənlərin isə sürətli bölünmələridir. Köl-
gəli  hissədə  hüceyrələr  daha  çox  bölündüyünə  görə  bura  işıqlı 
hissəyə nisbətən daha tez böyüyür. Bunu qaranlıqda saxlanılan bit-
kidə gövdəsinin uzanması da sübut edir. Bu, bitkilərdə baş verən 
hərəkətdir. Yarpaqların işığa doğru əyilməsi, çiçəklərin açılması 
da hərəkətə misaldır. Belə hərəkətlər sayəsində bitki orqanı   işıq, 
rütubət  və  qida  maddələrindən  maksimal  səviyyədə  istifadə  edə 
bilir.
Bitkilərdə  bəzi  hərəkətlər  xarici  amillərin  təsirindən  yaranır. 
Məsələn, bitkinin əsas kökü Yerin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə aşa-
ğıya doğru, əsas gövdəsi isə işığın təsirindən yuxarıya doğru inki-
şaf edir.
 
Bəzi bitkilər kifayət qədər su udarkən  onların 
lat.  “turgere”  –  şişkin, 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Müxtəlif bitkilərin gövdəsini nəzərdən keçirin. Fəzada yerləşməsinə gö-
rə gövdənin növünü təyin edin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Bitkilərin sinir sistemi yoxdur, amma onlar 
həssaslıq 
göstərir.  Xarici  təsirlərə  cavab,  adətən  özünü    bitkinin    böyümə  və  ya 
hərəkət formasında büruzə verir.   Şəklə baxaraq cavab verin: bu bitkilər 
hansı təsirə cavab verir?
xarici qıcıqlara qarşı 
2.“
 funksiyası”  cədvəlini tamamlayın.
Dayaq sisteminin
Heyvanlarda dayaq sistemi
Bitkilərin dayaq sistemi
Dikduran gövdələr
Sərilən gövdələr 
Sürünən gövdələr
Hüceyrə turqoru
Açar sözl e r
3
3
Böyümə istiqamətinə görə __ və __ gövdələrə 
bölünür. Sərilən gövdələr __,   __ və __   olur. 
Bəzi bitkilərdə __  ona möhkəmlik verir. 
93
92
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
2
3
4
5
Şehçiçəyi
Yerkökü
Günəbaxan

30. 
Bitkilərin yeraltı qidalanması
1
Kök təzyiqinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: 1 ədəd dibçək bitkisi – ətirşah və ya beqoniya, 3 sm uzunluq-
da rezin boru, 20–25 sm-lik əyri şüşə boru.
İşin gedişi:
1. Dibçək bitkisinin gövdəsini 2–3 sm saxlamaqla kəsin. 2. Kəsi-
lən hissəyə rezin boru, onun üst hissəsinə isə şəkildəki kimi şüşə 
boru keçirin. 3.  Bitkini ilıq su ilə sulayın.
Nəticəni müzakirə edək:
· Müəyyən müddətdən sonra suyun şüşə boru ilə qalxaraq xaricə tökülməsini 
necə izah edərdiniz?
· Su torpaqdan kökə necə sorulur?
Bitkilərin  yeraltı  qidalanması. 
qidasız yaşaya bilmədiyindən xarici mühitdən da-
im  qida  maddələri  alırlar.  Qidalanma  sayəsində 
orqanizm böyüyür, inkişaf edir və çoxalır. Qida-
lanma ətraf mühitdən həyat fəaliyyəti üçün lazım 
olan qida maddələrinin udulması və mənimsənil-
məsi prosesidir. Bitkilərin bir çoxunun qidalan-
masında  kök iştirak edir. Kök vasitəsilə suda həll 
olmuş mineral maddələr torpaqdan bitkiyə daxil 
Orqanizmlər 
olur. Bu, yeraltı və ya torpaqdan qidalanma adlanır.
Kök təzyiqi.  
hüceyrələrindən  keçərək  borucuqlara  çatır.  Buradan  borucuqlar 
vasitəsilə kökün yaratdığı təzyiq altında gövdəyə ötürülür. Beləliklə, kök 
təzyiqi su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. 
Əgər  bitkini  ilıq  su  ilə  suvarsaq,  su  boru  ilə  daha  tez  qalxacaq.  Aşağı 
temperaturda isə kök vasitəsilə suyun sorulması azalır və hətta dayanır. 
Nəticədə kök təzyiqi aşağı düşür. 
Bitkilərə  lazım  olan  maddələr.  Bitki  hüceyrələrinin  tərkibinin  əsas 
hissəsini  su  təşkil  edir.  Bitkilər  susuz  yaşaya  bilmir.  Onların  böyümə 
dövründə suya daha çox ehtiyacı olur, meyvələr yetişdikdə isə suya tələ-
batları  azalır.  Bitkiləri  su  və  mineral  maddələrlə  torpaq    təmin  edir. 
Bitkinin  əsas  qida  maddəsini  azot,  fosfor  və  kalium  birləşmələri,  az 
Əmici tellərlə udulan su və mineral maddələr kökün qabıq 
miqdarda  isə    dəmir,  mis,  yod,  bor  və  digər  elementlər 
Mühitdə lazım olan bu maddələrdən biri çatışmasa, bitkinin həyat fəaliy-
yəti  kəskin  surətdə  pozulur.  Ona  görə  də  bitkinin  məhsuldarlığını 
artırmaq üçün torpağa yaz və ya payız aylarında gübrə verirlər.
  Gübrələr. İki cür olur: 
 və 
 gübrələr. Üzvi gübrələrə peyin, 
torf,  quş  zılı,  bitki  və  heyvan  çürüntüləri  aiddir.  Mineral  maddələrin 
miqdarından asılı olaraq azot, fosfor və kalium gübrələrini ayırırlar.
  təşkil  edir. 
üzvi
mineral
· Şagird nədə səhv yol vermişdi? Onun bitkisində çatışmayan nə idi?
6-cı  sinif  şagirdlərinin  hər  birinə  məktəbin  canlı  guşəsində  otaq  bit-
kilərinə qulluq etmək tapşırıldı. Onlardan biri belə güman edirdi ki, çiy 
suda mikroblar çox olur. Belə su ilə bitkiləri sulamaq onlara zərərlidir. 
Bu  məqsədlə  o,  digər  şagirdlərdən  fərqli  olaraq  hər  gün  ona  həvalə 
olunan  bitkiləri  qaynadılmış  su  ilə  bir  neçə  dəfə  suladı.  Müəyyən 
müddətdən sonra bitkilər zəiflədi və soldu. Adi su ilə sulanan bitkilər 
isə yaxşı inkişaf etməyə başladı.
3
3
95
94
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Torpaq qidalanması 
Əmici tellər
 Mineral gübrələr artıq duz halında olduğundan bitki tərəfindən daha  
tez  mənimsənilir.  Ümumiyyətlə,  bütün  gübrələri  əkindən  qabaq  və  ya 
əkin zamanı müəyyən norma daxilində torpağa vermək lazımdır. Torpağa 
gübrənin  normadan  çox  verilməsi  bitkiləri  qurudur  və  ya  bunlarla 
qidalanan insanları zəhərləyə bilir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Bitkiyə  torpaqdan  qeyri-üzvi  maddələrin  (su  və  mineral  duzların)  daxil 
olmasının düzgün ardıcıllığını göstərin:
A) Yarpaq hüceyrələri   B) Su, mineral maddələr   C) Yarpaq damarları D) Əmici 
tellər  E) Kökün damarları F) Kökün hüceyrələri G) Gövdənin boruları
1. Doğru olmayan fikirləri düzəldin: 1) Kök  boyunca əmici tellər yerləşir. 2) Əmici 
tellər kökün ötürücü zonasının xarici hüceyrələrinin çıxıntılarıdır.  3) Kökə su və 
mineral maddələrin ötürülməsi sorucu zonada baş verir.   4) Bitkiyə suyun daxil 
olması  kök  təzyiqi  hesabına  baş  verir.    5)  Mineral  maddələr  bitkidə  yuxarıdan 
aşağı ötürülür. 
2. Cədvəli tamamlayın:
Adı
Mineral gübrələr
Üzvi gübrələr
?
?
Torpaq qidalanması
Kök təzyiqi
Üzvi gübrələr
Mineral gübrələr
Açar sözl e r
Kök  vasitəsilə  suda  həll  olmuş  mineral  maddələrin 
torpaqdan bitkiyə daxil olması __ adlanır. __ su və mi-
neral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir.
Azot
Fosfor
Kalium
Gövdənin və yarpaqların böyüməsini sürətləndirir.
Çiçəkaçmanı, meyvələrin inkişafını və yetişməsini 
sürətləndirir.
Köklərin, soğanaqların, gövdə və kök yumrularının 
böyüməsini gücləndirir. Soyuğa və quraqlığa 
davamlılığı artırır.
Mineral gübrələr
Xüsusiyyətləri

30. 
Bitkilərin yeraltı qidalanması
1
Kök təzyiqinin müəyyən edilməsi.
Təchizat: 1 ədəd dibçək bitkisi – ətirşah və ya beqoniya, 3 sm uzunluq-
da rezin boru, 20–25 sm-lik əyri şüşə boru.
İşin gedişi:
1. Dibçək bitkisinin gövdəsini 2–3 sm saxlamaqla kəsin. 2. Kəsi-
lən hissəyə rezin boru, onun üst hissəsinə isə şəkildəki kimi şüşə 
boru keçirin. 3.  Bitkini ilıq su ilə sulayın.
Nəticəni müzakirə edək:
· Müəyyən müddətdən sonra suyun şüşə boru ilə qalxaraq xaricə tökülməsini 
necə izah edərdiniz?
· Su torpaqdan kökə necə sorulur?
Bitkilərin  yeraltı  qidalanması. 
qidasız yaşaya bilmədiyindən xarici mühitdən da-
im  qida  maddələri  alırlar.  Qidalanma  sayəsində 
orqanizm böyüyür, inkişaf edir və çoxalır. Qida-
lanma ətraf mühitdən həyat fəaliyyəti üçün lazım 
olan qida maddələrinin udulması və mənimsənil-
məsi prosesidir. Bitkilərin bir çoxunun qidalan-
masında  kök iştirak edir. Kök vasitəsilə suda həll 
olmuş mineral maddələr torpaqdan bitkiyə daxil 
Orqanizmlər 
olur. Bu, yeraltı və ya torpaqdan qidalanma adlanır.
Kök təzyiqi.  
hüceyrələrindən  keçərək  borucuqlara  çatır.  Buradan  borucuqlar 
vasitəsilə kökün yaratdığı təzyiq altında gövdəyə ötürülür. Beləliklə, kök 
təzyiqi su və mineral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir. 
Əgər  bitkini  ilıq  su  ilə  suvarsaq,  su  boru  ilə  daha  tez  qalxacaq.  Aşağı 
temperaturda isə kök vasitəsilə suyun sorulması azalır və hətta dayanır. 
Nəticədə kök təzyiqi aşağı düşür. 
Bitkilərə  lazım  olan  maddələr.  Bitki  hüceyrələrinin  tərkibinin  əsas 
hissəsini  su  təşkil  edir.  Bitkilər  susuz  yaşaya  bilmir.  Onların  böyümə 
dövründə suya daha çox ehtiyacı olur, meyvələr yetişdikdə isə suya tələ-
batları  azalır.  Bitkiləri  su  və  mineral  maddələrlə  torpaq    təmin  edir. 
Bitkinin  əsas  qida  maddəsini  azot,  fosfor  və  kalium  birləşmələri,  az 
Əmici tellərlə udulan su və mineral maddələr kökün qabıq 
miqdarda  isə    dəmir,  mis,  yod,  bor  və  digər  elementlər 
Mühitdə lazım olan bu maddələrdən biri çatışmasa, bitkinin həyat fəaliy-
yəti  kəskin  surətdə  pozulur.  Ona  görə  də  bitkinin  məhsuldarlığını 
artırmaq üçün torpağa yaz və ya payız aylarında gübrə verirlər.
  Gübrələr. İki cür olur: 
 və 
 gübrələr. Üzvi gübrələrə peyin, 
torf,  quş  zılı,  bitki  və  heyvan  çürüntüləri  aiddir.  Mineral  maddələrin 
miqdarından asılı olaraq azot, fosfor və kalium gübrələrini ayırırlar.
  təşkil  edir. 
üzvi
mineral
· Şagird nədə səhv yol vermişdi? Onun bitkisində çatışmayan nə idi?
6-cı  sinif  şagirdlərinin  hər  birinə  məktəbin  canlı  guşəsində  otaq  bit-
kilərinə qulluq etmək tapşırıldı. Onlardan biri belə güman edirdi ki, çiy 
suda mikroblar çox olur. Belə su ilə bitkiləri sulamaq onlara zərərlidir. 
Bu  məqsədlə  o,  digər  şagirdlərdən  fərqli  olaraq  hər  gün  ona  həvalə 
olunan  bitkiləri  qaynadılmış  su  ilə  bir  neçə  dəfə  suladı.  Müəyyən 
müddətdən sonra bitkilər zəiflədi və soldu. Adi su ilə sulanan bitkilər 
isə yaxşı inkişaf etməyə başladı.
3
3
95
94
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
Torpaq qidalanması 
Əmici tellər
 Mineral gübrələr artıq duz halında olduğundan bitki tərəfindən daha  
tez  mənimsənilir.  Ümumiyyətlə,  bütün  gübrələri  əkindən  qabaq  və  ya 
əkin zamanı müəyyən norma daxilində torpağa vermək lazımdır. Torpağa 
gübrənin  normadan  çox  verilməsi  bitkiləri  qurudur  və  ya  bunlarla 
qidalanan insanları zəhərləyə bilir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Bitkiyə  torpaqdan  qeyri-üzvi  maddələrin  (su  və  mineral  duzların)  daxil 
olmasının düzgün ardıcıllığını göstərin:
A) Yarpaq hüceyrələri   B) Su, mineral maddələr   C) Yarpaq damarları D) Əmici 
tellər  E) Kökün damarları F) Kökün hüceyrələri G) Gövdənin boruları
1. Doğru olmayan fikirləri düzəldin: 1) Kök  boyunca əmici tellər yerləşir. 2) Əmici 
tellər kökün ötürücü zonasının xarici hüceyrələrinin çıxıntılarıdır.  3) Kökə su və 
mineral maddələrin ötürülməsi sorucu zonada baş verir.   4) Bitkiyə suyun daxil 
olması  kök  təzyiqi  hesabına  baş  verir.    5)  Mineral  maddələr  bitkidə  yuxarıdan 
aşağı ötürülür. 
2. Cədvəli tamamlayın:
Adı
Mineral gübrələr
Üzvi gübrələr
?
?
Torpaq qidalanması
Kök təzyiqi
Üzvi gübrələr
Mineral gübrələr
Açar sözl e r
Kök  vasitəsilə  suda  həll  olmuş  mineral  maddələrin 
torpaqdan bitkiyə daxil olması __ adlanır. __ su və mi-
neral duzların kökdən gövdəyə ötürülməsini təmin edir.
Azot
Fosfor
Kalium
Gövdənin və yarpaqların böyüməsini sürətləndirir.
Çiçəkaçmanı, meyvələrin inkişafını və yetişməsini 
sürətləndirir.
Köklərin, soğanaqların, gövdə və kök yumrularının 
böyüməsini gücləndirir. Soyuğa və quraqlığa 
davamlılığı artırır.
Mineral gübrələr
Xüsusiyyətləri

3
3
31. 
Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez
Holland alimi van Helmont bit-
kilərin qidalanmasını öyrənmək 
məqsədilə belə bir təcrübə apardı. 
O, dibçəkdəki torpağı və söyüd 
bitkisini ayrı-ayrılıqda tərəzidə 
çəkdi. Söyüdü həmin dibçəyə əkə-
rək onu vaxtaşırı suladı. 5 il ər-
zində bitkinin tökülən yarpaqları 
ilə birlikdə kütləsi 74,5 kq artdı, 
torpağın kütləsi isə 57 q azaldı. 
Helmont belə qənaətə gəldi ki, 
bitki böyümə üçün zəruri olan 
bütün maddələrini  torpaqdan 
deyil, yalnız sudan alır. Məlum-
dur ki, bitkilər kökləri vasitəsilə 
su və mineral maddələri udur.
·  Bəs  bitkilərin  həyat  fəaliyyəti  üçün  zəruri  olan  üzvi  maddələr 
necə yaranır?
97
96
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
İşıqda nişastanın əmələ gəlməsi.
Təchizat:  otaq  bitkisi  (məsələn,  primula  və  ya  ətirşah),  qara  kağız,  lampa, 
spirt məhlulu, qaynar su, yod məhlulu, Petri fincanı, pinset.
Hazırlıq:
1. Bitkini 2–3 gün qaranlıqda saxlayın. 
2. Sonra onun bir yarpağını hər iki tərəfdən qara kağızla elə örtün ki, onun 
yalnız müəyyən hissəsi görünsün (qara kağızı yarpağın üzərinə bağlamazdan 
qabaq hər hansı bir fiqur da kəsmək olar). 
3. Bitkini 8–10 saat günəş və ya lampa işığında saxlayın.
İşin gedişi:
1.  Tədqiq  olunan  yarpağı  qoparın  və  qara 
kağızı çıxarın.
2. Onun hansı hissəsində nişastanın yarandığı-
nı müəyyən etmək üçün əvvəl qaynar suya 
salın. 
3. Sonra yarpağı spirtə salın. Müşahidələrinizi 
qeyd edin. 
4. Yarpağı suda yuyun və üzərinə zəif yod məh-
lulu əlavə edin. 
Nəticəni müzakirə edək:
·  Yarpağın  işıqda  olan  hissələri  ilə  kağızla 
örtülü hissəsi necə fərqlənir?
· Bunu necə izah edə bilərsiniz?
Havadan daxil olan karbon qazı  + torpaqdan daxil olan su
üzvi maddə (şəkər) + oksigen
Fotosintez prosesinin sxemi
 Fotosintez
76,5 kq
80 kq
2 kq
79 kq 943 q
Fotosintez zamanı işıqda üzvi maddə yaranması ilə bərabər, həm 
də ətraf mühitə oksigen də xaric edilir. 
Fotosintez etmək qabiliyyəti yaşıl bitkilərin əsas xüsusiyyətlə-
rindən biridir. 
Karbon qazı 
Oksigen
Su, mineral maddələr
Günəş işığı
Xlorofil tərəfindən udulan günəş enerjisi
Fotosintez. Bitkinin havadan qidalanmasında iştirak edən əsas 
orqanı yarpaqdır. Ağızcıqlardan yarpağa hava daxil olur ki, onun 
da  tərkibində  olan  karbon  qazından  bitki  qida  kimi  istifadə  edir. 
Yarpaq  hüceyrələrindəki  xloroplastlarda    günəş  enerjisini  udma 
xüsusiyyətinə  malik  xlorofil  olur.  Əmici  tellərlə  torpaqdan  su  və 
mineral maddələr udulur və kökün ötürücü boruları ilə gövdəyə, 
oradan  yarpaqlara  ötürülür.  Günəş  enerjisindən  istifadə  etməklə 
bitki  kimyəvi  çevrilmə  yolu  ilə  qeyri-üzvi    maddələrdən  (karbon 
qazı  və  sudan)  mürəkkəb  üzvi  maddələr  yaradır.  Bu  proses 
fotosintez (yun. “fotos”– işıq, “sintezis” – birləşmə) adlanır.

3
3
31. 
Bitkilərin havadan qidalanması. Fotosintez
Holland alimi van Helmont bit-
kilərin qidalanmasını öyrənmək 
məqsədilə belə bir təcrübə apardı. 
O, dibçəkdəki torpağı və söyüd 
bitkisini ayrı-ayrılıqda tərəzidə 
çəkdi. Söyüdü həmin dibçəyə əkə-
rək onu vaxtaşırı suladı. 5 il ər-
zində bitkinin tökülən yarpaqları 
ilə birlikdə kütləsi 74,5 kq artdı, 
torpağın kütləsi isə 57 q azaldı. 
Helmont belə qənaətə gəldi ki, 
bitki böyümə üçün zəruri olan 
bütün maddələrini  torpaqdan 
deyil, yalnız sudan alır. Məlum-
dur ki, bitkilər kökləri vasitəsilə 
su və mineral maddələri udur.
·  Bəs  bitkilərin  həyat  fəaliyyəti  üçün  zəruri  olan  üzvi  maddələr 
necə yaranır?
97
96
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
 
Canlılarda hərəkət, dayaq, qidalanma və tənəffüs
1
İşıqda nişastanın əmələ gəlməsi.
Təchizat:  otaq  bitkisi  (məsələn,  primula  və  ya  ətirşah),  qara  kağız,  lampa, 
spirt məhlulu, qaynar su, yod məhlulu, Petri fincanı, pinset.
Hazırlıq:
1. Bitkini 2–3 gün qaranlıqda saxlayın. 
2. Sonra onun bir yarpağını hər iki tərəfdən qara kağızla elə örtün ki, onun 
yalnız müəyyən hissəsi görünsün (qara kağızı yarpağın üzərinə bağlamazdan 
qabaq hər hansı bir fiqur da kəsmək olar). 
3. Bitkini 8–10 saat günəş və ya lampa işığında saxlayın.
İşin gedişi:
1.  Tədqiq  olunan  yarpağı  qoparın  və  qara 
kağızı çıxarın.
2. Onun hansı hissəsində nişastanın yarandığı-
nı müəyyən etmək üçün əvvəl qaynar suya 
salın. 
3. Sonra yarpağı spirtə salın. Müşahidələrinizi 
qeyd edin. 
4. Yarpağı suda yuyun və üzərinə zəif yod məh-
lulu əlavə edin. 
Nəticəni müzakirə edək:
·  Yarpağın  işıqda  olan  hissələri  ilə  kağızla 
örtülü hissəsi necə fərqlənir?
· Bunu necə izah edə bilərsiniz?
Havadan daxil olan karbon qazı  + torpaqdan daxil olan su
üzvi maddə (şəkər) + oksigen
Fotosintez prosesinin sxemi
 Fotosintez
76,5 kq
80 kq
2 kq
79 kq 943 q
Fotosintez zamanı işıqda üzvi maddə yaranması ilə bərabər, həm 
də ətraf mühitə oksigen də xaric edilir. 
Fotosintez etmək qabiliyyəti yaşıl bitkilərin əsas xüsusiyyətlə-
rindən biridir. 
Karbon qazı 
Oksigen
Su, mineral maddələr
Günəş işığı
Xlorofil tərəfindən udulan günəş enerjisi
Fotosintez. Bitkinin havadan qidalanmasında iştirak edən əsas 
orqanı yarpaqdır. Ağızcıqlardan yarpağa hava daxil olur ki, onun 
da  tərkibində  olan  karbon  qazından  bitki  qida  kimi  istifadə  edir. 
Yarpaq  hüceyrələrindəki  xloroplastlarda    günəş  enerjisini  udma 
xüsusiyyətinə  malik  xlorofil  olur.  Əmici  tellərlə  torpaqdan  su  və 
mineral maddələr udulur və kökün ötürücü boruları ilə gövdəyə, 
oradan  yarpaqlara  ötürülür.  Günəş  enerjisindən  istifadə  etməklə 
bitki  kimyəvi  çevrilmə  yolu  ilə  qeyri-üzvi    maddələrdən  (karbon 
qazı  və  sudan)  mürəkkəb  üzvi  maddələr  yaradır.  Bu  proses 
fotosintez (yun. “fotos”– işıq, “sintezis” – birləşmə) adlanır.