Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Mayalanmış yumurtahüceyrə __ adlanır. Dişi-
ciyin yumurtacığında __ yaranır. Spermilərlə 
mərkəzi və yumurtahüceyrənin birləşməsi __ 
adlanır.
Tozluq
Mayalanma
Ziqot
Rüşeym kisəsi 
Yumurtalıq
İkiqat mayalanma
1
Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait.
Məqsəd:  toxumların  cücərməsində  suyun,  temperaturun  və  havanın 
rolunun müəyyən edilməsi.
Təchizat: 
xan) 
Hazırlıq:
1. Stəkanların hər birinə 10 ədəd 
balqabaq (və ya günəbaxan) 
toxumu qoyun.
2. Birinci stəkandakı toxumları 
susuz saxlayın.
3. İkinci stəkanı ağzına qədər su 
ilə doldurun.
4. Üçüncü stəkana toxumu isla-
dacaq qədər su tökün.
balqabaq (və ya günəba-
 toxumları, 3 ədəd stəkan.
5. Hər üç stəkanın ağzını şüşə ilə bağlayaraq 4 gün müddətində isti 
yerdə saxlayın.
İşin gedişi: 1. 4 gündən sonra stəkanları götürün. 
       2. Təcrübənin nəticələrini təsvir edin. 
Nəticəni müzakirə edək:
· Hansı stəkandakı toxumlar cücərəcək? Bunu necə izah etmək olar?
1-ci 
stəkan
2-ci 
stəkan
3-cü 
stəkan

3
3
129
128
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
1. Lobya toxumunun cücərməsi zamanı baş verən hadisələrin ardıcıllığını 
göstərin: a) ləpə yarpaqlarının və tumurcuğa malik rüşeym gövdəciyin 
əmələ  gəlməsi;  b)  yaşıl  yarpaqcıqların  əmələ  gəlməsi;  c)  rüşeym  kök-
cüyünün əmələ gəlməsi; d) ləpə yarpaqlarının quruması; e) toxumun 
şişməsi.
2. Düzgün ifadələri seçin: A) Toxum cücərən zaman karbon qazını udur, 
oksigeni xaric edir. B) Toxum cücərən zaman rüşeym endospermin və 
ya ləpə yarpaqlarının ehtiyat qida maddəsi ilə qidalanır. C) Cücərmiş 
buğda  toxumlarınin  dadı  şirintəhər    olur.  D)  Bitki  cücərtisi  rüşeym 
hüceyrələrinin  bölünməsi  sayəsində  əmələ  gəlir.  E)  Xırda  toxumlar 
daha  yaxşı  cücərir  və  iri  cücərtilər  əmələ  gətirir.    F)  Quru  toxumlar 
tənəffüs  etmir.  G)  Toxumun  cücərməsi  üçün  rütubət,  hava  və  istilik 
lazımdır. H) Cücərtidə ilk dəfə rüşeym kökcüyü əmələ gəlir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Temperatur
Hava
Su
Açar sözl e r
şəraitində cücərir. Cücərməzdən əvvəl toxumlar su udaraq şişir. N
xud toxumları öz çəkisi qədər, qarğıdalı toxumları öz çəkisinin ya-
rısı, darı toxumları isə öz çəkisinin dörddəbiri qədər su udur.
 
Bəzən  uzun müddət saxladıqda və ya çox qurutduqda rüşeym zə-
dələnir və belə toxumlar şişsə də, cücərmir. Rüşeymin zədələnməsi 
zərərvericilərin və kif göbələklərinin təsirindən də baş verə bilər. 
Deməli,  toxumun  cücərməsi  üçün  ilk  növbədə  onun  rüşeymi  zə-
dələnməməlidir.
Toxumun əkilmə dərinliyi. Toxumlar tərkibindəki ehtiyat qida 
maddələrin  miqdarından  və  torpağın  xüsusiyyətlərindən  asılı 
olaraq  müəyyən  dərinlikdə  əkilməlidir.  Adətən,  iri  toxumları 
dərinə,  kiçik  toxumları  isə  torpağın  səthinə  daha  yaxın  əkirlər. 
Bəzən  çox  dərinə  əkilmiş  to xum lar  yaxşı  tənəffüs  edə 
bilmədiyindən cücərtilər məhv ola bilər. Amma toxumları torpağın 
səthinə  çox  yaxın  da  əkmək  olmaz.  Çünki  ondan  çıxan  cücərtilər 
günəşin yandırıcı şüalarının təsirindən quruyur.
Cücərtilərin  qidalanması  və  böyüməsi.  İnkişafının  ilk  dövr-
lərində rüşeym endosperm hüceyrələrində və ya özündə toplanmış 
ehtiyat maddələrlə qidalanaraq böyüyür və cücərtiyə çevrilir. Rü-
şeymin inkişafı onun hüceyrələrinin bölünməsi və böyüməsi hesa-
bına gedir. Lobya toxumu cücərdikdə əvvəlcə toxum qabığı dağılır, 
sonra rüşeym kökcüyü inkişaf edərək özünü torpağa bərkidir.
 
o-
Toxumların  cücərməsi  üçün  __,  __  və  __  lazımdır. 
Çəltik,  pişikquyruğu  kimi  bitkilər  __  içərisində 
cücərir. 
Cücərti
İri yarpaqların yaranması
Tumurcuqların 
yaranması 
Toxumdan yeni bitkinin inkişafı 
Çiçəkləmə  
Meyvənin 
yaranması 
Toxumun 
yetişməsi
Toxumun 
yayılması 
Toxum 
Toxumun 
şişməsi 
Kökün 
yaranması 
Gövdənin 
yaranması 
 Bundan sonra rüşeym gövdəciyi boy ataraq öz ləpəsini və xırda 
tumurcuğunu torpağın səthinə çıxarır. Tumurcuqdan lobyanın yar-
paqlı yerüstü gövdəsi inkişaf edir. Noxud və bəzi başqa bitkilərin rü-
şeym gövdəciyi zəif inkişaf etdiyi üçün onun ləpələri torpaqda qa-
lır. Yerüstü zoğu isə rüşeymin xırda tumurcuğundan inkişaf edir. 
Torpağın üzərinə çıxan cücərtinin sonrakı inkişafı fotosintez hesa-
bına gedir. 
Sxemi dəftərinizə köçürün və sual işarələrini   uyğun gələn 
 
əvəz edin.
açar sözlərlə
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait
?
?
?
İstilik 
Torpaq 
Vulkan
Hava 
İldırım 
Su 

3
3
129
128
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
1. Lobya toxumunun cücərməsi zamanı baş verən hadisələrin ardıcıllığını 
göstərin: a) ləpə yarpaqlarının və tumurcuğa malik rüşeym gövdəciyin 
əmələ  gəlməsi;  b)  yaşıl  yarpaqcıqların  əmələ  gəlməsi;  c)  rüşeym  kök-
cüyünün əmələ gəlməsi; d) ləpə yarpaqlarının quruması; e) toxumun 
şişməsi.
2. Düzgün ifadələri seçin: A) Toxum cücərən zaman karbon qazını udur, 
oksigeni xaric edir. B) Toxum cücərən zaman rüşeym endospermin və 
ya ləpə yarpaqlarının ehtiyat qida maddəsi ilə qidalanır. C) Cücərmiş 
buğda  toxumlarınin  dadı  şirintəhər    olur.  D)  Bitki  cücərtisi  rüşeym 
hüceyrələrinin  bölünməsi  sayəsində  əmələ  gəlir.  E)  Xırda  toxumlar 
daha  yaxşı  cücərir  və  iri  cücərtilər  əmələ  gətirir.    F)  Quru  toxumlar 
tənəffüs  etmir.  G)  Toxumun  cücərməsi  üçün  rütubət,  hava  və  istilik 
lazımdır. H) Cücərtidə ilk dəfə rüşeym kökcüyü əmələ gəlir.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Temperatur
Hava
Su
Açar sözl e r
şəraitində cücərir. Cücərməzdən əvvəl toxumlar su udaraq şişir. N
xud toxumları öz çəkisi qədər, qarğıdalı toxumları öz çəkisinin ya-
rısı, darı toxumları isə öz çəkisinin dörddəbiri qədər su udur.
 
Bəzən  uzun müddət saxladıqda və ya çox qurutduqda rüşeym zə-
dələnir və belə toxumlar şişsə də, cücərmir. Rüşeymin zədələnməsi 
zərərvericilərin və kif göbələklərinin təsirindən də baş verə bilər. 
Deməli,  toxumun  cücərməsi  üçün  ilk  növbədə  onun  rüşeymi  zə-
dələnməməlidir.
Toxumun əkilmə dərinliyi. Toxumlar tərkibindəki ehtiyat qida 
maddələrin  miqdarından  və  torpağın  xüsusiyyətlərindən  asılı 
olaraq  müəyyən  dərinlikdə  əkilməlidir.  Adətən,  iri  toxumları 
dərinə,  kiçik  toxumları  isə  torpağın  səthinə  daha  yaxın  əkirlər. 
Bəzən  çox  dərinə  əkilmiş  to xum lar  yaxşı  tənəffüs  edə 
bilmədiyindən cücərtilər məhv ola bilər. Amma toxumları torpağın 
səthinə  çox  yaxın  da  əkmək  olmaz.  Çünki  ondan  çıxan  cücərtilər 
günəşin yandırıcı şüalarının təsirindən quruyur.
Cücərtilərin  qidalanması  və  böyüməsi.  İnkişafının  ilk  dövr-
lərində rüşeym endosperm hüceyrələrində və ya özündə toplanmış 
ehtiyat maddələrlə qidalanaraq böyüyür və cücərtiyə çevrilir. Rü-
şeymin inkişafı onun hüceyrələrinin bölünməsi və böyüməsi hesa-
bına gedir. Lobya toxumu cücərdikdə əvvəlcə toxum qabığı dağılır, 
sonra rüşeym kökcüyü inkişaf edərək özünü torpağa bərkidir.
 
o-
Toxumların  cücərməsi  üçün  __,  __  və  __  lazımdır. 
Çəltik,  pişikquyruğu  kimi  bitkilər  __  içərisində 
cücərir. 
Cücərti
İri yarpaqların yaranması
Tumurcuqların 
yaranması 
Toxumdan yeni bitkinin inkişafı 
Çiçəkləmə  
Meyvənin 
yaranması 
Toxumun 
yetişməsi
Toxumun 
yayılması 
Toxum 
Toxumun 
şişməsi 
Kökün 
yaranması 
Gövdənin 
yaranması 
 Bundan sonra rüşeym gövdəciyi boy ataraq öz ləpəsini və xırda 
tumurcuğunu torpağın səthinə çıxarır. Tumurcuqdan lobyanın yar-
paqlı yerüstü gövdəsi inkişaf edir. Noxud və bəzi başqa bitkilərin rü-
şeym gövdəciyi zəif inkişaf etdiyi üçün onun ləpələri torpaqda qa-
lır. Yerüstü zoğu isə rüşeymin xırda tumurcuğundan inkişaf edir. 
Torpağın üzərinə çıxan cücərtinin sonrakı inkişafı fotosintez hesa-
bına gedir. 
Sxemi dəftərinizə köçürün və sual işarələrini   uyğun gələn 
 
əvəz edin.
açar sözlərlə
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait
?
?
?
İstilik 
Torpaq 
Vulkan
Hava 
İldırım 
Su 

3
3
131
130
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Yeni  orqanizmin  inkişafı.  Heyvanlarda  mayalanmış  yumur-
tahüceyrə  ana  orqanizmində,  bəzən  isə  ondan  kənarda  inkişaf 
edir. Yumurtahüceyrədə, adətən, yeni orqanizmin ilk dövrlərdə 
qidasını təmin edən ehtiyat qida maddəsi – sarılıq olur.   Sürü-
nənlərdə  (kərtənkələ,  timsah  və  tısbağalarda)  və  quşlarda  yu-
murtalar sarılıqla daha zəngindir. Heyvanlar adətən öz yumur-
talarını onların inkişafı üçün əlverişli şəraiti olan yerlərə qoyur-
lar.  Məsələn,  həşəratlar  öz  yumurtalarını  yarpaqların,  qönçə-
lərin üzərinə, suyun, hətta peyinin içərisinə qoyurlar. Balıqlar 
və  qurbağalar  yumurtalarını  (kürülərini)  suya  tökür.  Sürü-
nənlər isə yumurtalarını torpaq və ya quma basdırırlar. Yumurta 
x a r i c d ə n  q a b ı q l a  m ü h a f i z ə  o l u n u r.    Ə t r a f  m ü h i t i n 
temperaturunun təsiri ilə bu yumurtalarda balalar inkişaf edir.
Məməlilərin (yumurtaqoyan məməlilərdən başqa) rüşeymi di-
şinin xüsusi orqanı olan balalıqda  inkişaf edir. Belə inkişaf bətn-
daxili inkişaf adlanır. Rüşeym bətn daxilində ətraf mühitin tə-
sirindən daha etibarlı qorunur. 
Heyvanlarda  fərdi  inkişaf.  Cinsi  yolla  çoxalan  heyvanlarda 
fərdi inkişaf mayalanma ilə başlayır. Fərdi inkişafı şərti olaraq 
dövrlərə bölürlər: 
;
laşması və böyüməsi dövrü; III.  Yetkinlik və qocalıq dövrü.  
I. İlkin inkişaf dövrü – inkişafın ilk dövrüdür. O, ziqotun bö-
I. İlkin inkişaf dövrü  II. Orqanizmin forma-
44. 
Heyvanlarda böyümə və inkişaf
· Bitkilərdə böyümə prosesi heyvanlardakından nə ilə fərqlənir?
Ağaclar hər il yeni budaqlar əmələ gətirərək böyüyür. 
Kürüdən çıxan balıq körpəsi isə böyüyərək balığa çevrilir.
lünməsi  ilə  başlayır.  Nəticədə  çoxhüceyrəli  rüşeym  yaranır  və 
sonrakı  inkişafda  onun  hüceyrələrindən  yeni  orqanizmin 
toxuma və orqanları meydana gəlir.
II.  Orqanizmin  formalaşması  və  böyüməsi  dövrü.  Yumur-
1
Düzgün ardıcıllığı müəyyən edin.
· Bərpa etdiyiniz ardıcıllıq nəyi əks etdirir? 
tadan  çıxdıqdan  və  ya  doğulduqdan  sonra  rüşeymdən  sonrakı 
dövr başlayır. Onun ilk mərhələsi orqanizmin formalaşması və   
böyüməsidir. Bu dövrdə heyvanların inkişafı iki yolla - düzünə 
və ya dolayı yolla  gedir. 
Düzünə inkişaf. 
nənlər,  quşlar  və  məməlilər  üçün  səciyyəvidir.  Əgər  nəsil  öz 
valideyninə  oxşayırsa,  lakin  ondan  kiçikölçülü  olması  ilə 
fərqlənirsə,  bu,  düzünə    inkişaf  adlanır.  Bu  inkişafda  sürfə 
mərhələsi olmur. 
Buğumayaqlıların bəzi nümayəndələri, sürü-
Neştərçənin ilkin inkişaf dövrü
Ziqot
Bölünmə
Çoxhüceyrəli rüşeym
Rüşeymin böyüməsi 
və inkişafı
Quşun fərdi inkişafı 
İlkin inkişaf dövrü
Formalaşma və böyümə dövrü
Yetkinlik və 
qocalıq dövrü
Düzünə inkişaf

3
3
131
130
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Yeni  orqanizmin  inkişafı.  Heyvanlarda  mayalanmış  yumur-
tahüceyrə  ana  orqanizmində,  bəzən  isə  ondan  kənarda  inkişaf 
edir. Yumurtahüceyrədə, adətən, yeni orqanizmin ilk dövrlərdə 
qidasını təmin edən ehtiyat qida maddəsi – sarılıq olur.   Sürü-
nənlərdə  (kərtənkələ,  timsah  və  tısbağalarda)  və  quşlarda  yu-
murtalar sarılıqla daha zəngindir. Heyvanlar adətən öz yumur-
talarını onların inkişafı üçün əlverişli şəraiti olan yerlərə qoyur-
lar.  Məsələn,  həşəratlar  öz  yumurtalarını  yarpaqların,  qönçə-
lərin üzərinə, suyun, hətta peyinin içərisinə qoyurlar. Balıqlar 
və  qurbağalar  yumurtalarını  (kürülərini)  suya  tökür.  Sürü-
nənlər isə yumurtalarını torpaq və ya quma basdırırlar. Yumurta 
x a r i c d ə n  q a b ı q l a  m ü h a f i z ə  o l u n u r.    Ə t r a f  m ü h i t i n 
temperaturunun təsiri ilə bu yumurtalarda balalar inkişaf edir.
Məməlilərin (yumurtaqoyan məməlilərdən başqa) rüşeymi di-
şinin xüsusi orqanı olan balalıqda  inkişaf edir. Belə inkişaf bətn-
daxili inkişaf adlanır. Rüşeym bətn daxilində ətraf mühitin tə-
sirindən daha etibarlı qorunur. 
Heyvanlarda  fərdi  inkişaf.  Cinsi  yolla  çoxalan  heyvanlarda 
fərdi inkişaf mayalanma ilə başlayır. Fərdi inkişafı şərti olaraq 
dövrlərə bölürlər: 
;
laşması və böyüməsi dövrü; III.  Yetkinlik və qocalıq dövrü.  
I. İlkin inkişaf dövrü – inkişafın ilk dövrüdür. O, ziqotun bö-
I. İlkin inkişaf dövrü  II. Orqanizmin forma-
44. 
Heyvanlarda böyümə və inkişaf
· Bitkilərdə böyümə prosesi heyvanlardakından nə ilə fərqlənir?
Ağaclar hər il yeni budaqlar əmələ gətirərək böyüyür. 
Kürüdən çıxan balıq körpəsi isə böyüyərək balığa çevrilir.
lünməsi  ilə  başlayır.  Nəticədə  çoxhüceyrəli  rüşeym  yaranır  və 
sonrakı  inkişafda  onun  hüceyrələrindən  yeni  orqanizmin 
toxuma və orqanları meydana gəlir.
II.  Orqanizmin  formalaşması  və  böyüməsi  dövrü.  Yumur-
1
Düzgün ardıcıllığı müəyyən edin.
· Bərpa etdiyiniz ardıcıllıq nəyi əks etdirir? 
tadan  çıxdıqdan  və  ya  doğulduqdan  sonra  rüşeymdən  sonrakı 
dövr başlayır. Onun ilk mərhələsi orqanizmin formalaşması və   
böyüməsidir. Bu dövrdə heyvanların inkişafı iki yolla - düzünə 
və ya dolayı yolla  gedir. 
Düzünə inkişaf. 
nənlər,  quşlar  və  məməlilər  üçün  səciyyəvidir.  Əgər  nəsil  öz 
valideyninə  oxşayırsa,  lakin  ondan  kiçikölçülü  olması  ilə 
fərqlənirsə,  bu,  düzünə    inkişaf  adlanır.  Bu  inkişafda  sürfə 
mərhələsi olmur. 
Buğumayaqlıların bəzi nümayəndələri, sürü-
Neştərçənin ilkin inkişaf dövrü
Ziqot
Bölünmə
Çoxhüceyrəli rüşeym
Rüşeymin böyüməsi 
və inkişafı
Quşun fərdi inkişafı 
İlkin inkişaf dövrü
Formalaşma və böyümə dövrü
Yetkinlik və 
qocalıq dövrü
Düzünə inkişaf

2. Heyvanların və bitkilərin inkişafını müqayisə edin, 
     oxşar və fərqli cəhətləri diaqramın uyğun hissələrinə yazın.
1. Cədvəlin sütunlarında uyğun heyvanların adlarını yerləşdirin: 
nək, qurbağa, ağacdələn, pişik, nərə balığı, timsah, ilan, fil, dəvəquşu, 
naxa balığı.
kəpə-
Yumurta qoyurlar 
Kürü tökürlər
Diri bala doğurlar
Orqanizmin formalaşması və böyüməsi dövrü  Düzünə inkişaf   Dolayı 
inkişaf   Yetkinlik və qocalıq dövrü  İlkin inkişaf dövrü
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
nd
d ii k
k ll e e r
r ii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
 
Fərdi  inkişafı  şərti  olaraq  __,  __,  __  dövrlərə  bölürlər.  Nəsil  öz 
valideyninə oxşayırsa, lakin ondan kiçikölçülü olması ilə fərqlənirsə, bu 
__,  yetkin fərdə oxşamırsa,  onda __ inkişaf adlanır.
Sxemi 
tamamlayın : 
dətərinizə çəkin və 
Düzünə inkişaf 
Misallar
1.
2.
...
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
III. Yetkinlik və qocalıq dövrü.  Orqanizmin formalaşması və 
böyüməsi  döv ründən  sonra  cinsi  yetkinlik  dövrü  başlayır.  Bu 
dövrdə heyvanlar aktiv olaraq  çoxalırlar.
Cinsi  yetkinlik  dövrü  qurtardıqdan  sonra  qocalıq  dövrü 
başlayır. Bu dövr bioloji  ölümlə başa çatır.
Dolayı inkişaf. 
ləsi olur və sürfə yetkin fərdə oxşamır. Belə inkişaf dolayı inki-
şaf adlanır. Bu, 
qurbağalarda müşahidə 
edilir. 
Digər heyvanların inkişafında   sürfə mərhə-
bir çox həşəratlarda və 
Dolayı inkişaf
Yumurta – inkişafın 
ilk mərhələsidir. 
Kəpənəklər müxtəlif 
miqdarda yumurta 
qoyurlar.
3
3
133
132
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ / 
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Kəpənəklər  dörd 
yetkin mərhələ.
inkişaf mərhələsi keçirirlər: yumurta, sürfə, pup və 
Yetkin fərd – pupdan 
çıxan yetkin fərd bir 
neçə gündən sonra 
cinsi yetkinliyə çatır 
və çoxalmağa başlayır. 
Çoxalmadan asılı 
olaraq bir neçə gün(və 
ya həftə) yaşayır.
Sürfə – sərbəst həyat tərzi 
keçirir.  Aktiv qidalanır və 
sonrakı mərhələ üçün ehtiyat 
qida maddəsi toplayır. Bir neçz 
dəfə qabıq dəyişərək böyüyür.
Pup – sonuncu 
qabıqdəyişmədən 
sonra sürfə pupa 
çevrilir. Pup aktiv 
qidalanmır və 
hərəkət etmir. Bu 
dövrdə sürfənin 
orqan və toxumaları 
dəyişilərək yetkin 
fərdə oxşayır.
Dolayı inkişaf
Heyvanların
inkişaf tipləri
Misallar
1.
2.
...

2. Heyvanların və bitkilərin inkişafını müqayisə edin, 
     oxşar və fərqli cəhətləri diaqramın uyğun hissələrinə yazın.
1. Cədvəlin sütunlarında uyğun heyvanların adlarını yerləşdirin: 
nək, qurbağa, ağacdələn, pişik, nərə balığı, timsah, ilan, fil, dəvəquşu, 
naxa balığı.
kəpə-
Yumurta qoyurlar 
Kürü tökürlər
Diri bala doğurlar
Orqanizmin formalaşması və böyüməsi dövrü  Düzünə inkişaf   Dolayı 
inkişaf   Yetkinlik və qocalıq dövrü  İlkin inkişaf dövrü
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
nd
d ii k
k ll e e r
r ii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
 
Fərdi  inkişafı  şərti  olaraq  __,  __,  __  dövrlərə  bölürlər.  Nəsil  öz 
valideyninə oxşayırsa, lakin ondan kiçikölçülü olması ilə fərqlənirsə, bu 
__,  yetkin fərdə oxşamırsa,  onda __ inkişaf adlanır.
Sxemi 
tamamlayın : 
dətərinizə çəkin və 
Düzünə inkişaf 
Misallar
1.
2.
...
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
III. Yetkinlik və qocalıq dövrü.  Orqanizmin formalaşması və 
böyüməsi  döv ründən  sonra  cinsi  yetkinlik  dövrü  başlayır.  Bu 
dövrdə heyvanlar aktiv olaraq  çoxalırlar.
Cinsi  yetkinlik  dövrü  qurtardıqdan  sonra  qocalıq  dövrü 
başlayır. Bu dövr bioloji  ölümlə başa çatır.
Dolayı inkişaf. 
ləsi olur və sürfə yetkin fərdə oxşamır. Belə inkişaf dolayı inki-
şaf adlanır. Bu, 
qurbağalarda müşahidə 
edilir. 
Digər heyvanların inkişafında   sürfə mərhə-
bir çox həşəratlarda və 
Dolayı inkişaf
Yumurta – inkişafın 
ilk mərhələsidir. 
Kəpənəklər müxtəlif 
miqdarda yumurta 
qoyurlar.
3
3
133
132
ORQANİZMLƏRİN  HƏYAT FƏALİYYƏTİ /