Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы


ГЕЙРИ НЦВЯ ЙАНАЪАГЛАРЫ АНТРОПОЭЕН



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə15/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

ГЕЙРИ НЦВЯ ЙАНАЪАГЛАРЫ АНТРОПОЭЕН 
РАДИОНУКЛЕИД МЯНБЯЛЯРИ 
 
Йер  габыьында  йайылмыш  вя  истифадя  олунан  файдалы  газынтылар, 
еляъядя даш кюмцр, нефт, газ, торф, гайнар шистляр (лай-лай йерляшмиш 
вя  енержи  мянбяи  олан  шистляр  Азярбайъанда  ян  чох  ещтийатлара 
маликдир)  бу  вя  йа  башга  мигдарда  радионуклидлярля  зянэиндир. 
Филизлярин емалы вя йанаъаглар йандырылан заман бу радионуклидляр 
бярк  щалда  вя  майе  газ  щалында  ятраф  мцщитя  йайылараг  еколожи 
чирклянмя йарадыр. 
Мцтяхяссислярин  щесабланмаларына  эюря  тясяррцфат  фяалиййяти 
нятиъясиндя щяр ил тябиятя 10
5
Ку Ториум-232 вя щямин мигдарда да 

 
159 
Уран-238  йайылыр.  Бундан  башга  щесабламалардан  кянарда  галан 
кимйа заводларынын истещсал туллантыларынын мигдары бу рягямлярдян 
бир нечя дяфя чохдур.  
Гара  вя  ялван  металлурэийа  заводларында,  эцбря  сянайесиндя 
одадавамлы  вя  сахсы  материалларынын  истещсалы  заманы  онларын 
тяркибиндя олан радионуклидляр ятраф мцщитя йайылыр. 
Фосфатлар, Рутилли бирляшмяляр, сиркониум вя волфромлу туллантыларда 
радиоактивлик 70 кБк/кг тяшкил едир ки, бу ъцр маддяляр (МАГАТЭ– 
Азярбайъан  дилиндя  –  Атом  енержиси  цзря  бейнялхалг  аэентлик  – 
АТЕНБА) тяряфиндян «радиоактив маддя» сырасына аид едилир. 
Сумгайыт  суперфосфат  заводундан  вя  Эянъя  Алцминиум 
заводунун туллантыларында бу рягям бир нечя дяфя чохдур. 
Гейри нцвя сянайесиндя филизлярин ишлянмяси нятиъясиндя филизлярдя олан 
тябии радиасийа фону температурун тясириндян бир нечя мин дяфя артыр. 
Мцяййян  едилмишдир  ки,  гурьушун  филизляриндя 
210
Пб-нун 
радиоактивлийи  13,5  Бк/кг  олдуьу  щалда,  яридилдикдя  бу  рягям  370  к 
Бк/кг олур. 
Йералты сулардан алынан йодун истещсалы заманы сулфат туршусундан 
оксидляшдириъи кими истифадя олунур. Бу заман хейли мигдарда бариум 
вя стронсиум сулфат чюкцнтцляри алыныр ки, онларда юз нювбясиндя 
228
Ра 
изотопуну юзцндя топлайараг радиоактив мянбяйя чеврилир. 
Тябии  радионуклидлярин  ятраф  мцщитя  йайылмасынын  ясас 
сябябляриндян бири кими филизлярин йцксяк температурда ишлянмясидир. 
Мясялян, одадавамлы материалларын алынмасы заманы температур 
2800
0
Ъ-йя  чатыр.  Щансы  ки,  Радиум  елементи  1140
0
Ъ-дя  гайнайыр. 
Беляликля,  радиум  изотопларынын  бухары  аерозол  шяклиндя  атмосферя, 
орадан  да  йер  габыьына  йайылыр.  Щямин  истещсал    туллантыларында  
даща тящлцкяли олан 
210
Пб вя 
210
По радиоактив изотопларда чох олур. 
Даш  кюмцр,  мазут  вя  газла  ишляйян  истилик  електрик 
стансийаларында  да  радиоактив  чирклянмя  просеси  баш  верир. 
Тядгигатлар  эюстярмишдир  ки,  щямин  стансийалара  йахын  яразидя 
йашайан  ящали  нормадан  30-40  дяфя  артыг  еквивалент  доза  гябул 
едир. 
 
НЦВЯ-ЙАНАЪАГЛАРЫ МЦЯССИСЯЛЯРИНДЯ  
ЙАРАНАН РАДИОНУКЛИДЛЯР 
 

 
160 
ХХ  ясрдя  дцнйада  истещсал  олунан  електрик  енержисинин  17%-и 
нцвя енерэетикасынын пайына дцшцр. 
2000-ъи  илдя  34  юлкядя 441 нцвя реакторлары фяалиййят эюстярир вя 
42  ядяди  дя  тикилмяк  цзря  иди.  Ян  чох  нцвя  реактору  АБШ-да  110, 
Франсада-57, 
Йапонийада-54, 
Русийада-36, 
Инэилтярядя-35 
гурулмушдур. 
Нцвя-Йанаъаг  сиклинин  бцтцн  мярщяляриндя;  Уран  филизляринин 
чыхарылмасы,  зянэинляшмяси,  енержи  истещсалы,  радиоактив  туллантыларын 
сахланмасы заманы ятраф мцщит радиоактив маддялярля чирклянир. 
Атом  електрик  стансийалары  стандарт  технолоэийа  иля  ишлядикдя 
инсанлар  тяряфиндян  гябул  едилян  орта  иллик  еффектив  доза,  истилик 
електрик стансийаларына нисбятян 10-15 дяфя аз олур. 
Атом  електрик  стансийаларынын  нормал  ишлямяси  заманы  ятраф 
мцщитя  газ  щалында 
3
Щ-тритиум, 
85
К-радиокриптон, 
133
Хе-радиоксе-
нон, ЪО
2
 шяклиндя 
14
Ъ-радиокарбон йайылыр. 
Йарым парчаланма дюврц аз олан радиоактив газлар АЕС-дан бир 
гядяр 
аралыда 
олан 
зоналара 
тясир 
эюстярмир. 
Лакин 
йарымпарчаланма дюврц 10 илдян чох олан радиоактив туллантылар ися 
еколожи  тящлцкя  йарадыр.  Беля  газлара  тритиум  Т
2
=12,3  ил,  криптон-
85=10,76 ил, карбон-14=5730 ил эюстярмяк олар. 
Атом  електрик  стансийаларында  1  ГВт  електрик  енержиси  истещсал 
олундугда 1 тон радиоактив парчаланма мящсуллары алыныр. Бундан 
башга ишлянмиш йанаъаьын тяркибиндя Плутониум вя диэяр трансуран 
елементляринин изотоплары топланыр. 
Радиоактив туллантылар цч група айрылыр: 
Ашаьы активли майе туллантылар – активлик ващиди 10
-5
 Ку/л-дян аз 
оланлар. 
Орта активли майе туллантылар – активлик ващиди 10
-5
Ку/л-дан чох 
оланлар. 
Йцксяк  активли  майе  туллантылар  –  активлик  ващиди  1  Ку/кг-дан 
артыг оланлар. 
Узун  мцддят  ашаьы  вя  орта  активли  майе  туллантылар  сулара 
ахыдылырды. 
Тяхминян  95000  тон  беля  туллантылар  эямиляр  васитясиля  Атлантик 
Океанына  ахыдылмышдыр  ки,  онун  цмуми  активлийи  1¸10
6
Ку 
бярабярдир.  Активлийи  2,2¸10
6
  Ку  олан  бярк  вя  майе  радиоактив 
туллантылар  Карск  дянизиня  ахыдылмышдыр.  Тякъя  «Ленин»  бузгыран 

 
161 
эямисинин  16  реакторундан  кцллц  мигдарда  радиоактив  тулланты 
Карск дянизиня тюкцлмцшдцр. 
Йалныз 1992-ъи илдя радиоактив туллантыларынын дяниз вя океанлара 
ахыдылмасы  гадаьан  едилмишдир.  Бир  сюзля,  радиоактив  туллантыларын 
тящлцкясиз  сахланмасы  проблемя  чевриляряк  нцвя  енерэетикасынын 
инкишафында бир манейя чеврилмишдир. 
Щазырда  аз  вя  орта  активли  туллантылары  хцсуси  щазырланмыш 
«гябирсанлыгларда»  сахлайырлар.  Онлар  аз  дяринликли  щювзяляр  олуб  эил 
тябягясинин  цстцндя  йарадылыр  ки,  грунт  суларына  кечмясинин  гаршысы 
алынсын. 
Йцксяк  активли  радиоактив  туллантыларын сахланмасы ясл проблемя 
чеврилмишдир.  Беля  «гябирсанлыгларын»  мцддяти  10  ил  мцддятиня 
щесабланмалыдыр. 
Адятян  беля  «эябирсанлыглар»  эеоложи  формасийалар  дяринлийиндя 
олур. Беля формасийалардан ян ялверишлиси гранит тябягясидир. Щямин 
тябягядя  гуйулар  вурулур  вя  хцсуси  контейнерлярдя  (онлар  ясасян 
гурьушундан  щазырланыр)  туллантылар  орайа  атылыр.  Бу  заман  эеоложи 
чатлар,  сейсмик  силкялянмялярдян  ямяля  эялян  чатлар  васитясиля 
сыхылмалар йараныр ки, бу да чох тящлцкялидир. 
Одур  ки,  радиоактив  туллантыларын  сахланмасы  дцнйяви  проблемя 
чевриляряк щеч бир дювлятдя сона гядяр щялл едилмямишдир. 
 
НЦВЯ ГЯЗАЛАРЫ ЗАМАНЫ ЯТРАФ МЦЩИТИН 
ЧИРКЛЯНМЯСИ 
 
Щазырки  заманда  АЕЪ-да  нцвя  реакторларында  вя  атом  суалты 
гайыгларында  мцтляг  тящлцкясизлик  йаратмаг  мцмкцн  дейилдир. 
1945-1987-ъи иллярдя14 юлкянин АЕЪ-да 150 щадися баш вермишдир ки, 
онлардан  27-си  гяза  кими  гейд  едилмишдир.  Онлардан  ян  тящлцкялиси 
1986-ъы  ил  апрелин  26-да  Украйнанын  Чернобыл  шящяриндя  фяалиййят 
эюстярян АЕЪ-да баш вермишдир. 
Стансийанын  4-ъц  блокунда  партлайыш  нятиъясиндя  (температура 
тянзимлямяк  мцмкцн  олмадыьындан  истилик  4000
0
Ъ-йя  чатараг 
суйун термики парчаланмасы баш вермиш вя газ гарышыьы партлайараг 
реактору  даьытмышдыр)  атмосферя  радиоактив  маддяляр  йайылмаьа 
башлады.  Бу  заман  актив  зонада  1500  Мку  радиоактив  парчалан-
майа малик радионуклид топланды. 

 
162 
Радиоактив  мящсулун  ясасыны 
85
Кр  вя 
133
Хе  тяшкил  едирди.  Нцвя 
йанаъаьы  бетонла  бирликдя  ярийяряк  шцшяйябянзяр  лава  ямяля 
эятиряряк  4-ъц  блокда  топланды.  Бундан  башга  йанаъаг  даьылараг 
графит вя тикинти материлларындан йаранан 20 тона йахын тоз щалында 
гарышыг ямяля эялди. Щямин тозун 2 тона йахын мигдары щялядя орта 
залда галмагдадыр. 
Йанаъаьын 
лавада 
дягиг 
мигдары 
мялум 
дейилдир. 
Щесабламалара эюря саркофакда 180 тон уран олмалы иди вя онун да 
150 тону лаванын тяркибиндя ола билярди. 
Алынан  мялуматлара  ясасян  гяза  нятиъясиндя  ятрафа  7  тон  Уран 
оксиди сяпялянмишдир. 
Чернобыл  гязасынын  ясас  хцсусиййятляриндян  бири  дя  ондан 
ибарятдир  ки,  тяхминян  2000  метр  йцксяклийя  галхан  вя  орадан  да 
йер  габыьына  чюкян  «гайнар  щиссяъиклярин»  олмасыдыр.  Бу  «гайнар 
щиссяъикляр»  атом  йанаъаглары  олуб  активлийи  0,1  Бк/мкг  олан 
щиссяъиклярдир. Бу щиссяъиклярин юлчцсц 5-100 микрон олуб ясас тярки-
би  яримиш  лава  щиссяъикляриндян  ибарятдир.  Онун  тоз  щалында  олан 
щиссяъикляри  атмосферя  йайылараг  мин  километрлярля  узаглара 
сяпялянмишдир.  Украина,  Русийа,  Белорусийа,  Литва  вя  Авропа 
юлкяляриндя  бу  «гайнар  щиссяъикляр»  гейд  олунмушдур.  Щятта 
гязадан  беш  ил  сонра  онларын  варлыьы  щаггында  мялуматлар 
алынмышдыр. 
Йер габыьына чюкмцш радиоактив щиссяъикляр йаьыш вя грунт сулары 
иля  сцрятля  миграсийа  едяряк  1000  км  йол  гят  едя  билмиш  вя  ятраф 
мцщити чиркляндирмишдир. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.Радионуклидляр нядир вя ятраф мцщитя неъя йайылырлар? 
2.Радиоактив  изотоплардан  ятраф  мцщитдя  ян  чох  йайыланлары 
щансылардыр?  Радионуклидляр  инсан  организминдя  щансы  дяйишикляр 
йарада билирляр?  
3.Тябии радиоактив чирклянмянин мянбяини эюстярин?  
4.Атом енержисиндян истифадя заманы ятраф мцщит нечя чиркляня билир 
вя онун гаршысыны нечя алмаг олар? 
5.  «Чернобыл  гязасы»  нечя  баш  вермишдир?  Онун  тюрятдийи  бядбяхт  
щадисяляри эюстярин. 

 
163 
____________________ 

 
164 
Фясил В.  
 
ЯТРАФ МЦЩИТИН КИМЙАСЫ ФЯННИ ЦЗРЯ 
ЛАБОРАТОРИЙА  МЯШЬЯЛЯЛЯРИ 
 
Атмосфер гарышыгларынын анализи. Атмосфери чиркляндирян маддяляр 
газ,  майе  вя  бярк  щалда  ола  билир.  Бязи  чиркляндириъиляр  ися  бухар 
щалында олур, мясялян, бензин майе щалында олмасына бахмайараг, 
учуъу  маддя  олдуьундан  ачыг  габда  сахландыгда  сцрятля 
бухарланыр  вя  атмосферин  чирклянмясиня  сябяб  олур.  Бензинин 
тяркибиндя 300-я гядяр бирляшмя вардыр ки, бунлар карбощидроэенляр 
олуб  фраксийадан  асылы  олараг  Ъ
4

12
  тяркибли  парафинлярдян, 
сиклопарафинлярдян вя ароматик карбощидроэенлярдян ибарятдир. 
Йанаъаг  долдурма  мянтягяляриндя  тящлцкясизлик  техникасына  ямял 
олунмадыгда,  автомобилляря  йанаъаг  долдураркян  мцяййян  мигдар 
бензин  бухарланараг  атмосферя  йайылыр.  Одур  ки,  щямин  мянтягялярин 
ишчиляри хцсуси горуйуъу маска тахмалыдырлар. Яксяр юлкялярдя еляъядя 
Азярбайъан Республикасында буна ямял олунмур. 
Щесабламалар  эюстярмишдир  ки,  республикамызда  2006-ъы  илин 
сонуна  гядяр  700000  автомобил  гейдиййатдан  кечмишдир  ки, 
бунунда  92%  тякъя  Бакыда  истисмардадыр.  Щяр  бир  автомобилдян 
сутка ярзиндя 10 г бензин бухарланарса 1 ил ярзиндя: 700000 х 10г х 
365  эцн  =  2555  тон  бензин  атмосферя  дахил  олур.  Бунунда  92%-и 
йяни 240 тону Бакы шящяринин атмосфериндя йайылмыш олур. Буна эюря 
дя  атмосфердя  бензин  молекулларынын  мигдарыны  щесабламаг  цчцн 
хцсуси щазырлыг тяляб олунур. 
 
ЛАБОРАТОРИЙА ИШИ №1 
 
Щавада бензин бухарларынын гатылыьынын тяйини 
 
Аваданлыг:  Газ  анализатору  ЙГ-2.  Щямин  ъищазла  диэяр  газ 
щалында  вя  бухар  щалында  олан  гарышыглары  тяйин  етмяк  олур. 
Мясялян,  йол  полис  ямякдашлары  щямин  ъищазын  кюмяйи  иля  инсан 
няфясиндя  олан  етил  спирти  бухарларыны  тяйин  едя  билирляр.  Щяр  бир 
анализ едиляъяк маддянин хцсуси индиигатору олур ки, онун рянэинин 
дяйишмяси иля маддя мигдарыны мцяййян етмяк олар. 

 
165 
Бунун  цчцн  индигатор  трубкасында  рягямли  шкала  мювъуддур. 
Щяр  бир  алынан  рягям  мг/м
3
  иля  щесабланыр  вя  Йолверилян  Мигдав 
Щядди  (ЙМЩ)  иля  тутушдурулараг  щаванын  щансы  щяъмдя  еколожи 
чиркляндийи мялум олур. 
 
ЛАБОРАТОРИЙА ИШИ №2 
 
Щавада карбон газынын експесс цсулла тяйини 
 
Бурада  ики  цсулдан  истифадя  етмяк  олар.  Йахшы  олар  ки,  щяр  ики 
цсулдан истифадя едяряк гиймятляр мцгаися едилсин. 
Ы  цсул  –  карбон  газынын  калсиум  щидрокарбонатла  гаршылыглы 
тясириня ясасланыр. 
Аваданлыг: 100 мл щяъми олан шприс. 
Реактивляр:  0,005%-ли  калсиум  щидрокарбонат  мящлулу-  100  мл; 
1%-ли фенолфталеин мящлулу. 
Ишин  эедиши:  100  мл-лик  шприсля  20  мл  калсиум  щидрокарбонат 
мящлулу  (0,005%)  иля  фенолфталеин  гарышыьы  эютцрцлцр.  Мящлул  ачыг 
гырмызы  рянэдя  олур.  Мящлулун  цзяриня  20  мл  щава  сорулараг  1 
дягигя  ярзиндя  чалхаланыр.  Рянэсизляшмя  мцшащидя  едилмязся, 
мящлулун  цзяриндяки  щава  сыхышдырылыб  чыхарылыр.  Йенидян    мящлулун 
цзяриня 20 мл щава сорараг 1 дягигя чалхаланыр. Ямялиййат 3-4 дяфя 
тякрарландыгдан  сонра  рянэсизляшмя  мцшащидя  едилмязся,  сонракы 
дяфя  10  мл  щава  эютцряряк  ямялиййат  мящлул  рянэсизляшяня  гядяр 
давам етдирилир. Шпрится ня гядяр щава сорулдуэуну дягиг гейд ет-
мяк  лазымдыр.  Истифадя  олунан  щаванын  щяъминя  эюря  ашаьыдакы 
ъядвялин кюмяйи иля щавадакы ЪО
2
 мигдары тапылыр. 
 
Щаванын 
щяъми, мл 
ЪО
2
, % 
Щаванын 
щяъми, мл 
ЪО
2
, % 
Щаванын 
щяъми, мл 
ЪО
2
, % 
80 
3,2 
330 
1,16 
410 
0,84 
160 
2,08 
340 
1,12 
420 
0,80 
20 
1,82 
350 
1,08 
430 
0,76 
240 
1,56 
360 
1,04 
440 
0,70 
260 
1,44 
370 
1,00 
450 
0,66 
280 
1,36 
380 
0,96 
460 
0,60 
300 
1,28 
390 
0,92 
470 
0,56 
320 
1,20 
400 
0,88 
480 
0,52 

 
166 
ЫЫ  цсул.  Бу  цсул  щавадакы  карбон  газы  иля  аммониум 
щидроксидин  гаршылыглы  тясириня  ясасланыр.  Бу  цсулла  щям  ачыг 
атмосфердя,  щям  дя  тядгиг  олунан  щавада  ЪО
2
  газынын  мигдары 
тапылыр. 
Аваданлыг вя лявазиматлар: 1) сынаг шцшяси; 2) 20 мл щяъмли  шпритс. 
Мящлуллар:  1)  25%-ли  аммонйак  мящлулу;  2)  1%-ли  фенолфталеин 
мящлулу. 
Удуъу мящлулун щазырланмасы. 500 мл-ик юлчцлц колба эютцрцляряк 
ичярисиня  400  мл  дистиля  суйу  тюкцлцр,  цзяриня  0,04  мл  аммонйак 
мящлулу  вя  2-3  дамъы  1%-ли  фенолфталеин  мящлулу  ялавя  едиляряк 
ещтийатла  ъалхаланыр.  Сонра  нишан  хяттиня  гядяр  дистилля  суйу  ялавя 
едилир. 
Ишин эедиши: сынаг шцшясиня 10 мл удуъу мящлулдан тюкцляряк аьзы 
резин пропка иля юртцлцр. Резин пробкайа шпритсин ийняси санъылараг 
еляъя дя сахланылыр. 
Яввялъя  ачыг  щавада  ЪО
2
-нин  мигдары  щесабланыр.  Бунун  цчцн 
20  мл  щава  сорулараг  сынаг  шцшясиня  йеридилир  вя  поршени    сон 
вязиййятиндя  сахлайараг  (бярк  тутмаг  лазымдыр  ки,  поршен  щаваны 
эери  сормасын)  1  дягигя  чалхаланыр.  Бу  ямялиййат  мящлул 
рянэсизляшяня  гядяр  давам  етдириляряк  истифадя  олунан  щаванын 
мигдары гейд едилир. 
Мящлул  рянэсизляшдикдян  сонра  диэяр  тямиз  сынаг  шцшяси 
эютцрцляряк  ейни  ямялиййат  тядгиг  олунан  щава  эютцрмякля  тякрар 
едилир.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  бу  заман  эютцрцлян  щаванын  бир 
гядяр аз мигдары мящлулу рянэсизляшдирмялидир: ачыг щавада 0,03% 
карбон  газы  олдуьу  щалда  шящяр  щавасында  бу  рягям  0,04% 
щяддиндядир. 
ЪО
2
 мигдары ашаьыдакы дцстурла щесабланыр. 
 
Б%ЪО
2
 
1
н
н
04
.
0

 
 
н-ачыг щава эютцрцлмцш шпритслярин сайы; 
н
1
-тядгиг олунан щава эютцрцлмцш шпристлярин сайы. 
 
 

 
167 
ЛАБОРАТОРИЙА ИШИ №3 
 
Автомобил няглиййатынын интенсивлийиндян асылы олараг  
атмосфер щавасынын чирклянмя дяряъясинин тяйини 
 
Мялумдур  ки,  атмосфер  щавасы  бир  сыра  факторлар  тяряфиндян 
чирклянир: истилик енерэетика мцяссисяляри, завод вя фабрикляр, автомобил 
няглиййаты  ясас  чиркляндириъилярдян  щесаб  олунур.  Эцнбя-эцн  артан 
няглиййат васитяляри щаваны 200-дян чох маддя васитясиля чиркляндирир ки, 
бунларын  тяркиб  щиссясини  ясасян  ЪО
2
,  ЪО,  НО,  НО
2
,  йанмамыш 
карбощидроэенляр, кцкцрдлц бирляшмяляр вя гурум тяшкил едир. 
Атмосфер щавасынын ишлянмиш газларла чирклянмяси просеси заман 
вя  мякандан  асылы  олараг  дяйишир.  Сящяр  вя  ахшам  вахтларында 
автомобил  ахыны  чох  олдуьундан,  щаванын  кяскин  чирклянмяси 
мцшащидя едилир. 
Шящярлярин  автомобил  ахынынын  санитар  нормасы,  щяр  щансы  бир 
нюгтядян кечян машынларын сайы иля мцяййян едилир ки, бу рягям 200 
автомобил/саат гябул едилмишдир. 
Тядгигат  апармаг  цчцн  бир  нечя  кцчя  сечилир  вя  онларын  орта 
гиймяти тапылыр. 
Ашаьыда  чятин  олмайан  цсулла  автомобил  ахынынын  щесабаты 
апарыла биляр. 
Ы  цсул.  Автомобилляр  сых  щярякят  едян  шящярин  щяр  щансы 
кцчясиндя бир вя йа бир нечя нязарят мянтягяси сечилир. Йахшы олар ки, 
бу  мянтягяляр  дайанаъаглардан  бир  гядяр  аралыда  вя  тящлцкясиз 
йердя сечилсин. Щяр бир мянтягядя ики няфяр нязарятчи олмалыдыр. Щяр 
бир  няфяр  айрылыгда  шящяря  дахил  олан  вя  шящярдян  чыхан  машынларын 
щесабатыны апармалыдыр. 
Щяр  бир  нязарятчи яввялъядян автомобиллярин эюзлянилян чешидляри 
эюстярилмякля  ъядвял  щазырламалы  вя  кечян  щяр  щансы  няглиййат 
васитяси  айрылыгда  нюгтя  иля  гейд  едилмялидир.  Чцнки  нязарят 
нюгтясиндян  мцхтялиф  няглиййат  васитяляри    кечя  биляр  ки,  онлар 
атмосфери ейни дяряъядя чиркляндирмирляр. 
Щяр  бир  мцшащидячи  1-1,5  саатдан  сонра  явяз  олунмалыдыр.  Щяр 
бир  нязарят  нюгтясиндя  апарылан  щесабламалар  ашаьыдакы  щесабаты 
мцяййян едя биляр: 

 
168 
-эцнцн  мцхтялиф  саатларында  –  сутка  ярзиндя  дяйишмяни 
щесабламаг цчцн; 
-щяфтянин  мцхтялиф  эцнляри  сечилмякля  ейни  саатда  апарылан 
тядгигат-няглиййат ахынынын щяфтя ярзиндя дяйишмясини мцяййян едир. 
-мцхтялиф  фясиллярдя,  лакин  ейни  эцн  вя  саатда  апарылан тядгигат-
няглиййат ахымынын сезон дяйишмясини мцяййян едир. 
Ишин  йекунунда  ъядвял  щазырланыр  вя  бу  ъядвял  цзря  щяр  щансы 
асылылыг тапыла билир. 
Нязяря алынмалыдыр ки, автомобиллярин йанма мящсуллары мцщяррикин 
нювцндян чох асылыдыр. Мясялян, дизел мцщяррикляриндя ЪО, кансероэен 
маддяляр, гурум вя кцкцрдлц бирляшмяляр даща чох олур. 
-нязяря алынмалыдыр ки, 1 литр йанаъаг йандырылдыгда 200-500 мг 
гурьушун атмосферя йайылыр. 
-1  саатда  1000  автомобил  нязарят  нюгтясини  кечдикдя  30-40  г 
гурьушун айрылыр. 
-Бакы  шящяриндя  630000  автомобил  1  саат  мцддятиндя  истисмар 
едилярся  щаваны  630  х  35  г  =  22050  грам 

  22  кг  гурьушунла 
чиркляндирир. 
Диэяр  тяряфдян  бензинин  ясас  тяркиби  изооктан  олдуьундан  - 
Ъ
8
Щ
18
  –  щяр  автомобил  1  эцн  ярзиндя  20  литр  йанаъаг  сярф  едярся, 
сярф  олунан  оксиэенин  вя  айрылан  ЪО
2
  газынын  мигдары  тягриби 
щесаблана биляр: 
 
Ъ
8
Щ
18
+12,5О
2
=8ЪО
2
+9Щ
2
О+Г ккал 
 
20 литр бензиндя ян азы 15 кг изооктан оларса:  
ГМЪ
8
Щ
18
=96+  18=114  г  йанмасы  цчцн  12,5  х  32=400  грам 
оксиэен тяляб олунур вя 352 ЪО
2
 айрылыр. 
15 кг изооктан там йандыгда 
400  15000
= 52631 ãð.
114

 = 52,6 кг 
О
2
  сярф  едилир.  630000  автомобил  бир  эцндя  630000  х  52,6  кг  = 
3315789,500  кг 

  3,3  милйон  тон  оксиэен  сярф  едир.  Бакы  шящяри 
йашыллыьына  эюря  дцнйада  ахырынъы  йери  тутдуьуну  нязяря  алсаг  бу 
еколожи катастрофун мигйасы айдын олур. 
Диэяр 
тяряфдян 
15 
кг 
изооктан 
там 
йандыгда 
352 15000
= 46315,7 ãð = 46,3
114

= 46,3 кг ЪО
2
 айрылыр. 

 
169 
 
630000  автомобил  бир  эцндя  истисмар  едилдикдя  630000 

46,3  = 
2917894700

3 милйон тон ЪО
2
 газы атмосферя йайылыр. 
Йеня  дя  йашыллашма  минимум  олдуьундан  карбон  газы  сярф 
олунмамыш атмосфердя галыр. 
 
 
ЛАБОРАТОРИЙА ИШИ №4 
 
Атмосферин тозларла чирклянмя дяряъясинин тяйини 
 
Ы вариант. Лявазиматлар: 1) мцхтялиф филтирляр; 2) сцзмяк цчцн шцшя 
гыф, 3) аналитик тярязи. 
Атмосферин  тозланма  дяряъясини  йохламаг  цчцн  аьаъ 
йарпагларындан  истифадя  олунур.  Тядгигат  заманы,  щям  маэистрал 
йол  кянарындан,  щям  дя  йолдан  узаг  аьаъ  йарпаглары 
эютцрцлмялидир.  Ейни  бюйцклцкдя  хейли  йарпаг  сечиляряк  цстцндяки 
тоз  дистилля  суйунда  йуйулур,  сцзцлцр  вя  гурудулараг  аналитик 
тярязидя чякилир. 
Цзяриндян  тоз  эютцрцлмцш  йарпаглары  тулламаг  олмаз,  онлар 
сайылыр  вя  щяр  биринин  каьыз  цзяриндя  контуру  еля  ъызылыр  ки,  цмуми 
контур  щяндяси  фигур  йаратсын  ки,  цмуми  сащяни  щесабламаг  асан 
олсун.  Беляликля,  истифадя  олунан  йарпагларын  цмуми  сащяси  вя 
онларын  цзяриндяки  тозун  чяки  мигдары  щесабландыгдан  сонра  1м
2
 
йарпагда  олан  тозун  мигдары  тапылыр.  Ямялиййат  йаьышдан  сонра, 
бир нечя дяфя, бир эцнлцк олараг апарылыр вя бир суткада чюкян тозун 
мигдары щесабланараг орта гиймят чыхарылыр. 
ЫЫ  вариант.  Лявазиматлар:  1)  миллимясамяли  филтр;  2)  микронасос;  
3) 5 х 7,5 см юлчцдя ади пянъяря шцшяси; 4) микроскоп. 
Ишин эедиши: 1. Миллимясамяли филтр насосун эиряъяйиня тахылыр. 
2. 15 дягигя мцддятиндя насос васитясиля лабораторийанын щавасы 
сорулур. 
3.  Насосун  эиряъяйиня  йени  филтр  тахараг,  пянъярядян  чюл  щавасы 
15 дягигя ярзиндя сорулур. 
4.  Тоз  топланмыш филтр каьызыны ещтийатла яввялъядян щазырланмыш 
шцшянин  цзяриня  гойараг,  100 дяфя бюйцдян микроскоп васитясиля 1 
см
2
 сащядя олан тоз щиссяъикляри сайылыр. 

 
170 
5.  Филтрин  цмуми  сащяси  9  см
2
  олдуьундан  алынан  рягями  9-а 
вурараг цмуми тоз щиссяъийинин сайы тапылыр. 
6. Тяйин олунан мялуматлар: 
а) 9 см
2
-дя олан тоз щиссяъикляринин мигдары; 
б) 1м
3
 щавада олан тоз щиссяъикляринин сайы
ъ) микроскопун кюмяйиля 20 щиссяъийин юлчцсц тапылыр. 
7. Фаизля щяр бир нюв щиссяъийя дцшян мигдар тапылыр: 
а) нисбятян ири щиссяъикляр – 10 мкм-юлчцдя оланлар; 
б) кичик щиссяъикляр – 1-10 мкм юлчцдя оланлар; 
ъ) аерозоллар 0-1 мкм юлчцдя оланлар. 
Бу  тяърцбяляр  васитясиля  ашаьыдакы диэяр мялуматлары ялдя етмяк 
олар: 
1) лабораторийа тоз щиссяъикляри иля щансы щяъмдя чирклянир? 
2) атмосфер щавасы щансы щяъмдя чирклянир? 
3)  атмосферин  тоз  щиссяъикляри  иля  чирклянмяси  щансы  економик 
зяряр верир? 
4)  биз  эцн  ярзиндя  тяняффцс  едяркян  ня  гядяр  тоз  щиссяъийи 
удулуг? 
 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin