Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Azərbaycan qoruqları
Qızılağac qoruğu
Açar sözl e r
Azərbaycanda    nadir  və  nəsli  kəsilməkdə  olan 
bitki və heyvanları mühafizə üçün __ fəaliyyət 
göstərir.  __  Azərbaycanın ən böyük qoruğudur. 
49.
 
Azərbaycan qoruqları
1
Heyvan adlarını cədvəlin uyğun sütunlarında qeyd edin: keçi, ceyran, 
at, inək, siçan, dovşan, cüyür, bəbir, ayı, canavar, suiti, qaban.
Xüsusi mühafizəyə ehtiyacı olanlar
Geniş yayılanlar
· Fikrinizcə, bu heyvanları nədən və necə qorumaq lazımdır?
Azərbaycan qoruqları. Respublikamızda mövcud olan bitki və 
heyvan  növlərinə  malik  təbii  landşaftların  qorunub  saxlanıl-
masında qoruqların müstəsna rolu vardır. Azərbaycanda 12 dövlət 
təbiət qoruğu fəaliyyət göstərir.
Qoruq mövcud təbii komplekslərin olduğu kimi saxlanılmasını təmin 
edən və dövlət tərəfindən mühafizə olunan ərazidir. Qoruqlarda nadir, 
yaxud  nəsli  kəsilməkdə  olan  bitki  və  heyvan  növləri,  eləcə  də  məhv 
olmaq təhlükəsi qarşısında qalan təbii komplekslər qorunur.
Azərbaycanın qorunan ərazilərinin xəritəsi 
147
146
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
TÜRKİYƏ
4
4
Dünyada  nəsli  kəsilməkdə  olan  bir  neçə  heyvan  və  bitkilər  haqqında 
müxtəlif  mənbələrdən  məlumat  toplayın.  Sonra  həmin  məlumatlardan 
istifadə edərək təklif olunan plan üzrə təqdimat hazırlayın.  
· 
· 
· 
· 
· 
· 
Heyvanın və ya bitkinin adı
Yayıldığı ərazi
Sayının azalma səbəbi
Xüsusiyyətləri (sayı,  həyat tərzi və s.)
Növü qorumaq üçün  görülən tədbirlər 
Bu heyvanları və ya bitkiləri qoruma  tədbirləri barədə edəcəyiniz 
əlavə təkliflər 
plan
1. Nəsli kəsilməkdə olan heyvanları qorumaq üçün hansı tədbirlər görü-
lür?
2.  Nəsli  kəsilməkdə  olan  heyvanlar  haqqında  hansı  üsullarla  məlumat 
toplamaq olar?

Qızılağac Dövlət Təbiət Qoruğu. Azərbaycanın ən böyük qoru-
ğudur. Ərazisi 88.360 ha-dır. Landşaftına görə su-bataqlıq quşla-
rının yaşama yerləri kimi beynəlxalq əhəmiyyəti olan qoruqdur. 
Qoruq  ərazisinin  qışı  mülayim,  yayı    isə  quru  və  isti  keçir. 
Burada  su-bataqlıq, yarımsəhra və çəmənlik bitkiləri yayılmışdır.
Ərazidə məskunlaşmış 
quş növü (qıvrımlələk qutan, 
çəhrayı qutan, qara leylək, dəniz qartalı, məzar qartalı, boz kəklik, 
turac, adi dovdaq,   sultantoyuğu, ərsindimdik, çəhrayı flaminqo   
və  s.)  Azərbaycan  Respublikasının  “Qırmızı  kitab”ına  daxil 
edilmişdir.
Qoruğun təbiətinin rəngarəngliyinin, bitki, əsasən də heyvanat 
aləminin  zənginliyinin  əraziyə  çoxsaylı  yerli  və  xarici  turistləri 
cəlb edəcəyini nəzərə alaraq gələcəkdə Qızılağac Dövlət Təbiət Qo-
ruğunun  və  ona  bitişik  ərazilərin  sahəsinin  genişləndirilməsi  he-
sabına  milli parkın yaradılması nəzərdə tutulmuşdur.
20-yə yaxın 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Azərbaycan qoruqları
Qızılağac qoruğu
Açar sözl e r
Azərbaycanda    nadir  və  nəsli  kəsilməkdə  olan 
bitki və heyvanları mühafizə üçün __ fəaliyyət 
göstərir.  __  Azərbaycanın ən böyük qoruğudur. 
49.
 
Azərbaycan qoruqları
1
Heyvan adlarını cədvəlin uyğun sütunlarında qeyd edin: keçi, ceyran, 
at, inək, siçan, dovşan, cüyür, bəbir, ayı, canavar, suiti, qaban.
Xüsusi mühafizəyə ehtiyacı olanlar
Geniş yayılanlar
· Fikrinizcə, bu heyvanları nədən və necə qorumaq lazımdır?
Azərbaycan qoruqları. Respublikamızda mövcud olan bitki və 
heyvan  növlərinə  malik  təbii  landşaftların  qorunub  saxlanıl-
masında qoruqların müstəsna rolu vardır. Azərbaycanda 12 dövlət 
təbiət qoruğu fəaliyyət göstərir.
Qoruq mövcud təbii komplekslərin olduğu kimi saxlanılmasını təmin 
edən və dövlət tərəfindən mühafizə olunan ərazidir. Qoruqlarda nadir, 
yaxud  nəsli  kəsilməkdə  olan  bitki  və  heyvan  növləri,  eləcə  də  məhv 
olmaq təhlükəsi qarşısında qalan təbii komplekslər qorunur.
Azərbaycanın qorunan ərazilərinin xəritəsi 
147
146
ORQANİZM VƏ MÜHİT / 
Orqanizm və təbii birliklərə mühitin təsiri
TÜRKİYƏ
4
4
Dünyada  nəsli  kəsilməkdə  olan  bir  neçə  heyvan  və  bitkilər  haqqında 
müxtəlif  mənbələrdən  məlumat  toplayın.  Sonra  həmin  məlumatlardan 
istifadə edərək təklif olunan plan üzrə təqdimat hazırlayın.  
· 
· 
· 
· 
· 
· 
Heyvanın və ya bitkinin adı
Yayıldığı ərazi
Sayının azalma səbəbi
Xüsusiyyətləri (sayı,  həyat tərzi və s.)
Növü qorumaq üçün  görülən tədbirlər 
Bu heyvanları və ya bitkiləri qoruma  tədbirləri barədə edəcəyiniz 
əlavə təkliflər 
plan
1. Nəsli kəsilməkdə olan heyvanları qorumaq üçün hansı tədbirlər görü-
lür?
2.  Nəsli  kəsilməkdə  olan  heyvanlar  haqqında  hansı  üsullarla  məlumat 
toplamaq olar?

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
149
148
4
4
50.
 
Mədəni bitkilərin  insan həyatında əhəmiyyəti
Mədəni bitkilər. Hələ qədim dövrlərdən insanlar bitkilərin qida, 
müalicəvi və estetik əhəmiyyətə malik olduqlarını bilirdilər. Yaşa-
yış  məskənlərinin  yaxınlığında  bitən  yeməli  bitkilərlə  qidalanan 
insanlar sonradan bu bitkiləri özləri   becərməyə başladılar. Minil-
liklər  ərzində  bəzi  bitkilər  güclü  dəyişikliklərə  məruz  qalaraq 
mədəni bitkilərə çevrildi. Mədəni bitkilər insanlar tərəfindən becə-
rilən bitkilərdir. İnsanın qədim dövrlərdən becərdiyi bitkilər dənli 
bitkilər – buğda, düyü, qarğıdalı hesab olunur. 
8
-ci
 f e sil
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
Bitkilərdə gedən fotosintez prosesi canlıları qida maddələri və tə-
nəffüs  üçün  zəruri  olan  oksigenlə  təmin  edir.  Bitkilər  iqlimi 
yumşaldır, onu daha rütubətli edir, güclü küləklərin qarşısını alır, 
kökləri vasitəsilə torpağı bərkidərək onun aşınmasına mane olur. 
· Planetimizdə bütün bitkilərin məhv olması digər canlıların həyat 
fəaliyyətinə necə təsir göstərərdi?
1.  Ekoloji  amillərin  canlı  orqanizmlərə  təsiri  barədə  məlumatları 
oxuyun.  Cədvəli  dəftərinizə  çəkin  və  onların  nömrəsini  müvafiq  xa-
naya yazın. 
EKOLOJİ  AMİL      BİTKİLƏR        BAKTERİYALAR          GÖBƏLƏKLƏR
1. Hava axınının sporların, toxumların yayılmasında böyük əhəmiyyəti 
var. 2. Tropik meşələrin bitkiləri üçün temperaturun   +5…+8 С olması 
onların məhvinə gətirə bilər. 4. Bəzi orqanizmlər   isti su mənbələrində   
+85 C... + 90 С temperaturda yaşaya bilərlər. 5. Küləkli havada səthi 
buxarlanma güclənir və bu, orqanizmi həddən artıq qızmaqdan qoruyur. 
2. Şəkillərdə təsvir olunan canlılar arasında birgə yaşamağı təmin 
edən münasibətləri müəyyən edin.
°
°
°
Yırtıcı–şikar 
münasibətləri
Rəqabət 
münasibətləri
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər
Parazit–sahib 
münasibətləri
3. Bataqlığı qurutsaq, nə baş verər?  
4. Qida zəncirlərindəki ardıcıllığı düzəldin. 
A) Kəpənəklər  çiçəklər  hörümçəklər   yırtıcı quşlar  kərtənkələlər  
B) Taxıl bitkiləri _ qurbağalar  
 çəyirtkələr 
 qartal  
С) İlan
siçan 
 bayquş 
 taxıl bitkiləri
5. Su mühitində yaşamaq üçün bitkilərin hansı uyğunlaşmaları 
var? Üç cavab seçin: 
А) Zəif kök sistemi 
В) Zəif inkişaf etmiş mexaniki toxuma 
С) Köklərin dərində yerləşməsi 
D) İri və nazik yarpaqlar  
Е) Yarpaqların üzərində mum örtüyü     
_
_
_
_
_
_
_
_
 _ 
1
Sxemdə verilən şərti qruplara Azərbaycanda bitən tanıdığınız 
bitkilərin adlarını əlavə edin.
Dərman  bitkiləri: 
jenşen, valerian(pişikotu), ...
Texniki  bitkilər: 
şəkər çuğunduru, ...
Yem  bitkiləri: 
yonca, acıpaxla, ...
Dekorativ  bitkilər: 
qızılgül, astra, ...
Dənli bitkilər: 
buğda, arpa, ... 
Ədviyyə  bitkiləri: 
xardal, cirə, ...
Tərəvəz  bitkiləri: 
pomidor, kələm, ...
Bostan bitkiləri: 
qarpız, yemiş, ...
Qoz meyvələr: 
qoz, fındıq, ... 
Meyvə, giləmeyvə bitkiləri: 
alma, üzüm, ...
Mədəni 
bitkilər

ÜMUMİLƏŞDİRİCİ TAPŞIRIQLAR
149
148
4
4
50.
 
Mədəni bitkilərin  insan həyatında əhəmiyyəti
Mədəni bitkilər. Hələ qədim dövrlərdən insanlar bitkilərin qida, 
müalicəvi və estetik əhəmiyyətə malik olduqlarını bilirdilər. Yaşa-
yış  məskənlərinin  yaxınlığında  bitən  yeməli  bitkilərlə  qidalanan 
insanlar sonradan bu bitkiləri özləri   becərməyə başladılar. Minil-
liklər  ərzində  bəzi  bitkilər  güclü  dəyişikliklərə  məruz  qalaraq 
mədəni bitkilərə çevrildi. Mədəni bitkilər insanlar tərəfindən becə-
rilən bitkilərdir. İnsanın qədim dövrlərdən becərdiyi bitkilər dənli 
bitkilər – buğda, düyü, qarğıdalı hesab olunur. 
8
-ci
 f e sil
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
Bitkilərdə gedən fotosintez prosesi canlıları qida maddələri və tə-
nəffüs  üçün  zəruri  olan  oksigenlə  təmin  edir.  Bitkilər  iqlimi 
yumşaldır, onu daha rütubətli edir, güclü küləklərin qarşısını alır, 
kökləri vasitəsilə torpağı bərkidərək onun aşınmasına mane olur. 
· Planetimizdə bütün bitkilərin məhv olması digər canlıların həyat 
fəaliyyətinə necə təsir göstərərdi?
1.  Ekoloji  amillərin  canlı  orqanizmlərə  təsiri  barədə  məlumatları 
oxuyun.  Cədvəli  dəftərinizə  çəkin  və  onların  nömrəsini  müvafiq  xa-
naya yazın. 
EKOLOJİ  AMİL      BİTKİLƏR        BAKTERİYALAR          GÖBƏLƏKLƏR
1. Hava axınının sporların, toxumların yayılmasında böyük əhəmiyyəti 
var. 2. Tropik meşələrin bitkiləri üçün temperaturun   +5…+8 С olması 
onların məhvinə gətirə bilər. 4. Bəzi orqanizmlər   isti su mənbələrində   
+85 C... + 90 С temperaturda yaşaya bilərlər. 5. Küləkli havada səthi 
buxarlanma güclənir və bu, orqanizmi həddən artıq qızmaqdan qoruyur. 
2. Şəkillərdə təsvir olunan canlılar arasında birgə yaşamağı təmin 
edən münasibətləri müəyyən edin.
°
°
°
Yırtıcı–şikar 
münasibətləri
Rəqabət 
münasibətləri
Əlverişli qarşılıqlı 
münasibətlər
Parazit–sahib 
münasibətləri
3. Bataqlığı qurutsaq, nə baş verər?  
4. Qida zəncirlərindəki ardıcıllığı düzəldin. 
A) Kəpənəklər  çiçəklər  hörümçəklər   yırtıcı quşlar  kərtənkələlər  
B) Taxıl bitkiləri _ qurbağalar  
 çəyirtkələr 
 qartal  
С) İlan
siçan 
 bayquş 
 taxıl bitkiləri
5. Su mühitində yaşamaq üçün bitkilərin hansı uyğunlaşmaları 
var? Üç cavab seçin: 
А) Zəif kök sistemi 
В) Zəif inkişaf etmiş mexaniki toxuma 
С) Köklərin dərində yerləşməsi 
D) İri və nazik yarpaqlar  
Е) Yarpaqların üzərində mum örtüyü     
_
_
_
_
_
_
_
_
 _ 
1
Sxemdə verilən şərti qruplara Azərbaycanda bitən tanıdığınız 
bitkilərin adlarını əlavə edin.
Dərman  bitkiləri: 
jenşen, valerian(pişikotu), ...
Texniki  bitkilər: 
şəkər çuğunduru, ...
Yem  bitkiləri: 
yonca, acıpaxla, ...
Dekorativ  bitkilər: 
qızılgül, astra, ...
Dənli bitkilər: 
buğda, arpa, ... 
Ədviyyə  bitkiləri: 
xardal, cirə, ...
Tərəvəz  bitkiləri: 
pomidor, kələm, ...
Bostan bitkiləri: 
qarpız, yemiş, ...
Qoz meyvələr: 
qoz, fındıq, ... 
Meyvə, giləmeyvə bitkiləri: 
alma, üzüm, ...
Mədəni 
bitkilər

4
4
151
150
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
Sinif otağınızda, evinizdə və məktəbin həyətində hansı dekorativ bitkilər 
əkilmişdir?  Yuxarıda  göstərilmiş  qaydalara  əməl  etməklə  bu  bitkilərə 
qulluq göstərin. 
1. Şəkildə  təsvir olunanların hansıları yalnız bitki mənşəlidir?
2. Düzgün variantı seçin:
· Otaq bitkilərini soyuq/otaq temperaturulu  su ilə sulamaq lazımdır.
· Otaq bitkisini gövdəyə yaxın/gövdədən aralı sulamaq lazımdır.
Otaq bitkilərini yayda/qışda tez-tez sulamaq lazımdır.
Əksər otaq bitkilərini sobaya yaxın/işığa yaxın yerləşdirmək lazımdır.
· 
· 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Mədəni bitkilər
Dekorativ bitkilər
Açar sözl e r
İnsanlar tərəfindən becərilən bitkilər __ adlanır.  
İsanların mənzillərində saxladığı bitkilər__ hesab 
olunur.
Dekorativ bitkilər. Bitkilərdən daim zövq almaq üçün insanlar 
dekorativ otaq bitkiləri yetişdirirlər. Otaq bitkilərinin əksəriyyəti 
tropik ölkələrin nümayəndələri olduğundan onlara öz yaşadığı şə-
Hibiskus
Kalanxoe
Digər – arum, kalla kimi otaq bitkiləri “canlı barometr” sayılır. 
Havanın  dəyişməsi  zamanı,  yağışın  yağmasından  əvvəl  kallanın 
Sansevyera 
Aloe
Arum
Kalla 
Xlorofitum 
Nefrolepis qıjısı
Diffenbaxiya
Müalicəvi bitkilər
Dekorativ bitkilər
yarpaqlarından  su  süzülür.  Xlorofitum 
və nefrolepis qıjısı havanı daha yaxşı tə-
mizləyərək oksigenlə zənginləşdirir. Mət-
bəx havasının təmizlənməsi üçün bir xlo-
rofitum  bitkisi  kifayət  edir.  Belə  güman  olunur  ki,  kaktuslar  ra-
dioaktiv  şüalanmanın  qarşısını  alır.  Lakin  südləyənlər,  diffenba-
xiya kimi bəzi otaq bitkiləri zəhərli olduqları üçün onlarla ehtiyatlı 
davranmaq lazımdır.
raitə uyğun olaraq qulluq edilməlidir.
Otaq  bitkilərindən  müxtəlif  məqsəd-
lər üçün də istifadə etmək mümkündür. 
Məsələn,  kalanxoe,  hibiskus,  sansevye-
ra, aloe – iltihab əleyhinə dərman kimi is-
tifadə olunur. 
Otaq bitkilərinə qulluq qaydaları
1.  Otaq  bitkiləri  bir  neçə  saat  otaq  temperaturunda  qalmış  su  ilə 
suvarılmalıdır.
2. Bitkinin kökünə havanın daha yaxşı keçməsi üçün vaxtaşırı onun 
torpağını ehtiyatla (kökü zədələməmək şərti ilə) yumşaltmaq lazımdır.
3. Bitkinin yarpaqları vaxtaşırı nəm əsgi ilə  təmizlənməlidir.
4. Bitki qurumuş yarpaq və budaqlardan təmizlənməli və dibçəyi tə-
miz saxlanılmalıdır.
5. Hər bir otaq bitkisinə qulluq zamanı onun fərdi xüsusiyyəti nəzərə 
alınmalıdır.  Evdə  saxlanılan  bitki  və  heyvanlara  daim  nəzarət 
edilməlidir. Ev heyvanları zəhərli bitkilərdən qorunmalıdır.

4
4
151
150
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
Sinif otağınızda, evinizdə və məktəbin həyətində hansı dekorativ bitkilər 
əkilmişdir?  Yuxarıda  göstərilmiş  qaydalara  əməl  etməklə  bu  bitkilərə 
qulluq göstərin. 
1. Şəkildə  təsvir olunanların hansıları yalnız bitki mənşəlidir?
2. Düzgün variantı seçin:
· Otaq bitkilərini soyuq/otaq temperaturulu  su ilə sulamaq lazımdır.
· Otaq bitkisini gövdəyə yaxın/gövdədən aralı sulamaq lazımdır.
Otaq bitkilərini yayda/qışda tez-tez sulamaq lazımdır.
Əksər otaq bitkilərini sobaya yaxın/işığa yaxın yerləşdirmək lazımdır.
· 
· 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Mədəni bitkilər
Dekorativ bitkilər
Açar sözl e r
İnsanlar tərəfindən becərilən bitkilər __ adlanır.  
İsanların mənzillərində saxladığı bitkilər__ hesab 
olunur.
Dekorativ bitkilər. Bitkilərdən daim zövq almaq üçün insanlar 
dekorativ otaq bitkiləri yetişdirirlər. Otaq bitkilərinin əksəriyyəti 
tropik ölkələrin nümayəndələri olduğundan onlara öz yaşadığı şə-
Hibiskus
Kalanxoe
Digər – arum, kalla kimi otaq bitkiləri “canlı barometr” sayılır. 
Havanın  dəyişməsi  zamanı,  yağışın  yağmasından  əvvəl  kallanın 
Sansevyera 
Aloe
Arum
Kalla 
Xlorofitum 
Nefrolepis qıjısı
Diffenbaxiya
Müalicəvi bitkilər
Dekorativ bitkilər
yarpaqlarından  su  süzülür.  Xlorofitum 
və nefrolepis qıjısı havanı daha yaxşı tə-
mizləyərək oksigenlə zənginləşdirir. Mət-
bəx havasının təmizlənməsi üçün bir xlo-
rofitum  bitkisi  kifayət  edir.  Belə  güman  olunur  ki,  kaktuslar  ra-
dioaktiv  şüalanmanın  qarşısını  alır.  Lakin  südləyənlər,  diffenba-
xiya kimi bəzi otaq bitkiləri zəhərli olduqları üçün onlarla ehtiyatlı 
davranmaq lazımdır.
raitə uyğun olaraq qulluq edilməlidir.
Otaq  bitkilərindən  müxtəlif  məqsəd-
lər üçün də istifadə etmək mümkündür. 
Məsələn,  kalanxoe,  hibiskus,  sansevye-
ra, aloe – iltihab əleyhinə dərman kimi is-
tifadə olunur. 
Otaq bitkilərinə qulluq qaydaları
1.  Otaq  bitkiləri  bir  neçə  saat  otaq  temperaturunda  qalmış  su  ilə 
suvarılmalıdır.
2. Bitkinin kökünə havanın daha yaxşı keçməsi üçün vaxtaşırı onun 
torpağını ehtiyatla (kökü zədələməmək şərti ilə) yumşaltmaq lazımdır.
3. Bitkinin yarpaqları vaxtaşırı nəm əsgi ilə  təmizlənməlidir.
4. Bitki qurumuş yarpaq və budaqlardan təmizlənməli və dibçəyi tə-
miz saxlanılmalıdır.
5. Hər bir otaq bitkisinə qulluq zamanı onun fərdi xüsusiyyəti nəzərə 
alınmalıdır.  Evdə  saxlanılan  bitki  və  heyvanlara  daim  nəzarət 
edilməlidir. Ev heyvanları zəhərli bitkilərdən qorunmalıdır.

153
152
4
4
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
lazımi miqdarda yetişdirməyə imkan verir. Məsələn,  Abşeronda uzun 
illərdir zəfəran yetişdirilir.
Bitkilərin  müalicəvi  əhəmiyyəti.  Zəfərandan  ürək-damar,  sinir, 
ifrazat  və  cinsiyyət  sistemi  xəstəliklərində  geniş  istifadə  edilir. 
Balqabaq  toxumundan  qurd  xəstəliklərinə  qarşı,  şəkərli  diabetin, 
ürək, böyrək xəstəliklərinin müalicəsi zamanı istifadə edirlər. 
Cədvəli dəftərinizə çəkərək tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Dərman bitkisinin adı
Hansı formada bitir (ağac, kol, ot)
Bitkinin hansı hissəsi müalicəvidir
Müalicəvi əhəmiyyəti
1. Şifrələnmiş dərman bitkilərinin adını tapın. 
daqarlığı, paybağrağaı, saynıtoçabığ, ubinrut, bədınavəda, şeyamin, vəsür
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Dərman bitkiləri
Mədəni 
Yabanı 
Müalicə əhəmiyyətinə malik bitkilər __ adlanır. 
Onların __  və__nümayəndələrinə də rast gəlinir.
Dərman  bitkiləri  haqqında  ilk  məlumatlara 
hələ eramızdan 6000 il əvvəl qədim şumerlərin 
əlyazmalarında rast gəlinir. Bu gün alimlər dün-
ya xalqları tərəfindən 21 min növ bitkinin mü-
alicə  məqsədilə  istifadə  edildiyini  müəyyənləş-
dirmişlər. Azərbaycan Respublikası dərman bit-
kiləri ilə zəngindir. 
Mədəni və yabanı dərman bitkiləri. Ağac, kol 
və  ya  otşəkilli  nümayəndələri  olur.  Bunlar  ya-
banı və mədəni olmaqla iki qrupa bölünür: 
a) yabanı dərman bitkiləri – çöllərdə, meşələr-
də bitir. Bunlara itburnu,
 sür-
və, kəklikotu, andız, çobanyastığı, çöl qatırquy-
ruğu və bağayarpağı aiddir.
b) mədəni   dərman bitkiləri – zəfəran, nanə, 
boranı, gülümbahar kimi bitkilər insanlar tərə-
findən becərilir. Müalicə məqsədilə bir çox kənd 
təsərrüfatı  bitkilərinin  müəyyən  hissələrindən 
(qarğıdalının  saçaqları,  heyva 
 
  to-
xumları)  istifadə  edirlər.  Azərbaycanın  rənga-
rəng təbii şəraiti onun ərazisində xüsusi tempe-
ratur  və  rütubət  tələb  edən  dərman  bitkilərini 
yemişan, moruq,
və balqabaq
Qədim  hind  rəvayətində  deyilir  ki,  qocaman  Loğman  öz  şagirdi 
Çarakiyə  meşədən bir neçə faydasız bitki gətirməyi tapşırır. Şagirdi 
geriyə qayıdarkən Loğmana deyir: “Mən üç gün meşədə gəzib dolan-
dım və heç bir faydasız bitkiyə rast gəlmədim”. 
· Bitkilərin insan üçün faydası nədir?
51. 
Dərman bitkiləri
1
Bitkinin adı
Müalicəvi əhəmiyyəti haqqında nə bilirsiniz
Gülümbahar
Andız
Sürvə
Moruq
Kəklikotu
İtburnu
Nanə
Çobanyastığı
Bağayarpağı
 
Şəkildə göstərilən bitkilərə nəzər salın. Onlar barədə məlumatları 
dəftərinizə köcürdüyünüz cədvəldə qeyd edin. 
Dərman bitkiləri 
2. Suallara cavab verin.
1) Hansı bitkilər dərman bitkiləri adlanır?
2) Müalicə məqsədilə bitkilərin hansı orqanlarından istifadə olunur?
3) Dərman bitkilərinin insan həyatında əhəmiyyəti nədir?
4) Hansı dərman bitkilərini tanıyırsınız?
5) Onların oxşar və fərqli cəhətlərini göstərin.
Zəhərli dərman bitkiləri. Murdarça, dəlibəng, xa-
nımotu, dəmirov otu, quşüzümü qiymətli dərman bit-
kiləri olsa da, onlarla qidalanma insanda ağır zəhər-
lənmələrə  səbəb  olur.  Məsələn,  xanımotu  ilə  zəhər-
lənmə zamanı ürəkbulanma, qusma, göz bəbəklərinin 
böyüməsi  kimi  hallar  baş  verə  bilər.  Ona  görə  də 
tanımadığınız bitkiləri dadmaq olmaz. Belə bitkilərə 
toxunduqdan  sonra  əlləri  mütləq  yumaq  lazımdır. 
Hətta  bəzi  bitkilərin  şirəsi  dəridən  qana  keçərək 
zəhərlənmələrə də səbəb ola bilir. 
Respublikamızda  dərman  hazırlamaq  məqsədilə 
itburnu  meyvələri,  birəotu,  kəklikotu,  qaraqınıq, 
boymadərən, 
palıd qa-
bığı və s. toplanaraq  müalicə məqsədi üçün  istifadə 
edilir.
yemişanın çiçək və meyvələri, 
Zəfəran
+ Календула şəkli

153
152