3
3
125
124
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Ö
Çiçəyin yaranması
əlaqədardır. Onun çoxalmada iştirak edən əsas hissəsi erkəkcik və di-
şicikdir. Bu orqanlarda mürəkkəb proseslər gedir və cinsi çoxalmada
iştirak edən cinsi hüceyrələr yaranır.
Tozcuğun və rüşeym kisəsinin yaranması. Erkəkcik tozluğunda
hüceyrənin bölünməsi gedir və nəticədə tozcuq yaranır. Tozcuğun xarici
qatı dişicik ağızcığına ilişmək üçün girintili-çıxıntılı və ya tikancıqlı
olur. Dişiciyin yumurtalığının daxilində
yumurtacıq inkişaf edir. Yumur-
tacığın miqdarı müxtəlif bitkilərdə müxtəlif olur. Buğda, arpa, çovdarda
bir ədəd, xaşxaş və lalədə isə minlərlə yumurtacıq olur. Hər bir yu-
murtacığın üzəri örtüklə örtülmüşdür. Onun içərisində
rüşeym kisəsi
inkişaf edir. Rüşeym kisəsinin daxilində
yumurtahüceyrə, mərkəzi hissə-
sində isə
mərkəzi hüceyrə əmələ gəlir.
Çiçəkli bitkilərdə mayalanma. Dişiciyin ağızcığı şirəli olduğundan
buraya düşən tozcuq ona yapışır. Tozcuq hüceyrəsi şişərək cücərir və
uzun, nazik
tozcuq borusu əmələ gətirir. Tozcuq borusu sütuncuqdan
yumurtalığa doğru uzanır. Bu zaman tozcuq borusunda iki ədəd erkək
cinsiyyət hüceyrəsi –
spermilər əmələ gəlir. Onlar tozcuq borusu ilə
rüşeym kisəsinə gətirilir.
Spermilərin biri yumurtahüceyrə ilə, digəri mərkəzi hüceyrə ilə bir-
ləşir və mayalanma baş verir. Çiçəkli bitkilərdə belə mayalanma
ikiqat
mayalanma adlanır və ilk dəfə 1898-ci ildə rus alimi S.Q.Navaşin tə-
rəfindən kəşf edilmişdir.
rtülütoxumlularda cinsi çoxalma prosesi.
ilə
1
Laboratoriya işi.
Təchizat: otaq bitkilərinin çiçəkləri (tradeskansiya, primula), yaxud
yazda əldə edilərək spirtdə saxlanılmış albalı və ya
alma çiçəkləri, lupa,
pinset, preparat iynəsi.
İşin gedişi: çiçəyin erkəkcik və dişiciyini pinsetin köməyi ilə çiçəkdən ayırın.
1. Erkəkciyə baxın və onun hissələrini göstərin.
2. Dişiciyi nəzərdən keçirərək onun hissələrini göstərin. Dişiciyin bu
hissələrinin funksiyası nədir?
3. Dişicik yumurtalığını uzununa kəsərək ona lupa ilə baxın. Gördüklə-
rinizin şəklini çəkin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Ləçəklər töküldükdən sonra yumurtalıqdan nə inkişaf edir?
42.
Orqanizmlərin cinsi çoxalması
· Çiçəklərin yerində nə əmələ gəlir
?
Yazın gəlişi ilə ağac və kol bitkilərində şirə hərəkəti başlayır. Tumur-
cuqlar şişir və onların bəzilərindən çiçəklər yaranır. Çiçəklər öz-özünə,
külək və ya həşəratla tozlanır. Tozlanmadan sonra ləçəklər tökülür.
Meyvə və toxumların əmələ gəlməsi. Yumurtahüceyrə və spermi-
lərdən birinin birləşməsi nəticəsində yaranan
ziqot bölünməyə başlayır.
Ziqotun bölünməsi nəticəsində toxumun çoxhüceyrəli rüşeymi yaranır.
Mayalanmış mərkəzi hüceyrə bölünərək toxumun
endospermini əmələ
gətirir. Endospermdə rüşeymin qidalanması və inkişafını təmin edən
ehtiyat qida maddələri toplanır. Mayalanmadan sonra yumurtacıqdan
toxum əmələ gəlir. Bu dövrdə yumurtalığa qida maddələri axır və o, ye-
tişmiş meyvəyə çevrilir. Yumurtalığın divarından toxumu qoruyan mey-
vəyanlığı yaranır.
Çoxhüceyrəli heyvanların cinsi çoxalması. Cinsi çoxalmaya heyvan-
larda da rast gəlinir. Onlarda da cinsi çoxalmadan əvvəl cinsi hüceyrələr,
yəni qametlər yaranır. Heyvanların erkək cinsi hüceyrəsi erkək cinsi
orqan olan
toxumluqda meydana gəlir və
spermatozoid adlanır. Toxumlu
bitkilərin erkək cinsi hüceyrələrindən (spermilərdən) fərqli olaraq onlar
hərəkətlidir və qamçılara malikdir.
Çiçəkli bitkidə ikiqat mayalanma prosesi
Dişi cinsiyyət orqanı olan
yumurtalıq-
da yumurtahüceyrə yaranır. Bu hüceyrə
iri olub, adətən, hərəkətsizdir. İçərisində
çoxlu qida maddələri olur. Cinsi çoxalma
zamanı qametlərin birləşməsi nəticəsin-
də mayalanma baş verir və ziqot əmələ
gəlir. Ziqotdan isə bölünmə nəticəsində
çoxhüceyrəli rüşeym yaranır.
Cinsi çoxalmanın qeyri-cinsi çoxal-
madan üstünlüyü ondadır ki, yaranan
orqanizmdə hər iki valideynin əlamətləri
olur. Nəticədə nəsil mühitin dəyişən
şəraitinə daha yaxşı uyğunlaşır.
Heyvanlarda mayalanma
Yumurtahüceyrə
Spermatozoid
Mərkəzi
hüceyrə
Ağızcıq
Tozcuq
borusu
Spermilər
Rüşeym
kisəsi
Yumurtahüceyrə
Tozluq
Yumurtalıq
Yumurtacıq
3
3
127
126
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Bahar bayramında hər evdə səməni cücərdilir. İslanmış buğda to-
xumlarının bir müddətdən sonra necə yamyaşıl cücərtiyə çevril-
diyinin şahidi olmusunuz.
Cücərmə şəraiti. Toxumların cücərməsi üçün
rütubət, hava və
is-
tilik lazımdır.
çoxlu miqdarda hava tələb olunur. Ona görə bu toxumlar suyun
içində cücərmir. Çəltik və pişikquyruğu kimi bitkilərin
cücərmə üçün tələb olunan oksigeni suda həll olmuş şəkildə olan
havadan da ala bilir. Bu səbəbdən onların toxumları suyun içində də
cücərir.
Toxumlar müəyyən temperatur şəraitində cücərir: məsələn, çov-
dar, noxud və buğda bitkilərinin toxumları 3°C-yə qədər, əksər
bitkilərin toxumları isə yalnız 10–15°C
Əksər çiçəkli bitkilərin toxumlarının cücərməsi üçün
toxumları
və daha yüksək temperatur
43.
Toxumun cücərməsi
· Bəs toxumların cücərməsi üçün hansı şərait lazımdır?
· Hansı toxumlar cücərə bilir?
A. Cinsiyyət
hüceyrələrinin birləşməsi
B. Yumurtalıqda əmələ gəlir
C. Yumurtahüceyrə
əmələ gətirir
D. Spermatozoid əmələ gətirir
E. Özünə oxşarları əmələ gətirir
F. Toxumluqda əmələ gəlir
1. Çoxalma
2. Yumurtahüceyrə
3. Spermatozoidlər
4. Mayalanma
5. Toxumluqlar
6. Yumurtalıqlar
Uyğunluğu müəyyən edin:
2. Təklif olunan terminlərdən bitkilərin çoxalma üsullarından biri haq-
qında cümlə qurun:
3. Düzgün fikirləri seçin:
1)
çoxalma zamanı bir və ya bir
neçə valideyn iştirak edir. 2) Cinsiyyət hüceyrələri spermatozoid və
yumurtahüceyrə adlanır. 3) Qeyri-cinsi çoxalma zamanı bir yeni
orqanizm əmələ gəlir. 4) Bütün çoxhüceyrəli orqanizmlər cinsiyyətli
yolla çoxalırlar. 5) Tumurcuqlanma yolu ilə həm birhüceyrəli, həm də
çoxhüceyrəli orqanizmlər bölünə bilər. 6) Spor vasitəsilə göbələklər,
mamırlar, yosunlar, şibyələr çoxala bilir. 7) Soğanaq, kökümsov,
yumrular – şəklini dəyişmiş çoxalma orqanlarıdır. 8) Heyvanların
cinsiyyət hüceyrələri cinsiyyət orqanlarında əmələ gəlir.
cinsi çoxalma, qamet, spermi, yumurtahüceyrə,
ziqot, mayalanma, rüşeym
Qeyri-cinsi
a) Tozcuq
b) Yumurtahüceyrə
c) Dişicik
d) Spermi
e) Yumurtacıq
f) Tozluq
g) Ağızcıq
h) Sütuncuq
2) Çiçəyin “dişi” hissəsi
1) Çiçəyin “erkək” hissəsi
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
1. Çiçəyin “erkək”
və “dişi”
hissələrinə aid
olan
terminləri
seçin. Onların
nömrələrini
xüsusi
işarələrin
altında
yerləşdirin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e e o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Mayalanmış yumurtahüceyrə __ adlanır. Dişi-
ciyin yumurtacığında __ yaranır. Spermilərlə
mərkəzi və yumurtahüceyrənin birləşməsi __
adlanır.
Tozluq
Mayalanma
Ziqot
Rüşeym kisəsi
Yumurtalıq
İkiqat mayalanma
1
Toxumların cücərməsi üçün lazım olan şərait.
Məqsəd: toxumların cücərməsində suyun, temperaturun və havanın
rolunun müəyyən edilməsi.
Təchizat:
xan)
Hazırlıq:
1. Stəkanların hər birinə 10 ədəd
balqabaq (və ya günəbaxan)
toxumu qoyun.
2.
Birinci stəkandakı toxumları
susuz saxlayın.
3.
İkinci stəkanı ağzına qədər su
ilə doldurun.
4.
Üçüncü stəkana toxumu isla-
dacaq qədər su tökün.
balqabaq (və ya günəba-
toxumları, 3 ədəd stəkan.
5. Hər üç stəkanın ağzını şüşə ilə bağlayaraq 4 gün müddətində isti
yerdə saxlayın.
İşin gedişi: 1. 4 gündən sonra stəkanları götürün.
2. Təcrübənin nəticələrini təsvir edin.
Nəticəni müzakirə edək:
· Hansı stəkandakı toxumlar cücərəcək? Bunu necə izah etmək olar?
1-ci
stəkan
2-ci
stəkan
3-cü
stəkan
3
3
127
126
ORQANİZMLƏRİN HƏYAT FƏALİYYƏTİ /
Orqanizmlərdə maddələrin daşınması, İfrazat, çoxalma və inkişaf
Bahar bayramında hər evdə səməni cücərdilir. İslanmış buğda to-
xumlarının bir müddətdən sonra necə yamyaşıl cücərtiyə çevril-
diyinin şahidi olmusunuz.
Cücərmə şəraiti. Toxumların cücərməsi üçün
rütubət, hava və
is-
tilik lazımdır.
çoxlu miqdarda hava tələb olunur. Ona görə bu toxumlar suyun
içində cücərmir. Çəltik və pişikquyruğu kimi bitkilərin
cücərmə üçün tələb olunan oksigeni suda həll olmuş şəkildə olan
havadan da ala bilir. Bu səbəbdən onların toxumları suyun içində də
cücərir.
Toxumlar müəyyən temperatur şəraitində cücərir: məsələn, çov-
dar, noxud və buğda bitkilərinin toxumları 3°C-yə qədər, əksər
bitkilərin toxumları isə yalnız 10–15°C
Əksər çiçəkli bitkilərin toxumlarının cücərməsi üçün
toxumları
və daha yüksək temperatur
43.
Toxumun cücərməsi
· Bəs toxumların cücərməsi üçün hansı şərait lazımdır?
· Hansı toxumlar cücərə bilir?
A. Cinsiyyət hüceyrələrinin birləşməsi
B. Yumurtalıqda əmələ gəlir
C. Yumurtahüceyrə əmələ gətirir
D. Spermatozoid əmələ gətirir
E. Özünə oxşarları əmələ gətirir
F. Toxumluqda əmələ gəlir
1. Çoxalma
2. Yumurtahüceyrə
3. Spermatozoidlər
4. Mayalanma
5. Toxumluqlar
6. Yumurtalıqlar
Uyğunluğu müəyyən edin:
2. Təklif olunan terminlərdən bitkilərin çoxalma üsullarından biri haq-
qında cümlə qurun:
3. Düzgün fikirləri seçin:
1)
çoxalma zamanı bir və ya bir
neçə valideyn iştirak edir. 2) Cinsiyyət hüceyrələri spermatozoid və
yumurtahüceyrə adlanır. 3) Qeyri-cinsi çoxalma zamanı bir yeni
orqanizm əmələ gəlir. 4) Bütün çoxhüceyrəli orqanizmlər cinsiyyətli
yolla çoxalırlar. 5) Tumurcuqlanma yolu ilə həm birhüceyrəli, həm də
çoxhüceyrəli orqanizmlər bölünə bilər. 6) Spor vasitəsilə göbələklər,
mamırlar, yosunlar, şibyələr çoxala bilir. 7) Soğanaq, kökümsov,
yumrular – şəklini dəyişmiş çoxalma orqanlarıdır. 8) Heyvanların
cinsiyyət hüceyrələri cinsiyyət orqanlarında əmələ gəlir.
cinsi çoxalma, qamet, spermi, yumurtahüceyrə,
ziqot, mayalanma, rüşeym
Qeyri-cinsi
a) Tozcuq
b) Yumurtahüceyrə
c) Dişicik
d) Spermi
e) Yumurtacıq
f) Tozluq
g) Ağızcıq
h) Sütuncuq
2) Çiçəyin “dişi” hissəsi
1) Çiçəyin “erkək” hissəsi
Öyr
Öyr e e ndikl rinizi
ndikl rinizi
edin
edin
e e
t tbiq
t tbiq
e e
1. Çiçəyin “erkək”
və “dişi”
hissələrinə aid
olan terminləri
seçin. Onların
nömrələrini
xüsusi işarələrin
altında
yerləşdirin.
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi
i y
yo
ox
xll a
ay
y n
Dostları ilə paylaş: