Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 29. 07. 2013-cü il tarixli 754

4
4
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
lazımi miqdarda yetişdirməyə imkan verir. Məsələn,  Abşeronda uzun 
illərdir zəfəran yetişdirilir.
Bitkilərin  müalicəvi  əhəmiyyəti.  Zəfərandan  ürək-damar,  sinir, 
ifrazat  və  cinsiyyət  sistemi  xəstəliklərində  geniş  istifadə  edilir. 
Balqabaq  toxumundan  qurd  xəstəliklərinə  qarşı,  şəkərli  diabetin, 
ürək, böyrək xəstəliklərinin müalicəsi zamanı istifadə edirlər. 
Cədvəli dəftərinizə çəkərək tamamlayın:
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
Dərman bitkisinin adı
Hansı formada bitir (ağac, kol, ot)
Bitkinin hansı hissəsi müalicəvidir
Müalicəvi əhəmiyyəti
1. Şifrələnmiş dərman bitkilərinin adını tapın. 
daqarlığı, paybağrağaı, saynıtoçabığ, ubinrut, bədınavəda, şeyamin, vəsür
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
Dərman bitkiləri
Mədəni 
Yabanı 
Müalicə əhəmiyyətinə malik bitkilər __ adlanır. 
Onların __  və__nümayəndələrinə də rast gəlinir.
Dərman  bitkiləri  haqqında  ilk  məlumatlara 
hələ eramızdan 6000 il əvvəl qədim şumerlərin 
əlyazmalarında rast gəlinir. Bu gün alimlər dün-
ya xalqları tərəfindən 21 min növ bitkinin mü-
alicə  məqsədilə  istifadə  edildiyini  müəyyənləş-
dirmişlər. Azərbaycan Respublikası dərman bit-
kiləri ilə zəngindir. 
Mədəni və yabanı dərman bitkiləri. Ağac, kol 
və  ya  otşəkilli  nümayəndələri  olur.  Bunlar  ya-
banı və mədəni olmaqla iki qrupa bölünür: 
a) yabanı dərman bitkiləri – çöllərdə, meşələr-
də bitir. Bunlara itburnu,
 sür-
və, kəklikotu, andız, çobanyastığı, çöl qatırquy-
ruğu və bağayarpağı aiddir.
b) mədəni   dərman bitkiləri – zəfəran, nanə, 
boranı, gülümbahar kimi bitkilər insanlar tərə-
findən becərilir. Müalicə məqsədilə bir çox kənd 
təsərrüfatı  bitkilərinin  müəyyən  hissələrindən 
(qarğıdalının  saçaqları,  heyva 
 
  to-
xumları)  istifadə  edirlər.  Azərbaycanın  rənga-
rəng təbii şəraiti onun ərazisində xüsusi tempe-
ratur  və  rütubət  tələb  edən  dərman  bitkilərini 
yemişan, moruq,
və balqabaq
Qədim  hind  rəvayətində  deyilir  ki,  qocaman  Loğman  öz  şagirdi 
Çarakiyə  meşədən bir neçə faydasız bitki gətirməyi tapşırır. Şagirdi 
geriyə qayıdarkən Loğmana deyir: “Mən üç gün meşədə gəzib dolan-
dım və heç bir faydasız bitkiyə rast gəlmədim”. 
· Bitkilərin insan üçün faydası nədir?
51. 
Dərman bitkiləri
1
Bitkinin adı
Müalicəvi əhəmiyyəti haqqında nə bilirsiniz
Gülümbahar
Andız
Sürvə
Moruq
Kəklikotu
İtburnu
Nanə
Çobanyastığı
Bağayarpağı
 
Şəkildə göstərilən bitkilərə nəzər salın. Onlar barədə məlumatları 
dəftərinizə köcürdüyünüz cədvəldə qeyd edin. 
Dərman bitkiləri 
2. Suallara cavab verin.
1) Hansı bitkilər dərman bitkiləri adlanır?
2) Müalicə məqsədilə bitkilərin hansı orqanlarından istifadə olunur?
3) Dərman bitkilərinin insan həyatında əhəmiyyəti nədir?
4) Hansı dərman bitkilərini tanıyırsınız?
5) Onların oxşar və fərqli cəhətlərini göstərin.
Zəhərli dərman bitkiləri. Murdarça, dəlibəng, xa-
nımotu, dəmirov otu, quşüzümü qiymətli dərman bit-
kiləri olsa da, onlarla qidalanma insanda ağır zəhər-
lənmələrə  səbəb  olur.  Məsələn,  xanımotu  ilə  zəhər-
lənmə zamanı ürəkbulanma, qusma, göz bəbəklərinin 
böyüməsi  kimi  hallar  baş  verə  bilər.  Ona  görə  də 
tanımadığınız bitkiləri dadmaq olmaz. Belə bitkilərə 
toxunduqdan  sonra  əlləri  mütləq  yumaq  lazımdır. 
Hətta  bəzi  bitkilərin  şirəsi  dəridən  qana  keçərək 
zəhərlənmələrə də səbəb ola bilir. 
Respublikamızda  dərman  hazırlamaq  məqsədilə 
itburnu  meyvələri,  birəotu,  kəklikotu,  qaraqınıq, 
boymadərən, 
palıd qa-
bığı və s. toplanaraq  müalicə məqsədi üçün  istifadə 
edilir.
yemişanın çiçək və meyvələri, 
Zəfəran
+ Календула şəkli

4
4
155
154
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
2. Saxladığınız ev heyvanı barədə suallara   cavab verin: 1) Ev heyvanını 
necə adlandırırsan?  2) Sən ona necə qulluq edirsən? 3) Saxladığın hey-
vanın insan üçün əhəmiyyəti nədir? 4) Onun vəhşi əcdadı hansı heyvan 
olmuşdur?
Əhliləşdirmə
Gigiyena qaydaları
Brusellyoz
Açar sözl e r
1. Aşağıdakılara uyğun gələn heyvanları seçin: 
Canavardan əmələ gələn 
  
ilk əhliləşdirilmiş heyvan
Tarpanlardan əhliləşdirilmiş heyvan  
Təbii ipək almaq üçün əhliləşdirilmiş 
heyvan
Vəhşi heyvanlardan mədəni formaların alınması 
prosesi __ adlanır. İnsan çiy süd içdikdə və ya duz-
suz pendir yedikdə heyvanlardan ona __ xəstəliyi 
keçə bilər.
52. 
 
Heyvanların əhliləşdirilməsı və insan həyatında rolu
Heyvanların əhliləşdirilməsı. Məməlilərin əhliləşdirilməsi hələ 
qədimdən başlasa da, müasir dövrdə də davam edir. İnsanlar 10 min 
il bundan əvvəl vəhşi turları əhliləşdirərək müasir iribuynuzlu mal-
qara cinsləri yaratmışlar. Belə güman olunur ki, müasir qara-mal 
cinsləri olan inək və camışlarin əcdadı o dövrlərdə yaşamış Avropa 
və  Asiya  turu  olmuşdur.  İribuynuzlu  qaramalı  ətlik,  südlük  və 
qoşqu heyvanı kimi saxlayırlar.
Azərbaycanda  heyvandarlığın  mühüm  sahələrindən  birini  qo-
yunçuluq  təşkil  edir.  Qoyunları  ətinə,  yununa,  südünə,    dərisinə 
görə artırırlar. 
 İnsan həyatında atlar da müəyyən rol oynayır. Güman edilir ki,  
onların   əcdadları — vəhşi halda yaşayan Prjevalski atları və tar-
panlardır.  Azərbaycanda  əsasən  minik  atları  –  Qarabağ,  Qazax 
diliboz və Quba atları kimi at cinsləri yetişdirilir. 
İnsanın əhliləşdirdiyi həşəratlar bal arıları və tut ipəkqurdudur. 
Bal  arılarından  bal,  arı  zəhəri,  vərəmum,  arı  südü,  mum, 
ipəkqurdunun hazırladığı sapdan  isə  təbii ipək parça alınır.
Ev heyvanlarını 
saxlayarkən onlara daim qulluq göstərmək, onlar üçün yem təda-
rük  etmək,    saxlandıqları  yerləri  daim  təmizləmək  lazım  gəlir. 
Ev heyvanlarına qulluq və gigiyena qaydaları. 
·  Müasir  dövrdə  əhliləşdirilmiş  itlərdən  hansı  məqsədlər  üçün  istifadə 
edirlər?
· İnsanlar ev heyvanlarını nə üçün  saxlayırlar?
İbtidai insanlar qida əldə etmək məqsədilə vəhşi heyvanları ovlayır, bəzən 
isə ovlanmış heyvanların kiçik balalarını götürərək böyüdürdülər. İnsanla 
birgəyaşayış  nəticəsində  bu  heyvanların  davranışında  dəyişikliklər  baş 
verirdi. Beləliklə, onlar əhliləşərək ev heyvanlarına çevrilirdilər. Güman 
edilir ki, ilk əhliləşdirilmiş heyvanlardan biri it olmuşdur. 
1
Şəkillərdəki itlər insanlara necə yardım edir?
Amma bəzən ev heyvanlarından insanlara müxtəlif xəstəliklər də 
keçə bilər. Məsələn, insan çiy süd içdikdə və ya duzsuz pendir yedik-
də brusellyozla xəstələnir.   Bu səbəbdən ev heyvanları ilə təmasda 
olarkən müəyyən gigiyenik qaydalara əməl edilməlidir.
Uyğun heyvanların nömrələrini 
istehsal olunan məhsulların 
altında qeyd edin.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1
2
3
4
Ev heyvanlarına qulluq qaydaları: 1. Ev heyvanları təmiz saxlanılmalı, 
onların saxlandıqları yerlər vaxtaşırı səliqəyə salınmalıdır. 2. Ev hey-
vanları üçün yem tədarükü görülməlidir. 3. Ev heyvanlarına profilaktik 
tədbir  olaraq  peyvəndlər  vurulmalı  və  onlar  tibbi  nəzarətdən  keç-
məlidirlər. 4. Ev heyvanlarına qulluq edərkən onları incitməməli və bu 
heyvanlarla  ehtiyatlı davranılmalıdır.
a
b
c
Çaqqal 
Tülkü
İt
İpəkqurdu 
Eşşəkarısı Bal arısı At
Zebr
Kələm kəpənəyi

4
4
155
154
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
2. Saxladığınız ev heyvanı barədə suallara   cavab verin: 1) Ev heyvanını 
necə adlandırırsan?  2) Sən ona necə qulluq edirsən? 3) Saxladığın hey-
vanın insan üçün əhəmiyyəti nədir? 4) Onun vəhşi əcdadı hansı heyvan 
olmuşdur?
Əhliləşdirmə
Gigiyena qaydaları
Brusellyoz
Açar sözl e r
1. Aşağıdakılara uyğun gələn heyvanları seçin: 
Canavardan əmələ gələn 
  
ilk əhliləşdirilmiş heyvan
Tarpanlardan əhliləşdirilmiş heyvan  
Təbii ipək almaq üçün əhliləşdirilmiş 
heyvan
Vəhşi heyvanlardan mədəni formaların alınması 
prosesi __ adlanır. İnsan çiy süd içdikdə və ya duz-
suz pendir yedikdə heyvanlardan ona __ xəstəliyi 
keçə bilər.
52. 
 
Heyvanların əhliləşdirilməsı və insan həyatında rolu
Heyvanların əhliləşdirilməsı. Məməlilərin əhliləşdirilməsi hələ 
qədimdən başlasa da, müasir dövrdə də davam edir. İnsanlar 10 min 
il bundan əvvəl vəhşi turları əhliləşdirərək müasir iribuynuzlu mal-
qara cinsləri yaratmışlar. Belə güman olunur ki, müasir qara-mal 
cinsləri olan inək və camışlarin əcdadı o dövrlərdə yaşamış Avropa 
və  Asiya  turu  olmuşdur.  İribuynuzlu  qaramalı  ətlik,  südlük  və 
qoşqu heyvanı kimi saxlayırlar.
Azərbaycanda  heyvandarlığın  mühüm  sahələrindən  birini  qo-
yunçuluq  təşkil  edir.  Qoyunları  ətinə,  yununa,  südünə,    dərisinə 
görə artırırlar. 
 İnsan həyatında atlar da müəyyən rol oynayır. Güman edilir ki,  
onların   əcdadları — vəhşi halda yaşayan Prjevalski atları və tar-
panlardır.  Azərbaycanda  əsasən  minik  atları  –  Qarabağ,  Qazax 
diliboz və Quba atları kimi at cinsləri yetişdirilir. 
İnsanın əhliləşdirdiyi həşəratlar bal arıları və tut ipəkqurdudur. 
Bal  arılarından  bal,  arı  zəhəri,  vərəmum,  arı  südü,  mum, 
ipəkqurdunun hazırladığı sapdan  isə  təbii ipək parça alınır.
Ev heyvanlarını 
saxlayarkən onlara daim qulluq göstərmək, onlar üçün yem təda-
rük  etmək,    saxlandıqları  yerləri  daim  təmizləmək  lazım  gəlir. 
Ev heyvanlarına qulluq və gigiyena qaydaları. 
·  Müasir  dövrdə  əhliləşdirilmiş  itlərdən  hansı  məqsədlər  üçün  istifadə 
edirlər?
· İnsanlar ev heyvanlarını nə üçün  saxlayırlar?
İbtidai insanlar qida əldə etmək məqsədilə vəhşi heyvanları ovlayır, bəzən 
isə ovlanmış heyvanların kiçik balalarını götürərək böyüdürdülər. İnsanla 
birgəyaşayış  nəticəsində  bu  heyvanların  davranışında  dəyişikliklər  baş 
verirdi. Beləliklə, onlar əhliləşərək ev heyvanlarına çevrilirdilər. Güman 
edilir ki, ilk əhliləşdirilmiş heyvanlardan biri it olmuşdur. 
1
Şəkillərdəki itlər insanlara necə yardım edir?
Amma bəzən ev heyvanlarından insanlara müxtəlif xəstəliklər də 
keçə bilər. Məsələn, insan çiy süd içdikdə və ya duzsuz pendir yedik-
də brusellyozla xəstələnir.   Bu səbəbdən ev heyvanları ilə təmasda 
olarkən müəyyən gigiyenik qaydalara əməl edilməlidir.
Uyğun heyvanların nömrələrini 
istehsal olunan məhsulların 
altında qeyd edin.
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
1
2
3
4
Ev heyvanlarına qulluq qaydaları: 1. Ev heyvanları təmiz saxlanılmalı, 
onların saxlandıqları yerlər vaxtaşırı səliqəyə salınmalıdır. 2. Ev hey-
vanları üçün yem tədarükü görülməlidir. 3. Ev heyvanlarına profilaktik 
tədbir  olaraq  peyvəndlər  vurulmalı  və  onlar  tibbi  nəzarətdən  keç-
məlidirlər. 4. Ev heyvanlarına qulluq edərkən onları incitməməli və bu 
heyvanlarla  ehtiyatlı davranılmalıdır.
a
b
c
Çaqqal 
Tülkü
İt
İpəkqurdu 
Eşşəkarısı Bal arısı At
Zebr
Kələm kəpənəyi

öküz  soliteri,  qaraciyər  sorucusu  daxili  parazitlərə  aiddir.  Onlar 
müəyyən  orqanlarda  yaşayaraq  insan  orqanizminin  nor mal 
fəaliyyətini  pozurlar.  Bəzi  parazitlərdə  sahibin  bədəninə  yapışmaq 
üçün xüsusi sormaclar və qarmaqcıqları olur. 
Bəzi birhüceyrəli parazitlərin qana ifraz 
etdiyi zərərli maddələr ağırlaşmalara, hətta insanın ölümünə səbəb 
olur.  Məsələn,  malyariya  ağcaqanadı  insanı  sancdıqda  malyariya 
paraziti orqanizmə daxil olur və ağır malyariya xəstəliyini törədir. 
Yuxu xəstəliyini törədən birhüceyrəli tripanosom isə se-se milçəyinin 
sancması ilə insan orqanizminə daxil olur. Bu xəstəlik Afrikada geniş 
yayılmışdır. Birhüceyrəli dizenteriya amyöbü insan orqanizminə qay-
nadılmamış  su  ilə  daxil  olub  dizenteriya  xəstəliyini  törədir.  Mal-
yariya,  tripanosom  və  dizenteriya  amyöbü  kimi  birhüceyrəli 
heyvanlar da daxili parazitlərdir.  
Bu  xəstəliklərə  yolux-
manın  qarşısını  şəxsi  gigiyena  qaydalarına  riayət  etməklə  almaq 
mümkündür. Parazitlərin daşıyıcıları ilə mübarizə məqsədilə  bataq-
lıqların qurudulması, ərazilərin təmizlənməsi və dezinfeksiyası  kimi 
tədbirlər həyata keçirilir. Həmçinin profilaktika məqsədilə parazitlə-
rin yayıldığı ərazilərdə yaşayan insanlara vaxtaşırı peyvəndlər edilir.
Parazit birhüceyrəlilər. 
Xəstəliklərə  yoluxmanın  profilaktikası. 
4
4
157
156
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
53.
 
Canlıların insan sağlamlığında rolu
1
Şəkildə göstərilən 
canlıların insan 
orqanizminə necə 
təsir etdiyini müəy-
yənləşdirin və 
dəftərinizə 
köçürdüyünüz 
cədvəli doldurun.
bitkisinin  tərkibində  azotun  normadan  çox  top-
lanması ağır zəhərlənmələr törədir. İnsanlar, bəzən 
qida məqsədi üçün istifadə etdikləri göbələklərdən 
də zəhərlənirlər. 
 Bəzən ye-
məli göbələklər çox köhnə olduqda zəhərlənmə baş 
verir. 
Parazitlər.  Xəstəliktörədən  mikroskopik  göbə-
ləklər insanın dərisində göbələk xəstəlikləri törədir. 
Bu xəstəlik bir insandan digərinə şəxsi əşyalardan 
(
)  istifadə  zamanı 
asanlıqla keçə bilər.
  Birələr,  bitlər,  gənələr xarici 
parazitlərdir. 
nsanın dərisində qo-
turluq  xəstəliyi  törədir.  Bu  zaman  dəridə  güclü 
qaşınmalar baş verir. 
İnsanın  həzm  sistemində 
parazitlik  edən  insan  askaridi,  uşaq  bizquyruğu, 
Zəhərli göbələklərə yalançı tülkü-
qulağı, milçəkqıran, solğun əzvay aiddir.
Daxili  parazitlər. 
ayaqqabı,  corab,  dəsmal  və  s.
Xarici  parazitlər.
Qoturluq gənəsi əllə görüşdükdə bir 
insandan digərinə keçə bilir və i
· Sizcə, bu qaydalara əməl etmək nə üçün vacibdir?
Uşaqlıqdan valideynləriniz sizə tez-tez belə xəbərdarlıqlar edir:
· Qaynadılmayan suyu içmək olmaz.
· Yeməkdən əvvəl əllərinizi yuyun.
· Yuyulmamış meyvə və tərəvəzləri yemək olmaz.
Canlı orqanizm
Yaşadığı mühit
İnsana necə təsir edir
Zəhərli 
göbələklər
Parazit 
həşəratlar
Bakteriyalar
Parazit 
qurdlar
 Parazitlərin adlarını əlavə etməklə cədvəli tamamlayın:
Parazitin adı
Daxili, yaxud
xarici parazitdir
Orqanizmə təsiri
Necə qorunmaq olar
Tripanosom
Daxili
Yuxu xəstəliyi
Peyvənd
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr
r e e n
n d
d ii k
k ll e e r
rii n
n iiz
zi 
i  y
yo
ox
xll a
ay
y n
n
1. Aşağıdakı ifadələrdən istifadə etməklə şəxsi gigiyena qaydaları haq-
qında  yaddaş  hazırlayın:  çirkli  əllər;  çiy  su;  yuyulmamış  meyvə  və 
tərəvəz; küçə heyvanları ilə təmas; şəxsi əşyalar.
2. Parazitlərin aşağıdakılardan hansına mənsub olmasını müəyyənləşdi-
rin:  bit, birə, askarid, bizquyruq, soliter.
Zəhərlənmə
Daxili və xarici parazitlər
Xarici parazitlər
Daxili parazitlər
Yalançı tülküqulağı və solğun əzvay göbələkləri 
ilə qidalanma zamanı __ baş verir.  Bit, birə __, 
askarid və öküz soliteri __ parazitlərə aiddir. 
Birə 
Bit
Xarici parazitlər 
Daxili parazitlər
İnsan askaridi
Zəhərlənmələr.  Kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  məhsuldarlığının 
artırılması üçün onlara gübrələr verilir. Lakin gübrələrin normadan 
artıq  istifadə  edilməsi  insan  üçün  təhlükəli  ola  bilər.  Məsələn,  qida 

öküz  soliteri,  qaraciyər  sorucusu  daxili  parazitlərə  aiddir.  Onlar 
müəyyən  orqanlarda  yaşayaraq  insan  orqanizminin  nor mal 
fəaliyyətini  pozurlar.  Bəzi  parazitlərdə  sahibin  bədəninə  yapışmaq 
üçün xüsusi sormaclar və qarmaqcıqları olur. 
Bəzi birhüceyrəli parazitlərin qana ifraz 
etdiyi zərərli maddələr ağırlaşmalara, hətta insanın ölümünə səbəb 
olur.  Məsələn,  malyariya  ağcaqanadı  insanı  sancdıqda  malyariya 
paraziti orqanizmə daxil olur və ağır malyariya xəstəliyini törədir. 
Yuxu xəstəliyini törədən birhüceyrəli tripanosom isə se-se milçəyinin 
sancması ilə insan orqanizminə daxil olur. Bu xəstəlik Afrikada geniş 
yayılmışdır. Birhüceyrəli dizenteriya amyöbü insan orqanizminə qay-
nadılmamış  su  ilə  daxil  olub  dizenteriya  xəstəliyini  törədir.  Mal-
yariya,  tripanosom  və  dizenteriya  amyöbü  kimi  birhüceyrəli 
heyvanlar da daxili parazitlərdir.  
Bu  xəstəliklərə  yolux-
manın  qarşısını  şəxsi  gigiyena  qaydalarına  riayət  etməklə  almaq 
mümkündür. Parazitlərin daşıyıcıları ilə mübarizə məqsədilə  bataq-
lıqların qurudulması, ərazilərin təmizlənməsi və dezinfeksiyası  kimi 
tədbirlər həyata keçirilir. Həmçinin profilaktika məqsədilə parazitlə-
rin yayıldığı ərazilərdə yaşayan insanlara vaxtaşırı peyvəndlər edilir.
Parazit birhüceyrəlilər. 
Xəstəliklərə  yoluxmanın  profilaktikası. 
4
4
157
156
ORQANİZMLƏRİN ÇOXALMASI / 
Bitki və heyvanların insan həyatında rolu
53.
 
Canlıların insan sağlamlığında rolu
1
Şəkildə göstərilən 
canlıların insan 
orqanizminə necə 
təsir etdiyini müəy-
yənləşdirin və 
dəftərinizə 
köçürdüyünüz 
cədvəli doldurun.
bitkisinin  tərkibində  azotun  normadan  çox  top-
lanması ağır zəhərlənmələr törədir. İnsanlar, bəzən 
qida məqsədi üçün istifadə etdikləri göbələklərdən 
də zəhərlənirlər. 
 Bəzən ye-
məli göbələklər çox köhnə olduqda zəhərlənmə baş 
verir. 
Parazitlər.  Xəstəliktörədən  mikroskopik  göbə-
ləklər insanın dərisində göbələk xəstəlikləri törədir. 
Bu xəstəlik bir insandan digərinə şəxsi əşyalardan 
(
)  istifadə  zamanı 
asanlıqla keçə bilər.
  Birələr,  bitlər,  gənələr xarici 
parazitlərdir. 
nsanın dərisində qo-
turluq  xəstəliyi  törədir.  Bu  zaman  dəridə  güclü 
qaşınmalar baş verir. 
İnsanın  həzm  sistemində 
parazitlik  edən  insan  askaridi,  uşaq  bizquyruğu, 
Zəhərli göbələklərə yalançı tülkü-
qulağı, milçəkqıran, solğun əzvay aiddir.
Daxili  parazitlər. 
ayaqqabı,  corab,  dəsmal  və  s.
Xarici  parazitlər.
Qoturluq gənəsi əllə görüşdükdə bir 
insandan digərinə keçə bilir və i
· Sizcə, bu qaydalara əməl etmək nə üçün vacibdir?
Uşaqlıqdan valideynləriniz sizə tez-tez belə xəbərdarlıqlar edir:
· Qaynadılmayan suyu içmək olmaz.
· Yeməkdən əvvəl əllərinizi yuyun.
· Yuyulmamış meyvə və tərəvəzləri yemək olmaz.
Canlı orqanizm
Yaşadığı mühit
İnsana necə təsir edir
Zəhərli 
göbələklər
Parazit 
həşəratlar
Bakteriyalar
Parazit 
qurdlar
 Parazitlərin adlarını əlavə etməklə cədvəli tamamlayın:
Parazitin adı
Daxili, yaxud
xarici parazitdir
Orqanizmə təsiri
Necə qorunmaq olar
Tripanosom
Daxili
Yuxu xəstəliyi
Peyvənd
Öyr 
Öyr  e  e  ndikl  rinizi 
ndikl  rinizi 
edin
edin
e  e 
t  tbiq 
t  tbiq 
e  e 
N
N e  e  o
oy
yr
r e e n
nd
d iin
n ii z
z
O
Oy
yr