Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   17

АТМОСФЕР ЧИРКЛЯНДИРИЪИЛЯРИНИН  
ЪАНЛЫ ОРГАНИЗМЛЯРЯ ТЯСИРИ 
 
Бу бюлмядя ясас чиркляндириъи газлардан дям газы – ЪО, карбон 
газы ЪО
2
, кцкцрд оксидляри СО
2
 вя СО
3
, азот оксидляри НО вя НО
2
 
тящлил едиляъякдир. Онларын биосфердя эедян просеслярдя иштиракы, ъанлы 
организмлярин  щяйатында  ролу  вя  тюрятдикляри  зярярли  тясирляр  анализ 
едиляъякдир. 
Дям газы – ЪО атмосфери чиркляндирян ян тящлцкяли маддя щесаб 
олунур,  тямиз  щавада  фаиз  мигдары  0,05-0,1

10
-6
%  олдугда  чох 
тящлцкяли дейилдир. Щесабламалар эюстярмишдир ки, атмосфердя 6

10
8
 
тон дям газы вардыр. 
Дям  газы  тябии  вя  антропоэен  йолла  ямяля  эялир.  Онун  аз 
мигдары  вулкан  пцскцрмяляри  вя  метанын  щавада  йаваш 
оксидляшмяси  васитясиля  ямяля  эялир.  Сонунъу  просесдя  щаванын 
озону вя –ОЩ радикалы иштирак едир: 
2ЪЩ
4
+3О
2


2ЪО+4Щ
2
О 
 
ОЩ  радикаллары  ися  ашаьыдакы  фотокимйяви  просес  нятиъясиндя 
йараныр: 
О
3
+щй


О+О

 
О+Щ
2
О


2ОЩ

 
Карбон  моно-оксид  антропоэен  йолла  автомобил  няглиййаты  вя 
сянайе  печляриндя  ямяля  эялир.  Онун  атмосфердя  галма  мцддяти  6 
ай олараг щесабланмышдыр. 
Карбон  моно-оксид  рянэсиз,  ийсиз,  дадсыз  газ  олуб  суда  пис  щялл 
олур. 25
0
Ъ-дя 100 мл суда 2,17 мл ЪО щялл олур. Онун щемоглобинин 
тяркибиндя  олан  Фе
+2
  ионлары  иля  реаксийайа  эирмяк  габилиййяти  сярбяст 
оксиэендян 210 дяфя чохдур. Карбон моно-оксид инфрагырмызы шцалары 
удмаг  габилиййятиня  маликдир.  Тяняффцс  йолу  иля  аьъийяря  дахил  олан 
дям  газы  щемоглобин  дямири  иля  карбонил-Фе(ЪО)
5
  бирляшмяси  ямяля 
эятиряряк,  оксиэенин  тохумалары,  карбон  газынын  ися  яксиня 
дашынмасынын гаршысыны алараг, юлцмля нятиъялянян просес йарадыр. 
Карбон  моно-оксид  щямчинин  инсанын  юзц  тяряфиндян  дя  синтез 
едилир.  Ендоэен  йолла  суткада  10  мл  ЪО  ямяля  эялир.  Бу  йени  ган 

 
71 
щцъейряляри  йаранаркян  ямяля  эялир.  Дям  газы  иля  зящярлянмя 
щадисяляриня тез-тез раст эялинир. 
Карбон  моно-оксид  щавасыз  шяраитдя  йанма  мящсулу 
олдуьундан щяр заман ямяля эяля биляр. 
 
2Ъ+О
2


2ЪО;  Ъ+ЪО



2ЪО 
 
Одур  ки,  гапалы  мцщитдя  йаньын  заманы  карбон  2-оксид  ямяля 
эялир. 
Сигарет чякянлярдя дям газы иля йаваш зящярлянмя просеси эедир. 
Мялумдур  ки,  сигарет  алышдыьында  йанма  просеси  чох  йаваш 
эетдийиндян хейли мигдар зящярли маддялярля йанашы карбон моно-
оксид  дя  ямяля  эялир.  Ян  аз  сигарет  истифадя  едянлярдя  беля  ще-
моглобинин  3%-и  дям  газы  васитясиля  биоложи  просесдян  узаглашыр. 
Бу 8-10 саат тяркибиндя 20 мг/м
3
-йяни нормадан 2 дяфя артыг дям 
газы олан щава иля тяняффцс етмяйя бярабярдир. 
Дям  газынын  щемоглобинля  бирляшмяси  давамлы  олуб 
карбоксищемоглобин  адланыр.  Орта  сявиййяли  сигарет  чякянлярдя 
онун ганда мигдары 6% олур. 
Сигарет  тцстцсцндя  4%-я  гядяр  дям  газы  вардыр.  Дямгазынын 
атмосфердя  нормал  мигдары  20  мг/м
3
  олараг  щесабланмышдыр. 
Бюйцк шящярлярдя бу рягям бир нечя дяфя артыг олур. Нормал сигарет 
чякянляр юзляриндя бу нормадан бир нечя дяфя артыг дям газы олан 
щава  йарадырлар  ки,  бу  щямчинин  онларын  ятрафында  олан  инсанлар 
цчцн дя тящлцкялидир. 
Ашаьыдакы ъядвялдя дям газынын гатылыьынын артмасы иля мцшащидя 
олунан симптомлар  эюстярилмишдир. 
 
 
Щавада ЪО гатылыьы 
Ганда 
щемоглобин 
карбонилин 
Клиник симптомлар 
10
-6
 г.  % мигдары 
60 
0,006 
10% 
Эюрмянин  азалмасы  вя  зяиф  баш 
аьрысы 
130 
0,013 
20% 
Шиддятли  баш  аьрысы,  йорулма  вя 
щушун итирилмяси 
200 
0,02 
30% 
Щушсузлуг,  паралыъ,  тяняффцсцн 
позулмасы 
660 
0,066 
50% 
Тяняффцсцн кясилмяси, паралиъ 
750 
0,075 
60% 
1 саатдан сонра летал сонлуг 

 
72 
 
 
Дям газы иля зящярлянмя заманы, илк нювбядя хястя тямиз щавайа 
чыхарылмалы вя сцни тяняффцс йолу иля истифадя олунан  оксиэенин  миг-
дары артырылмалыдыр. Реаксийа дюнян просес олдуьундан карбоксище-
моглобин оксищемоглобиня чеврилир: 
 
ЩбО
2
+ЪО 




ЩбЪО+О

Цряк-дамар хястяликляри олан инсанларда дям газынын аз мигдары 
беля стенокардийа йарада билир. Щятта ганда карбоксищемоглобинин 
гатылыьы  –  3%  олдугда  беля  хястялярдя  аьрылар  башлайыр.  Цряйи 
гидаландыран  ган  дамарларында  оксиэенин  мигдары  азалараг 
миокард баш верир. 
Дям  газы  кечид  металларла  учуъу  карбонил  бирляшмяляри  ямяля 
эятирмяк  габилиййятиня  дя  маликдир:  Фе(ЪО)
5
,  Ни(ЪО)
4
,  Ъо(ЪО)
6

Зн(ЪО)
4
, Ъд(ЪО)
4
 вя с. 
Дям  газынын  биткиляря  тясири  чох  да  тящлцкяли  дейилдир.  Диэяр 
газлардан фяргли олараг дям газы метаболизм просесиня  эцълц тясир 
эюстярмир. 
Щяр ил антропоэен йолла дям газынын атмосферя бурахылмасы 20-
30%  артыр.  Лакин,  онун  атмосфердя  фаиз  мигдары  чох  дяйишмир. 
Онун  чох  щиссяси оксидляшяряк карбон газына чеврилир. Микроорга-
низмлярдян  тутмуш  али  биткиляря  гядяр  бцтцн  йашыл  систем  онун 
атмосфердя  топланмасынын  гаршысыны  алыр.  Торпаьын  бир  сыра 
микроорганизмляри  дям  газындан  цзви  маддяляр  синтез  етмяк 
габилиййятиня маликдирляр. 
Биткилярин  инкишафы  ятраф  мцщитля  сых  баьлыдыр.  Даща  доьрусу 
мцяййян  яразийя  хас  олан  температур,  йаьынтыларын  мигдары, 
торпаьын хассяляри, бязи биотик параметрляр, щятта атмосферин цмуми 
вязиййяти  бир-бири  иля  ялагядар  олмагла  ландшафтын  характерини  вя 
битки  нювлярини  мцяййян  едир.  Бурадан  айдын  олур  ки,  яэяр  ятраф 
мцщит дяйишдирилярся орада олан битки алями дя дяйишиля биляр. Щятта 
айры-айры  иллярдя  йаьынтыларда  олан  фярг  мцяййян  дяйишэянликляря 
сябяб  ола  билир.  Яэяр  эюстярилян  шяртлярин  дяйишмяси  чох  оларса 
онлардан асылы олараг биткиляр стрес вязиййят кечирир вя нятиъядя мящв 
ола  билирляр.  Щятта  параметрлярдян  биринин  дяйишмяси  биткинин 
мящвиня сябяб олур. 

 
73 
Нормал  шяраитдя  атмосфер  бир  чох  компонентлярдян  ибарятдир. 
Онлар  агрегат  щалына  эюря  ясасян  газ  вя  аерозол  щалларында  ола 
билирляр. Ясас компонентлярдян башга –(азот, оксиэен, нисбятян аз 
мигдарда карбон ди-оксид) щавада мцхтялиф мигдарда бязи кимйяви 
бирляшмяляр  дя  вар  ки,  бунлар  ясасян  атмосферин  чиркляндириъиляри 
щесаб олунур. Бунлара бязи биткилярин ифраз етдийи карбощидроэенляри 
вя бактерийаларын щяйат фяалиййяти нятиъясиндя ямяля эялян кцкцрдлц 
бирляшмяляри  аид  етмяк  олар.  Мцяййян  едилмишдир  ки,  беля  боиэен  
мянбялярдян  атмосферя  дахил  олан  кцкцрд  газынын  (кцкцрд  (ЫВ)-
оксид) цмуми мигдары 11% тяшкил едир, галан щиссяси ися инсан фяалий-
йяти нятиъясиндя ямяля эялир, йяни антропоэен мяншяли маддялярдир. 
Атмосфердя  ясас  чиркляндириъи  щесаб  олунан  азот  оксидляри  дя 
вардыр. Онлар ясасян илдырым чахмасы заманы вя биоложи оксидляшмя 
просеси  нятиъясиндя  хцсуси  бактерийаларын  фяалиййяти  иля  ялагядар 
ямяля эялир. 
Сцни  мянбялярдян  ися  атмосферя  10%-я  гядяр  азот  (ЫВ)  -  оксид 
дахил  олур.  Аз  олмасына  бахмайараг  бу  тяркиб  щесабына  атмосфер 
чох чиркляня билир, хцсусян бюйцк шящярлярдя. 
Антропоэен  мяншяли  оксидлярин  мянбяйи  ясасян  йаньын  просесляри 
щесаб  олунур.  Щавада  эедян  бу  оксидляшмя  просеси  азот  (ЫЫ)-оксид 
алынана кими давам едир, температур йцксяк олдугъа азот (ЫЫ)-оксидин 
алынмасы мигдаръа чохалыр. Сонра эедян кимйяви реаксийа нятиъясиндя 
азот  2-оксид  щава  оксиэенинин  тясири  иля    азот  (ЫЫ)-оксидя  гядяр 
оксидляшир. 
Алынмыш азот (ЫВ)-оксид суда йахшы щялл олан газ щалында зящярли 
маддядир  вя  атмосферин  ясас  чиркляндириъиси  щесаб  олунур.  Бундан  
ялавя азот 4-оксидин бир щиссяси азотун парчаланмасына вя пероксиа-
сетилнитратларын алынмасына сябяб олмагла бярабяр ялавя чиркляндириъи 
маддялярин  ямяля  эялмяси  иля  гуртарыр.  Беляликля  ади  шяраитдя  ат-
мосфердя  ялавя  олараг  бир  чох  йени  чиркляндириъи  маддялярин  ямяля 
эялмясинин ясасы гойулур. Биткиляр щямин маддялярин ади консентра-
сийасында олдугда йахшы инкишаф едир. Она эюря ки, биткиляр бу мянфи 
тясирляря надир щалларда мяруз гала билирляр. Анъаг чиркляндириъилярин 
консентрасийасы  гябул  олунмуш  щяддян  даща  чох  олдугда  биткиляр 
мянфи  тясирляря  нисбятян  чох  щяссас  олурлар.  Бу  Ганунауйьун-
лугларын  позулмасы  бин  нечя  щалларда  ола  биляр:  мясялян,  метал 
гайырма заводларынын ятрафында атмосферин йцксяк консентрасийада 

 
74 
кцкцрд  газы  вя  аьыр  металларын  гырынтыларынын  олмамасы  характерик 
щесаб  олунур.  Беля  шяраитдя  бир  чох  биткилярин  йашамасы  вя  инкишаф 
етмяси  гейри  мцмкцндцр.  Мясялян:  АБШ-да  бир  сыра  шящярлярин 
атмосферинин катастрофик чирклянмяси буна мисал ола биляр. 
АБШ-ын  Дактун  шящяринин  яразисиндя  1864-ъц  илдя  метал  завод-
лары  тикилди  вя  метал  яридилмясиня  башланды.  Нятиъядя  палыд  вя  гоз 
аьаъларындан  ибарят  олан  мешяляр  тядриъян  мящв  олмаьа  башлады, 
чцнки щямин аьаълардан йанаъаг кими истифадя олунурду. Заводун 
туллантысы  щесаб  олунан  кцкцрдлц  бирляшмяляр  ятрафда  олан  диэяр 
биткилярин  дя  мящв  олмасына  сябяб  олду  вя  беляликля  щектарларла 
мешялик  сащяси  сырадан  чхарылды,  анъаг  мцяййян  щектар  сащядя  ян 
чох  уйьунлашмыш  от  типли  биткиляр  галды.  Нятиъядя  мцдафияси  галан 
торпаг  ерозийайа  уьрады  вя  эилли  гейри-мцнбит  торпаг  гаты  ямяля 
эялмяйя башлады. 
Буна  охшар  ящвалат  Монтана  штатында  да  тякрар  олунду.  Буна 
сябяб  щямин  яразидя  мис  филизи  йатагларынын  тапылмасы  вя  метал 
яритмя  заводларынын  тикилмяси  вя  бунун  нятиъясиндя  кцкцрдлц 
бирляшмялярин  ямяля  эялмясийди.  Буна  эюря  дя  бу  яразидя  олан 
мешялярдя  битян  шам  вя  кцкнар  аьаълары  сырадан  чыхмаьа  башлады. 
Бунун  сябяби  щямин  аьаъларын  кцкцрдлц  бирляшмялярин:  кцкцрд 
газынын  тясириня гаршы чох щяссас олмасыйды. Бу тясир заводдан 30-
100 км аралы олдугда да вя кцкнар аьаъларында зядялянмяляря раст 
эялмяк  олурду.  Эюрцндцйц  кими  Эянъя  шящяриндя  ийняйарпаглы 
аьаъларын  илдян-иля  азалмасынын  сябяби  дя  мящв  алцминиум 
заводундан  атмосферя  дахил  олан  кцкцрдлц  бирляшмялярин  тясиридир. 
Шящярдя  йашыллыгларын  «Ъаванлашдырылмасы»  компанийасы  апарылдыьы 
дюврдя  мящз  бу  ъящятляр  нязяря  алынмалы;  кцкцрдлц  бирляшмялярин 
тясириня  гаршы  давамлы  аьаъ  вя  кол  биткиляриндян  истифадя 
олунмалыдыр.  Она  эюря  дя  беля  ящвалатлар  йаваш-йаваш  инсанларын 
диггятини  юзцня  ъялб  етмяйя  башлады  вя  атмосферин  чирклянмясинин 
гаршысыны  алмаг  вя  щятта  буна  гаршы  мцбаризя  апармаг  юн  плана 
чякилди. 
Атмосферин  чирклянмяси  иля  баьлы  олан  мянфи  нятиъяляр  щаванын 
кейфиййятини мящдудлашдыран бир сыра стандартларын ишляниб щазырлан-
масына сябяб олду. 
Биоложи системя чиркляндириъилярин тясири щарада олмасындан асылы ол-
майараг (чямяндя, мешядя вя йа сящрада) илк дяфя микроорганизм-

 
75 
лярдя юзцнц эюстярир. Даща доьрусу бцтцн позунтулар вя йа стресляр 
юзцнц  бязи  биткилярдя  вя  йахуд  системдя  молекулйар  вязиййятдя 
билдирир. 
Щцъейрядя  эедян  просесляря  тясир  эюстярян  стресляр  нятиъясиндя 
битки зяифляйир вя мцбадиля просесляриндя дяйишкянликляр ямяля эялир. 
Бцтцнлцкля щцъейрянин юзц дя тясир алтына дцшцр. 
Щяр  бир  чиркляндириъинин  юзцня  мяхсус  тясири  вар,  цмумиййятдя 
ися  чиркляндириъилярин  щамысы  цмуми  просесляря  тясир  эюстярир  вя  ян 
башлыъасы су балансыны позур. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.Карбон –оксид тяняффцс просесиня неъя тяситр эюстярир? 
2.Мяишятдя дям газы иля зящярлянмя ня заман баш верир? 
3.  Сигаретдян  истифадя  заманы  ганда  карбоксищемоглобинин 
мигдары неъя дяйишир? 
4. Дям газы иля зящярлянмянин щансы яламятляри олур? 
5. Дям газы иля зящярлянмя заманы илк тядбир нечя олмалыдыр? 
6. Атмосфердя дям газынын гатылыьы неъя тянзим едилир? 
7.  Диэяр  чиркляндириъилярин  ъанлы  организмя  тясириня  аид  мисаллар 
эюстярин. 
______________________ 
 
 
АТМОСФЕРДЯ КАРБОН ГАЗЫНЫН МИГДАРЫНЫН 
АРТМАСЫ ВЯ ОНУН ЙАРАТДЫЬЫ ПРОБЛЕМЛЯР. 
ИСТИЛИКХАНА ЕФФЕКТИ 
 
Дям газындан фяргли олараг карбон газынын атмосфердя мигдары 
тяхминян  2,6

10
12
  тона  бярабярдир.  Сянайенин  дурмадан  инкишафы, 
Йер кцрряси ящалисинин бир нечя дяфя артмасы сон 150 ил ярзиндя ЪО
2
 
мигдарынын  артмасына  сябяб  олмушдур.  Атмосфердя  ЪО
2
  фаиз 
мигдары  0,03  олуб  щяр  ил  30  милйард  тон  артыр.  Атмосферя  йайылан 
ЪО
2
 3-4 ил мцддятиндя галдыьындан бцтцн йер кцрясини долана билир. 
ЪО
2
 инфрагырмызы шцалары удараг онун йер габыьына йахын сащялярдя 
истилийин сахланмасыны тямин едяряк «Истиликхана еффекти» йарадыр. 
Исвеч  алими,  Нобел  мцкафаты  лауреаты  Сванте  Аррениус,  парник 

 
76 
еффектинин  физики-кимйяви  тябиятини  юйряняряк  мцяййян  етмишдир  ки, 
(1908)  бир  сыра  газлар  атмосферин  гызмасына  сябяб  олур:  «Яэяр 
щавада олан карбон газынын мигдары ики дяфя артарса, йер габыьында 
температур 4
0
Ъ артар». 
Ялбяття,  100  ил  бундан  яввял  чыхарылмыш  нятиъя  олса  да  юз 
ящямиййятини  итирмямишдир.  О  заманлар  ЪО
2
  мигдарынын  дягиг 
юлчцлмяси  мцмкцн  дейилди  вя  бу  арашдырмалар  1957-ъи  илдян 
башлайараг апарылды. 
1980-ъи  иллярдя  щисс  олунан  гураглыг  вя  планетин  гызмасынын 
туфанларла  мцшайят  олунмасы,  Бирляшмиш  Миллятляр  тяшкилаты 
тяряфиндян  Дювлятляр  арасы  експерт  групунун  йарадылмасына  (1988) 
эятириб  чыхарды  ки,  бурайа  300-дян  чох  дцнйа  климатологлары  дахил 
олду. 
1990-ъы илдя 49 Нобел мцкафаты лауреатлары бяйанатла чыхыш едяряк 
билдирдиляр ки, глобал истиляшмя ХХЫ ясрин ян еколожи тящлцкяси щесаб 
едилмялидир  вя  эяляъяк  нясли  бу  тящлцкядян  хилас  етмяк  цчцн  тяъили 
тядбирляр щяйата кечирилмялидир. 
1997-ъи  илдя  Йапонийанын  Киото  шящяриндя  171  юлкянин  иштирак 
етдийи  БМТ-нин  тяшкил  етдийи  цчцнъц  конфрансда  иглимин  дяйишмяси 
проблеми анализ едиляряк протокол имзаланды. 
Нойабр 2000-ъи ил тарихдя Щолландийанын Щаага шящяриндя иглим 
дяйишмяси щаггында Бейнялхалг  конференсийа кечиляряк «Истиликхана 
еффектинин»  арадан  галдырылмасы  йоллары  мцзакиря  едилди.  Конфранс 
мцщазиряляринин бириндя эюстярилмишдир ки, атмосфердя ЪО
2
 мигдары 
бу  мигйасла  артарса  150-200  илдян  сонра  планетин  температуру 
100
0
Ъ-ни кечяъяк вя щяйат мящв олаъагдыр. 
«Истиликхана еффекти» ня демякдир вя неъя йараныр?  
Бцтцн  дцнйада,  о  ъцмлядян  Азярбайъанда  бир  чох  тярявяз 
истиханаларда  йетишдирилир.  Бурада  температур  атмосфердян  хейли  чох 
олур. 
Билдийимиз кими эцняш шцалары шцшядян вя диэяр шяффаф ъисимлярдян 
кечмяк габилиййятиня маликдир. Бу ишыг шцалары ъисимлярдян кечяряк 
онун дахилиндя удулур вя истилик енержисиня йяни инфрагырмызы шцалара 
(ИГ)  чеврилир.  Бу  шцалар  шцшядян  хариъи  мцщитя  кечя  билмядийиндян 
дахилдя температура артыр.  
Ейни  гайда  иля  йерин  атмосфери  гызыр.  Эцняш  шцалары  йер  сятщиня 
чатараг удулур вя йерин хариъи тябягясини гыздырыр. Йер сятщи юзцндян 

 
77 
инфрагырмызы  шцалар  бурахараг  сойуйур  вя ейни заманда атмосфери 
гыздырыр.  Атмосферя  йайылан  истилик  шцалары  вя  йа  ИГ  шцалар  орада 
олан  бир  сыра  газлар  тяряфиндян  удулараг  атмосферин  даща  чох  гыз-
масына  сябяб  олур.  Бу  газларын  гатылыьы  ня  гядяр  чох  оларса, 
истиликханада еффекти дя бир о гядяр чох олур. 
Демяли,  «истихана  газлары»  еля  газлара  дейилир  ки,  онлар 
атмосфердя екран йарадараг ИГ шцалары йухары гатлара бурахмыр вя 
беляликля йер габыьы вя атмосферин алт гаты гызмаьа башлайыр. 
Йер    кцряси    йарандыьы    замандан    истихана  газлары  мювъуд 
олмушдур.  Онларын  гатылыьы  чох  аз  мигдарда  олдуьундан  щисс 
едилмямишдир. 
Истиликхана  газларындан  мигдары  нисбятян  чох  олан  су  бу-
харларыдыр. Ондан сонра ЪО
2
 газы эялир. Яэяр атмосфердя ЪО
2
 газы 
олмасайды, температур индикиндян 33
0
Ъ аз оларды. 
Ашаьыдакы  ъядвялдя    ясас  парник  газларынын  фаиз  мигдары  иля 
йанашы, онларын иллик артым фаизи иля эюстярилмишдир. 
 
Истиликхана газлары 
Атмосфердя фаиз 
мигдарлары 
Иллик 
артым 
%-ля 
Глобал 
истиляшмяйя 
тясир фаизи 
Карбон газы 
0,03% 
0,5% 
55% 
Фреонлар, Галонлар 
0,3

10
-6
 % 
4% 
24% 
Метан вя диэяр карбощидроэенляр 
0,2

10
-5

0,9% 
15% 
Азот оксидляри  
0,1

10
-6

0,8% 
6% 
 
Истиликхана  еффекти  тябии  вя  антропоэен  йолла  йараныр.  Антро-
поэен йолла йаранан истихана еффектинин 57%-и енержи  мянбяляринин 
чыхарылмасы  вя  истифадяси,  14%-я  кянд  тясяррцфаты    фяалиййяти,  9%-и  
мешялярин  тяляф  олмасы, 20%-и диэяр сябябляр цзцндян  йараныр. 
1860-ъы  илдян  индийя  гядяр  файдалы  йанаъаг  газынтыларынын  емалы 
вя  тятбиги  сцрятля  артыр.  Сянайе  енержисинин  86%-и  газ  йанаъаьы 
щесабына  ялдя  едилир  ки,  бу  заман  атмосферя  йанма  мящсулу  кими 
ЪО
2
  вя  су  бухары  йайылараг  истихана  еффектинин йаранмасына сябяб 
олур. 
Щесабламалар  эюстярмишдир  ки,  мешялярин  мящв  олмасы 
нятиъясиндя щяр ил орта щесабла 1,5-3 милйард тон ЪО
2
 ялавя олараг 
ямяля  эялир.  Бу  гядяр  ЪО
2
  мешя  туллантыларынын  йандырылмасы  вя 

 
78 
галыгларын чцрцмяси нятиъясиндя йараныр. 
Истиликхана газларындан бири дя метан ЪЩ
4
 газы олуб, тябии йолла 
цзви  маддялярин  щавасыз  шяраитдя  чцрцмяси  нятиъясиндя  ямяля  эялир. 
Йердян  чыхарылан  йанаъаг  газынын  чох  щиссяси  метан  олдуьундан, 
онун дашынмасы вя тятбиги заманы атмосферя хейли мигдарда  метан 
газы йайылараг узун мцддят истиликхана еффекти йарадыр. 
Дцнйада олан батаглыглар щяр ил орта щесабла 115 милйон тон ЪЩ
4
 
газыны атмосферя бурахыр. Тядгигатлар  эюстярмишдир ки, плантасийаларда 
дцйц  йетишдириляркян  щяр  ил  110  милйон  тон  ЪЩ
4
  атмосферя  бурахылыр. 
Метан газынын истиликхана еффекти ЪО
2
-дян 23 дяфя чохдур. 
Йухарыдакы  ъядвялдян  эюрцндцйц  кими  истиликхана  еффекти 
йарадан  маддялярдян  биридя  щаллоэенли  карбон  бирляшмяляридир. 
Мцхтялиф  мягсядляр  цчцн  истифадя  олунан  бу  маддяляр  фреон 
адланыр. Бунларын ян чох тятбиг олунанлары ашаьыдакылардыр: ЪЪлЩ
3

ЪЩЪлФ
2
,  ЪФЪл
3
,  ЪФ
2
Ъл
2
.  Щазырда  онларын  истещсалына  вя  тятбигиня 
мящдудиййят  гойулсада,  щяр  ил  милйард  тонларла  фреонлар  истещсал 
олунур. Фреонлар истилик удуъуларындан башга, щям дя озондаьыдыъы 
маддялярдир.  Щяр  ил  бу  маддялярин  истещсалы  5-10%  артараг  бюйцк 
тящлцкя йарадыр. 
Фреонлар  сойудуъу  техникасында  вя  аерозол  баллонларында 
тозландырыъы  кими  тятбиг  едилир. Сон заманлар АБШ-да Фреонлардан 
автомобил кондисионерляриндя истифадя едилмякдядир. 
Аз  да  олса  истиликхана  еффекти  йарадан  газлардан  бири  дя  азот  (Ы)-
оксиддир. О, тябии йолла ямяля эялир. Аз мигдарда ися антропоэен йолла-
азот  эцбряляринин  тятбиги  вя  биокцтлянин  йандырылмасы  заманы  ямяля 
эялир. Истихана еффекти фаизи 6 олуб щяр ил мигдары атмосфердя чохалыр. 
ХХЫ  ясрин  проблеминя    чеврилян  глобал    истиляшмя    алимлярин 
диггят  мяркязиндя  олуб,  онун  гаршысынын  алынмасы  цчцн  мцхтялиф 
тядбирляр планы щазырланмышдыр. 
Щесабламалар  эюстярмишдир  ки,  ХХ  ясрдя  планетимизин 
температуру орта щесабла 0,5% артмышдыр ки, буна сябяб атмосферин 
чирклянмясидир. 
Истиликхана  еффектинин  йаранмасы  ашаьыдакы  яламятлярля  тясдиг 
едилмишдир: 
-1980-ъи иллярдя Шимали Америкада вя планетин диэяр бюлэяляриндя 
мцшащидя едилян узунмцддятли гураглыг; 
-Канаданын  шималында  вя  Алйаскада  даими  донушлуг  зонасына 

 
79 
гядяр мясафянин илбя-ил азалмасы; 
-Канадада эюллярин температурунун артмасы; 
-Антарктида вя Арктикада буз юртцкляринин азалмасы
-Шимали Авропа вя диэяр йерлярдя айсберглярин мящв олмасы; 
-Гейри  ади  иглим  щадисяляри  –  Африка  вя  Щиндистанда  баш  верян 
дашгынлар, Авропада мцшащидя едилян туфанлар; 
-Африка,  Антарктида  вя  Грелландийада  буз  тябягяляринин 
галынлыьынын азалмасы – 1976-ъи илдя 6,7 м, 1987-ъи илдя 4,5 м. 
Глобал  истиляшмя  проблеми  цзря  ики  мцхтялиф  нязяри  фикирляр 
мювъуддур.  Бир  груп  алимлярин  нюгтейи  нязяринъя  наращатлыьа  щеч 
бир ясас йохдур вя йер кцряси юзц-юзцнц тянзимляйя билир. 
Диэяр груп алимляр беля щесаб едир ки, 2100-ъи илдя йер кцрясинин 
температуру 5
0
Ъ артаъаг вя глобал проблемляр йарадаъагдыр. 
Нязяри    щесабламалар  ися  бу  рягямин  1-3  арасында  олаъаьыны 
мцяййян едир. 
Диэяр  тяряфдян,  атмосферя  йайылан  чиркляндириъиляр  арасында 
мцтляг  гара  чисимляр  вя  аерозаллар  эцняшдян  эялян  шцаларын  бир 
щиссясини  бурахмадыьындан  йер  габыьында  баланслашманын 
йаранаъаьыны  вяд  едир  вя  щяйяъан  сигналына  ещтийаъ  олмадыьыны 
бяйан едир. 
Хроноложи  тядгигатлар  эюстярир  ки,  130  ил  ярзиндя  (1860-1990) 
атмосферин  температуру  0,6  К  (Келвин)  йяни  0,04
0
Ъ  артмышдыр.  Бу 
температур  дяйишмяси  мцхтялиф  илляр  ярзиндя  артыб-азалараг 
антропоэен  йолла  дяйишилмядийини  бир  даща  сцбут  едир.  Мясялян 
ВЫЫЫ-ХЫЫ яср арасында вя ХВЫ-ХВЫЫЫ ясрлярдя температурун кяскин 
дяйишмяси  (2-2,5
0
Ъ  артыб-азалма  щяддиндя,  истиликхана  еффектинин 
тясирини  щечя  ендирир.  Чцнки  о  дюврлярдя  сянайе  йох  иди  вя  йер 
кцрясинин ящалиси 500-600 милйон  тяшкил едирди. 
Бейнялхалг  конфрансларда  сяслянян  тяклифляри  нязяря  алараг, 
глобал  истиляшмянин  гаршысыны  алмаг  цчцн  ашаьыдакы  тяклифляр  иряли 
сцрцлмцшдцр: 
1.Истиликхана  газларыны    ХХ    ясрин    сонундакы  сявиййядя  сахла-
маг цчцн ЪО
2
-нин иллик мигдарыны 50-80%, ЪЩ
4
-10-20%, фреонларын 
мигдарыны 75-100%, Н
2
О-ин мигдарыны 80-85% азалтмаг. 
2. Истиликхана газларынын йарыдан чоху енержи истещсалы иля ялагядар 
олдуьундан, 
енержи 
истещсалы 
тякмилляшдирилмяли, 
кющня 
технолоэийалар сырадан чыхмалы вя енержи гянаятиня кечирилмялидир. 

 
80 
3.Файдалы  газынты  йанаъагларынын  мигдары  азалдылмалы  вя 
онлардан енержи алынмасы дайандырылмалыдыр. 
4.Кюмцр йандырылдыгда даща чох ЪО вя ЪО
2
 айрылдыьындан онун 
йанаъаг  кими  йандырылмасы  дайандырылмалы  вя  тябии  газ 
йанаъаьындан истифадя едилмяли. 
5.Тябии енержи мянбяляриндян – Эцняш енержиси, кцляк, су електрик 
стансийалары, эеотермал енержи вя с. эениш истифадя едилмялидир. 
6.Автомобил  няглиййатында  мцасирляшмя  принсипляри  ясасында 
йанаъаьы  там  йандыран  мцщяррикляр  йаратмаг  вя  йанаъаг 
галыгларыны зярярсизляшдирян тутуъулар кяшф етмяк. 
7.Мешя  золагларынын  мящв  олмасынын  гаршысыны  алмаг  вя  йени 
мешя золаглары йаратмаг. 
8.Батаглыгларын  гурудулмасынын  гаршысыны  алмаг.  Батаглыглар 
мешяляря нисбятян атмосфер ЪО
2
 газынын тутуъусу щесаб олунур. 
9.Фреонларын вя галлонларын истещсалыны там дайандырмаг. 
10.Карбонлу бирляшмялярин о ъцмлядян ЪО
2
-нин истещсалыны азалт-
маг мягсядиля «верэи» системи тятбиг етмяк. 
Эюрцндцйц  кими  глобал  истиляшмянин  гаршысыны  алан  йухарыдакы 
тяклифлярин щеч бири там щяйата кечириля билмяз. 
Дцнйанын  ящали артымы (щяр 40-50 илдян бир дцнйа ящалиси ики дяфя 
артыр.  2050-ъи  илдя  Дцнйа  ящалисинин  сайы  10  милйарды  кечяъякдир) 
еколожи проблемлярин даща да дяринляшмясиня  шяраит  йаратдыьындан  
яввялъядян  прогнозлашдырма  сящв нятиъяляря  эятириб чыхармалыдыр. 
5 милйард ил тарихи олан бир планет 100-200 илдян сонра мящв ола 
билмяз. Тябият ганунлары дедийимиз илащи гцввя щяр шейя гадирдир вя 
биздян  асылы  олмайараг  мювъуд  олдуьу  кими,  щяйаты    тянзимлямя 
эцъцня дя маликдир. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Илк дяфя ЪО
2
 артмасы иля глобал истиляшмя проблемини ким анализ 
етмишдир? 
2. Киото протоколу щансы илдя имзаланмыш вя мягсяди ня иди? 
3. Истиликхана еффектинин физики мащиййятини изащ един. 
4. Ясас истихана газлары щансылардыр. 
5. Истиликхана газларынын глобал истиляшмяйя тясирини рягямлярля эюс-
тярин. 

 
81 
6.  ХХЫ  ясрдя  истиляшмя  дяряъясини  эюстярян  ики  мцхтялиф 
консепсийаны тящлил един. 
7.  Планетин  орта  температурунун  бир  нечя  дяряъя  артмасы  щансы 
нятиъяляр веря биляр? 
8.  Глобал  истиляшмянин  гаршысыны  алмаг  цчцн  ясас  тядбирляр 
щансылардыр? 
______________________ 

 
82 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin