Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   17

гли хлорфлцоркарбон бирляшмяляринин сойудуъу хассясини кяшф етди. О, 
синтез етдийи маддянин тящлцкясизлийини нцмайиш етдиряркян йени газ 
щалындакы  маддяни  аьыз  бошлуьуна  алараг  йанан  шамын  цзяриня 
цфцрдц. Беляликля онун зящярли олмадыьы вя йанмадыьы тясдиг едилди. 
Йалныз  1970-ъи  илдян  сонра  фреонларын  наркотик  еффект  йаратмасы 
ашкар едилди. 
1950-ъи иллярдя аерозол балонларында пцскцрдцъц кими фреон-11 вя 
фреон-12  эениш  истифадя  олунмаьа  башлады.  Бу  фреонлар  чох  инъя 
пцскцртмя хассясиня малик олуб балонун тяркиби иля гаршылыглы тясирдя 
олмурлар. Сонралар онларын озону даьытмаг хассяси ашкарланды. 
1974-ъц  илддя  хлорфлцоркарбон  300  нюв  аерозол  габларында 
истифадя  едилди.  Ятрийат,  дезодарант,  йуйуъу  васитяляр,  щава 
тямизляйиъиляри, инсектисидляр, автомобилляря техники гуллуг, байтарлыг 
препаратлары  вя  с.  фреон  васитясиля  габлашдырылырды.  1974-ъц  илдя 
хлорфлцоркарбонун  иллик  истещсалы  дцнйада  1  милйон  тон  олараг 
щесабланмышдыр. 
Фреонлар вя галлонлар манеясиз олараг 10-15 км йол гят едяряк 
стратосферя  дахил  олур  ки,  бурада  озонун  кцтлясинин  90%-и 
топланмышдыр.  Бу  гядяр  щцндцрлцйя  чатмаг  цчцн  бу  бирляшмяляря 
бир нечя сутка лазым эялир. Лакин 35 км щцндцрлцйя чатмаг цчцнся 
15 ил вахт тяляб олунур. 

 
93 
Тядгигатлар эюстярир ки, фреонлар дяйишилмядян 50 ил гала билирляр. 
Озону  даьыдан  щаллоэенли  бирляшмяляр  ултрабянювшяйи  шцаларын 
тясири  иля  атомар  щаллоэенляр  ямяля  эятирирляр  ки,  бу  да  зянъирвари 
реаксийа механизми иля озону парчалайыр: 
ЪЪл
3
Ф+ щй


Ъл
2
Ф+ 
0
Cl
 
ЪЪл
2
Ф
2
+ щй


ЪЪлФ


0
Cl
 
0
Cl
+ О
3


ЪлО+ О

ЪлО


0
Cl + 
0
O
 
0
O + О
3




 
Беляликля  бир  молекул  фреон  зянъирвари  реаксийанын  кюмяйи  иля  1 
милйон  молекул  озону  парчалайа  билир.  Хлорфлцоркарбон  (ХФЪ) 
тяркибли  бирляшмяляр  бир  сыра  хассяляря  малик  олдуьундан  техникада 
эениш  истифадя  едилмякдядирляр:  инерт  бирляшмяляр  олуб,  чятин  реакси-
йайа  дахил  олурлар,  йанмырлар  вя  йаньына  кюмяк  етмирляр, 
аззящярлидирляр,  истещсалы  вя  сахланмасы  чох  садядир,  учуъудурлар, 
суда  практики  щялл  олмурлар  (одур  ки,  атмосфер  сулары  онлары  щялл 
едяряк  йер  габыьына  чюкдцря  билмир),  цзви  щялледиъилярдя  ися  йахшы 
щялл олурлар. Диэяр тяряфдян, отаг температурунда газ щалында олуб 
асанлыгла сыхылараг майеляширляр вя бу заман истилик айрылыр. Йенидян 
газ щалына кечдикдя ися истилийи удараг сойуглуг йарадырлар. Хледон 
ады да бу хассяйя эюря верилмишдир. 
Галонлар, хледонлар вя фреонлар еколоэийаны неъя корлайыр? 
-илк  заманлар  ХФЪ-лар  сойудуъуларда  НЩ
3
  вя  СО
2
  явязиня 
ишлядилмиш,  ейни  заманда  мяишят  кондисионерляриндя  тятбиг 
едилмишдир. Бу ъищазларын хидмят дюврц битдикдян сонра тулланылыр вя 
ичярисиндя олан ХФЪ-бирляшмяляри атмосферя йайылыр. 
-ХФЪ  бирляшмяляри  тозландырыъы  кими  аерозол  баллонларында 
истифадя  едилдикдя  ясас  тяркиб  елементляри  иля  бирликдя  атмосферя 
йайылырлар. 
-  ХФЪ  бирляшмяляринин  ян  чох  тятбиг  сащяляриндян  бири  дя 
мясамяли  пласмассларын  (пенопласт)  истещсалыдыр.  ХФЪ-лар  йцксяк 
тязйиг алтында пласмасс кцтлясиндя щялл олур, тязйиг ашаьы дцшдцкдя 
ися  пласмасдан  чыхараг  атмосферя  йайылыр  вя  пласмасс  яшйасыны  ися 

 
94 
мясамяли вя йцнэцл едир. 
-Галонлар  галон  –  1301-ЪФ
3
Бр,  галон  –  1211-ЪФ
2
ЪлБр  1940-ъы 
иллярин орталарындан йаньын сюндцрян маддя кими истифадя едилмяйя 
башламыш  вя  галон-1301  инди  дя  бир  чох  юлкялярдя  тятбиг 
едилмякдядир. 
ХХ  ясрин  сонларында  озондаьыдыъы  маддялярин  (ОДМ)  тятбиг 
сащяси дцнйада ашаьыдакы кими олмушдур: аерозол балонлары – 46%, 
сойудуъу  гурьулар  –  27%,  йаньынсюндцрян  васитяляр  –  14%, 
пенопласт истещсалы – 11%, щялледиъи кими – 2%. 
 
 
ОЗОН ГАТЫНЫН ЯЩЯМИЙЙЯТИ ВЯ ОНУН  
АЗАЛМАСЫНЫН ЕКОЛОЖИ ЗИЙАНЛАРЫ 
 
Йер  кцрясинин  еволйусийасы  мярщяляляриндян  айдын  олур  ки,  ъанлы 
организмляр  илк  дяфя  суда  ямяля  эялмишдир.  Щяля  озон  тябягяси 
йаранана  гядяр,  ултрабянювшяйи  шцалар  су  тябягяляри  васитясиля 
удулурду.  Илк  озон  тябягяси  ямяля  эялдикдя  ися  тяхминян  400 
милйон ил бундан яввял битки юртцйц мейдана эялди. Щямин дюврдя 
щяйат  цчцн  ящямиййятли  елементлярдян  бири  олан  оксиэенин  мигдары 
индики мигдарынын 0,5-и гядяр иди, ганунауйьун олараг озон 0,7-йя 
бярабяр  иди.  Битки  юртцйц,  галын  мешяляр  фотосинтез  просеси 
нятиъясиндя  щаваны  оксиэенля  зянэинляшдирди  вя  бунун  давамы 
олараг галын озон тябягяси йаранды. 
Йер  габыьы  ултрабянювшяйи  шцалардан  горундугдан  сонра  ъанлы 
организмляр  –  щейванлар  ямяля  эялмяйя  башлады.  140  милйон  ил 
бундан  яввял  Динозаврлар  йаранмыш  вя  диэяр  щейванлар  типи 
тяшяккцл  тапмышдыр.  Йер  кцрясинин  мюъцзяси  сайылан  инсанын  ямяля 
эялмя тарихи 5 милйон илдян чох дейилдир. 
Йер кцрясини «горуйан» озон тябягясинин ящямиййяти юлчцсцздцр 
вя онун азалмасы ашаьыдакы еколожи катастрофлар йарада биляр: 
-  Стратосферада  озонун  азалмасы,  тропосфердя  ися  яксиня 
чохалмасы  иглим  дяйишмясиня  сябяб  олур.  Озонун  парчаланмасы 
ендотермик  реаксийа  олдуьундан  стратосфердя  температур  кяскин 
ашаьы  дцшцр.  Тропосфердя  озонун  ямяля  эялмяси  екзотермик 
реаксийа  олдуьундан  атмосферин  температуруну  кяскин  артырараг 
«парник  еффекти»  йарадыр.  Озону  даьыдан  маддяляр  дя  «парник 
еффекти» йаратмаг габилиййятиня маликдирляр. Онлар Эцняшдян эялян 

 
95 
инфрагырмызы  (ИГ)  шцалары  удараг  атмосферин  истилянмясиня  шяраит 
йарадырлар. Бу кяскин иглим дяйишмяляри бюйцк катаклизмляр йарадыр 
вя йарадаъагдыр. 
-  Озон  гатынын  назикляшмяси  цзцндян  Йер  габыьына  эялиб  чатан 
ултрабянювшяйи шцаларын мигдары артыр ки, о да юз нювбясиндя гаршысы 
алынмаз тязадлар тюрядир: 
а)  ултрабянювшяйи  шцалар  нормадан  артыг  олдугда  дяри  хярчянэи 
ямяля эялир; 
б)  ултрабянювшяйи  шцалар  эюз  бябяйиня  тясир  едяряк  катаракт 
хястялийи тюрядир; 
ъ)  ултрабянювшяйи  шцалар  нуклеин  туршуларына  тясир  едяряк  онлары 
даьыдыр  вя  беляликлядя  щцъейрялярин  мящв  олмасына  вя  йа  мутасийа 
дяйишкянлийиня сябяб олур; 
д) ултрабянювшяйи шцалар ясас Хромосом материалы кими эенетик 
информасийа  мянбяи  олан  ДНТ  (дезоксирибонуклеин  туршусу) 
молекулларыны  даьыдыр.  Ейни  заманда  ДНТ  иля  бирляшян 
дезоксирибозаны  айырараг  шякярин  щцъейря  дахилиня  кечмясини  вя 
йанараг  енержи  мянбяи  ролуну  арадан  галдырыр.  Беляликля  дя  шякярли 
диабент хястяликляринин йаранмасына сябяб олур; 
е)  ултрабянювшяйи  шцаларын  нормадан  артыг  олмасы  организмдя 
иммун  системиня  мянфи  тясир  едяряк  онун  азалмасына  сябяб  олур. 
Тядгигатлар ясасында беля нятиъяйя эялинмишдир ки, тропик гыздырма, 
эерпес (учуглама) типли хястяликляр «иммундефисити» нятиъясиндя баш 
верир. Сябяби щялялик ашкарланмайан вя горхулу кечиъи хястялик олан 
СПИД  (симптом  имунодефисит)  ола  билсин  ки,  илк  дяфя  УБ-шцаларын 
тясириндян йаранмышдыр; 
ф)  ултрабянювшяйи  шцалар  биткилярин  бой  артымына  вя 
мящсулдарлыьына  мянфи  тясир  эюстярир.  Чуьундур  цзяриндя  апарылан 
тяърцбяляр, мящсулдарлыьын 35% азалмасыны мцяййян етмишдир
щ) ултрабянювшяйи шцалар ян чох микроорганизмляря тясир эюстярир. 
Шцаларын  5%  артымы  онларын  щяйатна  сон  гойур,  фитопланкфонларын 
(микроскопик биткиляр) мящсулдарлдыьыны азалдараг, океанларын гида 
мянбяини  корлайыр.  Тядгигатлар  эюстярмишдир  ки,  озонун  5% 
азалмасы,  35%  фитопланкфонларын  азалмасына  сябяб  олур  ки,  бу  да 
балыгъылыг сянайесиня катастрофик тясир эюстярир. 
Бир  сюзля,  озон  тябягясинин  даьылмасы  екосистемин  таразлыьыны 
позараг,  бир  груп  популйасийанын  мящв  олмасына,  диэяр 

 
96 
популйасийаларын артмасына эятириб чыхарыр. 
Озонун стратосфердя азалмасы вя тропосфердя чохалмасы бир сыра 
еколожи зийанлар тюрядир: 
-  озон  фотооксидант  кими  ян  чох  резин  мялуматларыны,  синтетик 
лифлярдян щазырланмыш тохуъулуг мящсулларыны, полимерляри, рянэляйиъи 
маддяляри  сырадан  чыхарыр.  Тядгигатлар  эюстярмишдир  ки,  1990-ъы 
иллярдя  гярби  Авропада  атмосферин  фотооксидантларла  чирклянмяси 
нятиъясиндя  5-6  милйард  доллар  зийан  олмушдур.  Бир  о  гядярдя 
хястяликлярин мцалиъясиня сярф олунмушдур. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Йер атмосферинин щансы гатында озон тябягяси вардыр? 
2. Атмосферин щансы щцндцрлцйцндя озонун гатылыьы даща чохдур.  
3. Озонун даьылмасы просесиндя заман ашкар едилмишдир? 
4.  Озон  тябягясинин  даьылмасы  иля  «озон  дешийи»  ня  заман  вя 
кимляр тяряфиндян щарада мцшащидя едилмишдир. 
5. Няйя эюря озонун чохлуьу стратосфердя хейирли, тропосфердя ися 
зийанлыдыр? 
6. Озон сцни сцрятдя нечя алыныр? 
7. Озону даьыдан маддяляр щансылардыр вя кимляр тяряфиндян тядгиг 
едилмишдир? 
9. Фреонларын, галонларын тяркиби нечядир? 
10. Озону даьыдан маддялярин тясир механизмини изащ един. 
11.  Ултрабянювшяйи  шцаларын  чохлуьу  щансы  еколожи  нюгсанлар 
йарадыр? 
12. УБ шцалар щансы хястяликляр тюрядя билир. 
13. УБ шцаларын вурдуьу зийанлар щансылардыр?
 
______________________ 
 
 
АТМОСФЕРИ ЧИРКЛЯНДИРЯН АЕРОЗОЛЛАР 
 
Атмосфер  щавасында  газ  щалында  олан  чиркляндириъилярдян  башга 
майе  вя  бярк  щалда  щиссяъикляр  вардыр  ки,  онларын  иштиракы  еколожи 
тящлцкя тюрядир. 
Аерозол  йунан  сюзц  олуб  еар  –  щава,  зол  –  асылган  демякдир. 

 
97 
Щаванын  юзц  мящлул  щалындадыр.  Ян  чох  фаиз  тяркиби  азот 
олдуьундан  (78%),  азот  щялледиъи,  диэяр  газлар  вя  юлчцсц  0,001-10 
мкм олан щиссяъикляр ися щялл олан адланыр ки, бунлар биръинсли систем 
тяшкил етдийиндян гарышыг щава кцтляси дисперс систем адланыр. 
Бир  ъинсли  системи  йарадан  щиссяъиклярин  агрегат  щалындан  асылы 
олараг щава думан вя тцстц шяклиндя олур. Щяллолан маддяляр майе 
щалында олдугда думан, бярк щалда олдугда ися тцстц йараныр. 
Щавада  олан  тоз  щиссяъикляри  мцхтялиф  формада  олуб,  юлчцляри 
0,001-дян  100  мкм  гядяр  ола  билир.  Бу  ъцр  аерозоллар  еколожи 
чиркляндириъиляр олуб щавайа тябии вя антропоэен йолла дахил олур. 
Тябии  йолла  бярк,  майе  вя  газ  щиссяъикляри  вулкан  пцскцрмяляри 
васитясиля  атмосферин  йухары  гатларына  гядяр  йайыла  билир.  Диэяр 
тяряфдян,  атмосферя  дахил  олан  метеоритлярин  йанмасы,  даь 
сухурларынын  ашынмасы,  торпагларын  еррозийасы,  мешя  йаньынлары, 
торнадалар,  сунамиляр,  дяниз  вя  океан  фыртыналары  мцхтялиф  тяркибли 
майе вя бярк щиссяъиклярин атмосферя йайылмасына шяраит йарадырлар. 
Антропоэен  йолла  атмосфери  чиркляндирян  васитяляр  аша-
ьыдакылардыр: даш кюмцр вя диэяр файдалы газынтыларын чыхарылмасы вя 
емалы,  истилик  електрик  стансийаларынын  йанма  мящсуллары, 
автомобилляр, металларын яридилмяси вя емалы, семент, кярпиъ, асбест 
истещсалы, эцбрялярин вя пестисидлярин истещсалы вя тятбиги, зибиллярин вя 
диэяр туллантыларын йандырылмасы, атом нцвя партлайышлары вя с. 
Йухарыда  эюстярилян  тябии вя  антропоэен  просесляриндян мцх-
тялиф тяркибдя бярк щиссяъикляр ямяля эялир. Мясялян, кюмцр йандыгда 
зол щалында ЪаСиО
3
, гурум (Ъ), метал оксидляри – ЪаО, ФеО, Фе
2
О
3
 
ямяля эялир. 
Бир  чох  аерозол  щиссяъикляр  атмосферя  йайылмыш  газ 
молекулларындан ямяля эялир. Мясялян, СО
2
 вя карбощидроэенляр су 
молекулларыны  конденсасийа  едяряк  фотокимйяви  вя  каталитик 
реаксийалар васитясиля аралыг вя сон мящсуллар ямяля эятирирляр. СО
2
-
дян  сулфат  туршусунун  ямяля  эялмяси  цчцн  атмосферин  мцхтялиф 
гатларында йайылмыш металлар катализатор ролуну ойнайырлар. 
Атмосфер  щавасы  мцхтялиф  карбощидроэенляр  васитясиля  еколожи 
чирклянир ки, бунлардан ян горхулусу доймамыш карбощидроэенлярин 
нцмайяндяки  терпенлярдир.  Ийня  йарпаглы  аьаълар  олан  мешялярин 
цзяриндя  (йай  айларында)  мави  думанын  ямяля  эялмяси  щямин 
аьаъларын  ифраз  етдийи  терпенлярин  фотокимйяви  оксидляшмясинин 

 
98 
нятиъясидир.  
Аерозол  щиссяъиклярин  мигдары  зоналардан  вя  йашайыш 
сащяляриндян  асылы  олараг  дяйишир.  Тропосферин  ашаьы  гатларында, 
тяхминян  2  км  йцксяклийя  гядяр,  кянд  йерляриндя  аерозол 
щиссяъиклярин  гатылыьы  10
4
  щиссяъик/1см
3
  щава  олдуьу  щалда,  ири 
шящярлярдя бу рягям 

10
6
щис/1см
3
 олур. Тямис щесаб едилян щавада 
(курорт  зоналарында  вя  даь  кяндляриндя)  тоз  щиссяъиклярин  гатылыьы 
400-500 щис/см
3
 олараг гябул едилмишдир. 
Атмосферя  дахил  олмуш  аерозол  щиссяъикляри  сярбяст  йашамыр  вя 
бир  сыра  дяйишиклийя  уьрайараг  еколожи  тящлцкя  йарадырлар.  Онлар  су 
молекулларыны физики вя кимйяви йолла юзляриня бирляшдиряряк даща ири 
щиссяъикляря  чеврилир  вя  Браун  щярякяти  механизми    иля  щярякят 
едяряк кауглйантлар ямяля эятирирляр. 
Аерозолларын  характер  хцсусиййятляриндян  бири  дисперс  фазада 
седиментасийа  (аьырлыг  гцввясинин  тясири  иля  чюкмя)  щадисясидир. 
Седиментасийа,  щиссяъиклярин  юлчцсцндян  асылы  олараг  мцхтялиф 
стадийаларда  баш  верир.  Чюкмя  сцряти,  ейни  заманда  щиссяъиклярин 
атмосфердя  галма  мцддятиндян  вя  кауглйантларын  тяркибиндян  дя 
асылыдыр. 
Йаьыш  вя  гар  йаьынтылары  аерозолларын  20%-я  гядярини  чюкдцря 
билир. Даща кичик щиссяъикляр вя суда щялл олмайан газлар вя майеляр 
атмосферин ашаьы гатларында 10-15 эцн гала билир. Бу мцддят, щямин 
щиссяъиклярин щава ахыны васитясиля йарымкцряляри доланмасы цчцн бяс 
едир.  Лакин  шимал  йарымкцрясиндян  ъянуб  йарымкцрясиня  йайылмаг 
цчцн  20  эцн  мцддят  азлыг  едир.  Чцнки,  Екваторда  тязйигин  ашаьы 
дцшмяси  бу  ъцр  кечидляря  манечилик  тюрядир.  Яэяр  щиссяъикляр 
тропосферин  цст  гатына  чатырса,  онлар  тропосфер  иля  стратосфер 
арасындакы  цфцги  вязийятдя  щава  ахынларынын  кюмяйи  иля  стратосферя 
чата билирляр. 
Вулкан  пцскцрмяляри  нятиъясиндя  мцхтялиф  нюв  щиссяъикляр  тоз 
думаны шяклиндя 20 км-дян щцндцрлцйя галха билирляр. Стратосфердя 
аерозол щиссяъикляри тяркибиндян асылы олараг 1-3 ил гала билирляр. 
Щиссяъиклярин  атмосфердя  галма  мцддяти  вя  уйьун  олараг  йер 
сятщиндя  йайылмасы,  тякъя  щиссяъиклярин  юлчцсцндян  асылы  олмайыб, 
атмосфердя  эедян  бурулэанлардан  вя    щиссяъиклярин  илк  заманда 
галхма щцндцрлцйцндян дя асылыдыр. 
Ири  щиссяъикляр  бир  нечя  эцн  ярзиндя  йер  сятщиня  чюкя  билир,  лакин 

 
99 
атмосфердя эедян физики просеслярин тясириля мин км-лярля йол эят едя 
билир.  Мясялян,  Сахара  сящрасынын  тозларына  АБШ-да,  Мяркязи  вя 
Латын Америкасында раст эялмяк олур. 12 мкм юлчцдя олан тозларын 
сыхлыьы  2,5  г/см
3
  олуб,  щяр  ил  Сахара  сящрасындан  100-400  Мт 
мигдарында  атмосферя  галхыр.  Щямин  щиссяъиклярин  2/3  щиссяси  тоз 
щалында вя йа йаьыш васитясиля йер сятщиня чюкя билир. 
1960-ъы  иллярдя  истифадяйя  верилмиш  Эянъя  алцминиум  заводунун 
туллантылары еколожи ъящятдян чох тящлцкяли олуб, шящярин ясасян шярг 
вя  шимал  яразиляринин  цзяриндя  тоз  думаны  шяклиндя  щяфтялярля 
йайылырды. Алунитин йандырылмасы заманы ямяля эялян зящярли СО
2
 газы 
иля йанашы На
2
О, К
2
О, Ал
2
О
3
 щиссяъикляри дя атмосферя йайылырды. 
Одур  ки,  завода  йахын  яразилярдя  сутка  ярзиндя  бир  нечя  мм 
галынлыьында тоз гаты топланараг битки юртцйцнц мящв етмишдир. 
Сумгайыт шящяри ися няинки ССРИ мигйасында, щятта дцнйада «юлц 
шящяр»  кими  ад  чыхармышдыр.  Бурада  истещсал  олунан  хлор  цзви 
бирляшмяляр,  пестисидляр,  пласмас  мящсуллары  иля  йанашы,  суперфосфат 
заводунун  туллантылары  атмосферя  йайылараг  шящярин  еколоэийасыны 
корламагла  йанашы,  Хязяр  дянизинин  цзяриндян  дянизя  чюкяряк 
орада  йашайан  ъанлыларын  мящв  олмасына  сябяб  олурду.  Бакынын 
йахынлыьындакы  Гарадаь  семент  заводунун  сямасы  щямишя  тоз 
думаны  шяклиндя  эюрцняряк  ятрафа  йайылырды.  Щятта  заводун  тоз 
щиссяъикляриня Иран Ислам Республикасынын яразисиндя дя раст эялмяк 
оларды.  
Эянъя  зонасында  атмосфер  аерозоллары  щавада  ашаьыдакы 
реаксийалар васитясиля мцхтялиф кимйяви бирляшмялярдян ибарят дисперс 
системляр ямяля эятирир: 
 
На
2
О+ СО



На
2
СО

 
К
2
О+ СО
2
 


К
2
СО

 
СО
2
+ Щ
2
О 


Щ
2
СО

 
СО
2
+О+ Щ
2
О 


Щ
2
СО

 
Яэяр  щавада  аз  мигдарда  амонйак  вардырса,  о  заман 
ашаьыдакы  реаксийа  цзря  дуз  щиссяъикляр  атмосфердя  йаранараг, 
атмосфер сулары васитясиля щялл едиляряк йер сятщиня чюкцр: 
 

 
100 
2НЩ
3
+ Щ
2
СО
4
 


(НЩ
4
)
2
СО

 
Одур ки, сянайе шящяринин атмосфериндя йухарыда  алынан дузлар 
аерозолларын ясас компонентляри щесаб едилир. 
Хязяр  дянизинин  сащилляриндя  (ясасян  йай  айларында)  субухарлары 
иля бирликдя НаЪл молекуллары да атмосферя йайылыр. 1м
3
 атмосфердя 
бир  нечя  миллиграм  НаЪл  олдугда  На
2
СО
4
-ла  йанашы  хлорид 
туршусуда алына биляр: 
 
2НаЪл + Щ
2
СО
4
 


На
2
СО
4
+ 2ЩЪл 
2НаЪл+  Щ
2
СО
3
 


На
2
СО
3
+ 2ЩЪл 
Ейни  кимйяви  просесляр  щавада  карбонат  молекуллары  олдугда 
да баш верир. 
 
ЪаЪО
3
+ Щ
2
СО
4
 


ЪаСО
4
+ Щ
2
О+ ЪО
2

 
 
ЪаО+ Щ
2
СО
4
 


ЪаСО
4
+ Щ
2
О 
 
СиО
2
+ На
2
О


На
2
СиО
3
 – семент заводларынын атмосфериндя 
эедян кимйяви просесин тянликляриндян биридир. 
Сулфат туршусунун нитроза цсулу иля алынмасы заманы атмосфердя 
ашаьыдакы кимйяви реаксийалар эедир: 
 
3НО
2
+ Щ
2
О


2ЩНО
3
+ НО 
 
ЩНО
3
+ НаЪл


НаНО
3
+ ЩЪл

 
 
Щидроэен  хлорид  газы  щаванын  нями  иля  гаршылыглы  тясирдя олараг, 
йер сятщиня туршу шяклиндя чюкцр. 
 
ТРОПОСФЕР АЕРОЗОЛЛАРЫ 
 
Атмосфер 
аерозолларынын 
ясас 
кцтляси 
тропосфердя 
топландыьындан,  онлар  ямяля  эялмя  механизминя  эюря  бир  сыра 
мянбялярдян йайылырлар: 
 
Аерозолларын мянбяи 
Иллик мигдары 

 
101 
(Мт) 
Океан аерозоллары 
1500 
Териэен аерозоллар (даь сухурларынын вя торпаьын кцляк 
васитясиля йайылмасы) 
750 
Вулкан пцскцрмяляри  
50 
Метеоритлярин атмосфердя йанмасы  

Биокцтлянин йанмасы  
140 
Антропоэен туллантылар 
340 
 
Аерозолларын  йаранма  механизми  вя  щиссяъиклярин  юлчцляри  илк 
мянбядян  асылы  олдуьундан,  онлары  айрылыгда  характеризя  етмяк 
лазымдыр. 
Океан  аерозоллары  –  фыртыналар  заманы  бюйцк  дальалар  ямяля 
эяляркян  океан  суларынын  щава  щиссяъикляри  иля  гарышмасындан 
йараныр.  Атмосферя  йайылмыш  океан  аерозолларынын  ясас  тяркиби  дуз 
олдуьуна бахмайараг, бир сыра кимйяви елементлярля дя зянэиндир – 
Пб, Ъу, Мн, Фе, Ъд, Щэ, Аэ, Зн, Ау, Пт вя с. онларын океан сула-
рында мигдары На вя Мэ 1 гябул едилдикдя ашаьыдакы нисбятдя олур: 
Ъо-10
-1
; Ъу-8 
¸
10
-2
; Мн-1
¸ 
10
-3
; Пб-4
¸ 
10
-3
; Ал-5
¸ 
10
-3
; Фе-1
¸ 
10
-4
; Зн-
2
¸ 
10
-4
; Аэ-1
¸ 
10
-5
; Ау-1
¸ 
10
-7
; Пт-2
¸ 
10
-7
; У-3
¸ 
10
-7

Бир  сыра  щесабламалара  эюря  атмосферя  йайылан  кимйяви 
елементлярин  фаиз  мигдары  5-20  арасында  дяйишя  билир  ки,  онларын 
яксяриййятини Ъу, В, Зн, Фе тяшкил едир. 
Дяниз  аерозолларынын  кичик  фраксийалары  цзви  маддялярля 
гарышдыгда  комплекс  ямяляэятириъи  ролу  ойнайараг  кечид 
елементляри  иля  бирляшмяляр  ямяля  эятирир.  Онлар  буфер  мящлулларынын 
кюмяйи иля цзви вя гейри  цзви фраксийалара айрылырлар. Диэяр тяряфдян, 
флотасийа  механизми  иля  цзви  лигандларла  бирляшмиш  комплекс ионлар 
щава габаръыгларынын кюмяйи иля асанлыгла атмосферя йайылырлар. 
Беляликля,  дяниз  вя  океан  аерозоллары  НаЪл  кристаллары  вя  кристал  
гяфясляринин  араларында  йерляшян  диэяр  кечид  елементлярля 
зянэинляшяряк  тропосферин  ясас  аерозол  тяркибини  ямяля  эятирирляр. 
Гейд етмяк лазымдыр ки, океан аерозоллары тяркибляриня эюря йцксяк 
щидрофиллийя  малик  олурлар.  Бу  хасся  юз  нювбясиндя  бу  тяркибли 
аерозолларын  атмосфер  сулары  васитясиля  йер  габыьынын  гайытмасыны 
асанлашдырыр. 
Терриэен  аерозоллар  –  торпагларын  еррозийасы  нятиъясиндя  тоз 

 
102 
щалына дцшмяси вя даь сцхурларынын ашынмасы заманы ямяля эялир.  
Бу  заман  узун  мцддят  давам  едян  вя  сцряти  <100  км/саат 
олан  кцлякляр  щямин  щиссяъикляри  атмосферя,  орадан  да  даща 
йцксякликляря апара билир. Йухарыда гейд едилян Сахара  сящрасы иля 
йанашы Арал эюлцнцн мисалында буну айдын эюрмяк олар. 
Апарылан  тядгигатлар  (1994,  Ивлев  вя  башгалары)  эюстярмишдир  ки, 
эцълц кцляклярля мцшайят олунан щава бурулганлары 3-5 эцн давам 
едяряк мин тонларла дяниз чюкцнтцлярини 5-10 км йцксяклийя галдыра 
билир.  Космосдан  мцшащидя  нятиъясиндя  мялум  олмушдур  ки,  бу 
щава бурульанлары 30-120 км ениндя олуб щяр ил 45 Мт тоз щиссяъи-
йни тропосферя дашыйыр. 
Териэен аерозоллар минерал тяркибиня эюря мцхтялиф олуб, ъоьрафи 
зоналардан чох асылыдыр. Буна бахмайараг онларын ясас тяркиби 10-
на гядяр кимйяви елементлярин бирляшмяляриндян ибарятдир. Силикатлар 
цстцнлцк  тяшкил  едяряк  ашаьыдакы  бирляшмяляр  даща  чох  иштирак  едир: 
кварс-СиО
2
;  чюл  шпаты-К[АлСи
3
О
8
,];  слйуда  КМэ

[АлСи
3
О
8
,]  (ОЩ)
2

апатитляр-Ъа
5
(ПО
4
)

Х

(Х=Ф, Ъл, ОЩ) вя мцяййян мигдар магне-
тит-Фе
3
О
4

Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin