Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə10/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   17

Вулканик  аерозоллар  –  эюстярилдийи  кими  вулкан  пцскцрмяляри 
нятиъясиндя  тропосферя  вя  стратосферя  йайылырлар.  Юз  тяркибиня  эюря 
беля  аерозоллар  магматик    сухурлара    чох  йахындыр.  Онларын  орта 
тяркиби  ашаьыдакы  кимидир:  СиО
2
-  48,5-58,5%;  Ал
2
О
3
-17,5-  18,6%; 
ФеО+  Фе
2
О
3
-7,4-  10,5%;  МэО-3,0-  5,0%;  ТиО
2
-  0,7-  0,8%;  МнО- 
0,13- 0,15%. 
Вулканик  аерозолларын  анализи  эюстярмишдир  ки,  онларын 
микроелемент  тяркиби  чох  зянэин  олуб,  бу  елементлярин 
йергабыьындакы кларкындан бир нечя дяфя чохдур. 
1982-ъи  илдя  пцскцрян  Ел-Чичон  (Мексика)  вулканынын  ямяля 
эятирдийи  аерозолларын  анализи  W,  Щэ,  Зн,  Ас,  Се,  Сб  вя  диэяр 
елементлярин нормадан 20000 дяфя чох олдуьуну тясдиг етмишдир. 
Вулканик аерозалларын еколожи хцсусиййятляриндян бири дя онларын 
щяддиндян  артыг  каталитик  актив  олмасыдыр  ки,  бу  да  юз  нювбясиндя 
атмосфердя  йайылан  инерт  бирляшмялярин  реаксийайа  эирмяк 
габилиййятини артырараг даща зящярли бирляшмяляря чевирирляр. 
Вулканларын  орта  активлийи  ил  ярзиндя  дяйишяряк  онларын  дягиг 
тядгигиня манечилик тюрядир. Дцнйада фяал олан минлярля вулканлар 

 
103 
атмосферя кцллц мигдарда, чох актив молекуллардан вя атомлардан 
тяшкил  олунмуш  дисперс  зяряръикляр  эюндяряряк  фотокимйяви  вя 
термокимйяви реаксийаларын сцрятини бир нечя дяфя артырмыш олур. 
Антропоэен  аерозоллар.  Мювзунун  яввялиндя  гейд  едилдийи  кими 
инсан  фяалиййяти  нятиъясиндя  атмосфер  минлярля  мцхтялиф  тяркибли 
аерозолларла  чирклянир.  Щесабламалар,  ил  ярзиндя  атмосферя 
антропоэен йолла 340 Мт аерозол дахил олдуьуну тясдиг етмишдир. 
Бюйцк  мигйасларда  битки  юртцйцнцн  8700  Мт  кцтляси  ил  ярзиндя 
йаньына  мяруз  галыр.  Бунлардан  обйектив  сябяблярдян  3690  Мт 
Африка саванналарынын, 1260 Мт ися тропик мешялярин пайына дцшцр. 
280 Мт/ил мигдарында гуру мешя биокцтлясинин йанмасы нятиъясиндя 
мящв  олур.  Мяишят  истилик  системляриндя  истифадя  олунан  вя  кянд 
тясяррцфаты  туллантыларынын  мящв  едилмяси  нятиъясиндя  3450  Мт 
биокцтля йандырылыр. 
Битки  мяншяли  биокцтля  йандыгда  атмосферя  газ  щалында  айрылан 
маддялярдян башга, бярк щиссяъикляр дя галхыр. Илдя 104 Мт йанма 
мящсулларындан 19Мт-ну гурум шяклиндя карбонун пайына, 69 Мт 
ися  гятранлар  вя  там  йанмаьа  маъал  тапмайан  цзви  бирляшмялярин 
пайына дцшцр. 
Диэяр  антропоэен  мяншяли  аерозоллара  ян  чох  ири  шящярлярин 
атмосфериндя раст эялинир. 
 
СТРАТОСФЕРИН АЕРОЗОЛ ЩИССЯЪИКЛЯРИ 
 
Стратосфердя  аерозол  щиссяъиклярин  варлыьы  1960-1970-ъи  иллярдя  ракет 
техникасынын кюмяйиля вя лазер зондларынын тятбиги, ейни заманда оптики 
локаторларын сайясиндя гейд едилмишдир. Йердян 18-20 км щцндцрлцкдя 
йерляшян нямли тябягядя аерозол щиссяъикляр даща чох олур. 
Вулканлар  пцскцрян  заман  стратосфердя  йайылан  аерозол 
щиссяъикляр  максимал  щяддя  чатыр,  сонра  бир  нечя  ил  ярзиндя  йаваш-
йаваш  ашаьы  дцшцр.  Щиссяъиклярин  нцвяси  космик  мяншяли  ола  билир. 
Юлчцляриня эюря стратосфер щиссяъикляри ики група бюлцнцр: 
-биринъи група радиусу 0,01<Р<1 мкм олан щиссяъикляр аид едилир ки, 
онларын консентрасийасы 1 см
3
 щавада 1-10
3
 щиссяъик мигдарында олур. 
-икинъи  група  Р>1  мкм  олан  щиссяъикляр  аид  едилир  ки,  онларын 
консентрасийасы аз олуб 1 см
3
 щавада 0,01-0,07 щиссяъик олур. 

 
104 
Стратосфер  булудларын  вя  термики  стабиллийин  олмамасы  иля 
характеризя олунур. Бу кямиййятляр тропосферя нисбятян стратосфердя 
щиссяъиклярин  кимйяви  тяркибиндян  вя  физики-кимйяви  хассяляриндян 
асылы олараг бу мцддят 1-3 ил ола билир. 
Мясялян,  нцвя  партлайышлары  заманы  Стратосферя  галхан 
радиоактив  мящсуллар  2  ил  стабил  гала  билир.  Стратосфердя  аерозол 
щиссяъиклярн консентрасийасы тропосферя нисбятян 10-100 дяфя чох ола 
билир. 
Стратосфер  щиссяъикляринин  ясас  тяркиби  сулфатлардан  тяшкил 
олунмушдур.  Бу  аерозол  щиссяъиклярин  ясас  щиссяси  аммониум 
сулфатдан  –  (НЩ
4
)
2
СО
4
  ибарят  олур.  Вулкан  пцскцрмяляри  заманы 
стратосферя  галхан  СО
2
  газы  СО
3
-я  гядяр  оксидляшир.  Сонунъу  су 
бухарларыны  конденсасийа  едяряк  сулфат  туршусуна  чеврилир  – 
СО
3

2
О


Щ
2
СО
4

Стратосфердя  су  бухарлары  чох  аз  олдуьундан  бу  просес  чох 
йаваш эедир. 
Ахырынъы  20  илдя  стратосфердя  Щ
2
СО
4
-дян  ибарят  аерозол 
щиссяъикляри  щяр  илдя  9%  артмасы  мцшащидя  едилмишдир.  Бир  нечя  ил 
стратосфердя 
галмыш 
аерозол 
щиссяъикляри 
кауглйасийа 
вя 
седиментасийа щадисясиня мяруз галырлар. 
Аерозолларын  атмосферин  истилик балансына вя иглимя тясири. Аерозол 
щиссяъикярин чохалмасы нятиъясиндя атмосферин шяффафлыьы ашаьы дцшцр ки, 
бу  да  еколожи  тящлцкя  йарадыр.  Бакы  шящяринин  аерозол  тутгунлашмасы 
республиканын  орта  сявиййясиндян  20%  чох  олур.  Бакы  кцлякли  шящяр 
олдуьундан рягям кичилир, кцляксиз эцнлярдя ися бу рягям 40%-я чата 
билир. Бакыда атмосфер йаьынтылары нормадан ашаьы олдуьундан аерозол 
щиссяъиклярин су  васитясиля йер  габыьына чюкмяси зяифляйир. 
Тропосфер аерозоллары эцняшдян эялян радиасийа шцаларыны удмаг, 
яксетдирмяк вя йюнялтмяк хассясиня маликдир. 
Атмосфер  шяффафлыьынын  азалмасы  бир  баша  Эцняшдян  эялян 
радиасийалары  18-20%  азалдыр.  Лондон  вя  Санкт-Петербург 
шящярляриндя,  гыш  айларында  бу  рягям  50%  дцшцр.  Атмосферин 
аерозолларла  чирклянмяси  гыса  дальалы  ултрабянювшяйи  шцаларын 
удулмасы  иля  мцшаят  олунур  ки,  бу  заман  Эцняш  радиасийасы  санки 
гырмызылашыр. 
Беля  щавалар  инсанларын  биоложи  активлийиня  мянфи  тясир  эюстярир. 

 
105 
Мясялян, Москва шящяринин ящалиси яйалят зоналарында йашайанлара 
нисбятян 13% аз биоложи актив ултрабянювшяйи шцалар гябул едир. 
Аерозол щиссяъиклярин юлчцсц >1 мкм олдугда инфрагырмызы (ИГ) 
шцалары  удмаг  габилиййятиня  малик  олурлар.  Нятиъядя  щямин 
щиссяъиклярин топландыьы сащя исинир, ашаьы тябягя ися сойуйур. Тцнд 
рянэли  щиссяъикляр,  мясялян  гурум,  инфрагырмызы  шцалары  вя  эюрцнян 
шцалары удараг йер сятщини сойудур. Аерозол чирклянмялярин сябябиля 
Йердя температурын ашаьы дцшмяси 40-45 ил бундан яввял мцшащидя 
едилмишдир.  Лакин,  ЪО
2
  газынын  атмосфердя  нормадан  (0,03%) 
артмасынын  йаратдыьы  «Парник  еффекти»  ися  ондан  хейли  яввял 
мцшащидя едилмишдир. 
Щазырда  аерозол  щиссяъикляринин  сыхлыьы  нятиъясиндя  йер  габыьынын 
температурун  1,5%  ашаьы  дцшмясиня  сябяб  олур.  Стратосфердя 
аерозол  щиссяъиклярин,  вулкан  пцскцрмяляри  заманы  чохалмасы,  бу 
щава  гатында  температуру  бир  нечя  дяряъя  йцксялдя  билир.  Бунун 
якси  олараг  тропосферин  ашаьы  гатында  ися  температура  10  дяряъяйя 
гядяр ашаьы дцшцр. 
Атмосфердя узун мцддят галан аерозол щиссяъикляр нцвя ролуну 
ойнайараг  бухар  щиссяъиклярини  конденсасийа  едир  вя  бунунлада 
булудлашма чохалараг йаьынтыларын мигдары артыр. 
Думанлар  аерозол  щиссяъикляри  иля  су  бухарынын  сыхлашмасындан 
ямяля эялдийиндян, бюйцк шящярлярин атмосфери яйалятляря  нисбятян даща 
думанлы олур. Бу ися юз нювбясиндя ишыгланманы 10-20% ашаьы салыр. 
Аерозолларын  инсан  саьламлыьына  тясири.  Аерозоллар  инсан 
организминя  щисс  олунаъаг  дяряъядя  зийан  вура  билир.  Бу  тясирляр 
бирбаша  вя  йа  долайы  йолла  олур.  Йухарыда  эюстярилдийи  кими, 
аерозоллар эцняш шцаларынын Йер габыьына чатмасынын гаршысыны алыр. Бу 
шцалар ися инсан организми цчцн чох ваъибдир. Ултрабянювшяйи шцалар Д 
витамин групунун синтези цчцн ваъиб олдуьундан бу шцаларын азалмасы 
бир  сыра  хястяликляр,  о  ъцмлядян  ушагларда  «рахит»  хястялийинин  йаран-
масына сябяб олур. Мясялян, тядгигатлар эюстярмишдир ки, Алманийанын 
файдалы газынтылары, о ъцмлядян кюмцр истещсалынын зянэин олдуьу Рур 
щювзясиндя,  атмосфердя  аерозол  щиссяъикляри  чох  олдуьундан  «рахит» 
хястялийи диэяр районлара нисбятян ики дяфя чохдур. 
Ултрабянювшяйи  шцалар  бир  сыра  йолхуъу  бактерийалары  вя  зярярли 
микроорганизмляри  мящв  едир.  Одур  ки,  бу  шцаларн  азалмасы  бир  сыра 

 
106 
инфексион  хястяликлярин  йаранмасына  сябяб  олур.  Бунлар  аерозол 
щиссяъиклярин  долайы  йолла  инсан  организминя  тясирини  эюстярян 
амиллярдир. 
Аерозол щиссяъиклярин бир баша тясири няфяс йолларынын зядялянмяси 
иля мцшащидя олунур. Йухары  тяняффцс йолларынын катары вя бронхит, 
щавада  ири  щиссяъиклярин  артмасы  иля  дцз  мцтанасибдир.  Щавада  ил 
ярзиндя 1м
3
 щавада 100 микрограмдан чох аерозол щиссяъикляринин 
олмасы  бу  хястяликлярин  чохалмасына  сябяб  олур.  Одур  ки,  бир  сыра 
юлкялярдя бюйцк щиссяъиклярин орта стандарт гатылыьы ил ярзиндя 50-75 
мкг/м
3
 олараг нязяря алынмышдыр. 
Тядгигатлар  эюстярмишдир  ки,  бюйцк  щиссяъикляр  олан  атмосфердя 
СО
2
  газы  да  оларса  бу  аьъийяр  вя  црякдамар  хястяликляринин  ямяля 
эялмя рискини бир нечя дяфя артырыр. 
Атмосфер щавасында сулфатларын (НЩ
4+
, Ъа
2+
, Мэ
2+
, Фе
2+
, Ъу
2+

Пб
2+
 ионлары иля) олмасы аьъийяр хястяликляринин артмасна сябяб олур. 
Онлар  чох  микроскопик  юлчцлярдя  олдуьундан  няфяс  йолларына 
асанлыгла  кечир.  Диэяр  тяряфдян  бу  физики  хасся  щямин  щиссяъиклярин 
атмосфердя миграсийасыны да асанлашдырыр. 
Бир  сыра  бярк  щиссяъиклярин  атмосфердя  варлыьы,  няинки  няфяс 
йолларынын  хястяликлярини,  щятта  бядхассяли  шишлярин  ямяля  эялмясиня 
сябяб  олур.  Беля  маддяляря  мисал  олараг  бензапирени  эюстярмяк 
олар.  Бензопирен  автомобиллярин  мцщяррикляриндян  айрылан  йанма 
мящсулларынын  ичярисиндя  олур.  Бу  маддяляр  щава  аерозолларында 
щям сярбяст, щям дя гурум щиссяъикляри иля бирликдя ола билир. 
Кюмцр  шахталарында  чалышан  фящлялярдя  «гара  хястялик»  адланан 
аь  ъийяр  хястялийи  эениш  йайылмышдыр.  Памбыгчылыг  заводларында 
чалышан  ишчилярдя  ися  «палыдрянки  хястялийи» мцшащидя едилир. Щавайа 
гарышмыш селлилоза щиссяъикляри аьъийяря дахил олараг орада топланыр. 
Истещсалат 
тозларынын 
йаратдыьы 
пешя 
хястялийи 
тиббдя 
«пневмоконизм»  адланыр  (пневма  йунан  сюзц  олуб  –  аьъийяр, 
конийа-тоз демякдир). 
Аерозол  щиссяъиклярин  кимйяви  тяркибиндян  асылы  олараг  бир  сыра 
пневмоконизм  хястяликляри  мювъуддур:  силикатоз  –аерозолда 
силикатлар олдугда; асбезтоз-силикатларын тящлцкяли бирляшмяси асбест - 
Мэ
6
(ОЩ)
8
[Си
4
О
10
] олдугда; 
Сидороз–дямир  бирляшмяляри  олдугда;  антракоз-даш  кюмцр  вя 

 
107 
гурум олдугда вя с. 
Асбестля  даими  тямасда  олан  ишчилярдя  аьъийяр  хярчянэинин 
йаранма  риски  даща  чохдур.  Ян  тящлцкяли  хястяликлярдян  олан 
«асбестоз»  узунлуьу  5  мкм,  галынлыьы  ися  3  мкм  юлчцдя  олан  вя 
эюзля  эюрцнмяйян  асбест  молекулларындан  ибарят  ийняляр  васитясиля 
ямяля  эялир.  Бу  ийняляр  алвеоллара  дахил  олараг  санъылыб  галыр  вя 
чохалдыгда  тяняффцс  етмяк  чятинляшир.  Бу  хястялик  20-30  илдян 
сонрада мцшащидя  едилир ки, бу да ян тящлцкяли щесаб олунмалыдыр. 
Асбест  йанмыр  вя  истилийи  кечирмир.  Одур  ки,  ондан  истилик 
системляринин  изолйасийасында  вя  ода  давамлы  материалларын 
щазырланмасында истифадя олунур. 
Щазырда  асбести  явяз  едян  материалларын  истифадяси  тямин  едился 
дя, автомобиллярин яйлянъ вя муфта системлярини башга материалларла 
явяз етмяк мцмкцн олмур. 
1986-ъы    илдян    Америка    Бирляшмиш    Штатларында    тядрис 
мяктябляриндя  асбест  материалларынын  истифадясиня  ганунла  гадаьа 
гойулмушдур.  Асбестля  тямасда  олан  адамлар  щям    дя  сигарет 
чякдикдя  даща  тящлцкялидир.  Онлар  ейни  вахтда    синерэетик    еффект 
йарадараг хястялийи даща да тящлцкяли едир. 
Кансероэен  еффекти  йарадан  аерозол  щиссяъикляринин  нормалары 
мцяййянляшдирилмишдир.  Мясялян,  Алманийада  вя  бир  сыра  Авропа 
юлкяляриндя  «мцмкцн  техники  щядд»  мцяййянляшмишдир  ки,  асбест 
цчцн бу щядд 0,05 мэ вя йа 10
6
 лиф 1м
3
 щавада ола биляр. 
Йол  верилян  гатылыг  щядди  (ЙГЩ)  аерозол  щиссяъикляринин 
нювцндян  вя  тяркибиндян  асылы  олараг  инсан  саьламлыьына  тясир 
мигдары нювбяти ъядвялдя верилмишдир. 
 
Аерозол щиссяъиклярин мяншяи 
ЙГЩ 
б.г. 
ЙГЩ 
о.э. 
ЙГЩ 
т.м. 
Метал йонгарларынын тозу 
 
 
0,040 
Асбест тяркибли материаллар Хризобил-асбест 10%-я 
гядяр 
 
0,06 
 
Каьыз вя аьаъ емалы  
 
 
0,100 
Тцтцн фабрики: 
8

10
-4
  4

10
-4
 
 
Никотин 2,7% олдугда 
Никотин 1,5%-я гядяр олдугда 
Гятран маддяляри 16%-я гядяр 
 
 
0,030 

 
108 
Тахыл анбарлары  
0,500 
0,100 
 
Латун яридилмяси 
 
 
0,003 
Йун фабрики 
 
 
0,030 
Гейри цзви маддяляр: 20-70%  
СиО
2
 - семент 
0,300 
0,100 
 
Эипс истещсалы 
 
 
0,500 
Йуйуъу «пемолцкс» 
 
 
0,020 
Поливинилхлорид  
 
 
0,100 
Полиметал 
 
0,0001 
 
Шцшя вя шцшяпластика 
 
 
0,060 
Фенолформалдещид гятраны  
 
 
0,040 
Памбыг лифляри 
0,200 
0,050 
 
 
б.г. – бирдяфялик гябул етмянин мигдары 
о.э. – орта эцн ярзиндя 
 
т.м – тящлцкясиз мигдар 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Аерозол нядир вя щансы нювляри вардыр?  
2. Щавада раст эялинян тоз щиссяъикляринин юлчцсц неъя ола биляр? 
3. Аерозол чиркляндириъиляр щансы йолларла алыныр? 
4.  Океан  аерозоллары  неъя  йараныр  вя  щансы  кимйяви  тяркибдя 
олурлар? 
5.  Кюмцр  йандыгда  атмосферя  щансы  тяркибдя  аерозол  щиссяъикляр 
дахил олур? 
6.  Эянъя  алцминиум  заводунун  щансы  еколожи  чиркляндириъиляри 
йараныр? 
7.  Сумгайытын  «юлц  шящяр»  адландырылмасы  щансы  сябябдян 
йаранмышдыр? 
8.  Вулканик  аерозолларын  тяркибиндя  щансы  маддяляр  олур?  Онлар 
щансы щцндцрлцйя галха билирляр? 
9. Антропоэен аерозоллар неъя ямяля эялир? 
10.  Тропосферин  аерозол  щиссяъиклярля  чирклянмяси  щансы  зийанлар 
тюрядя билир? 
11.  Стратосфер  аерозолларынын  ясас  кимйяви  тяркиби  щансы 
маддялярдян ибарят олур? 
12. Ултрабянювшяйи шцаларын мигдары иля аерозол мигдары арасында 
щансы асылылыг мювъуддур? 

 
109 
13.  Йер  габыьынын  сойумасы  ня заман баш верир вя ня вахт ашкар 
едилмишдир? 
14. Щава чирклянмяляри инсан организминя неъя тясир эюстярир? 
15. Аерозолларн йаратдыьы бир сыра хястяликляри эюстярин. 
______________________ 

 
110 
Фясил ЫЫЫ.  
 
ЩИДРОСФЕРА 
 
Щидросфер  Йер  планетинин  ясас  гатларындан  бири  олуб,  океан  вя 
дянизлярдян, чай вя эюллярдян, йералты сулардан, гар вя бузлаглардан 
тяшкил олунмушдур. 
Щидросферанын ясас кцтляси – 1370

 10
9
 м
3
 вя йа 94% океаносфера 
адланан дяниз вя океанларда топланмышдыр. Йералты сулар – 61,4 

 10
9
 
м
3
  вя  йа  4%  олуб  икинъи  йери  тутур.  Щидросферанын  2%-ни  ися 
бузлаглар вя гар юртцйц тяшкил едир. Континентлярин гуру юртцйцндя 
олан  чай  вя    эюлляр  щидросферанын  ъями  0,03%-ни  тяшкил  едяряк  0,5

 
10
9
 м
3
 щяъмя маликдир. 
Дцнйа  океанлары  континент  вя  адалары  ящатя  едяряк  Йерин  дя-
йишмяз  су  тябягяси  олуб,  Йер  сятщинин  70,8%-ни  2/3-ни  тяшкил  едир. 
Океан    сулары  Йерин  йарымкцрряляриндя  симметрик  йерляшмяйиб: 
Шимал  йарымкцррясиндя  66%  вя  ъянуб  йарымкцрясиндя  ися  сятщин 
81%-ни юртмцшдцр. Ъоьрафи хцсусиййятляриня эюря Дцнйа Океанлары 
4 щиссяйя бюлцняряк ашаьыдакы гайдада адландырылмышдыр. 
 
Океанлар 
Сащяси 
Щяъми 
Дяринлийи, км 
10
6
 км
2
 

10
6
 км
3
 

Орта 
Максимал 
Сакит 
179,68 
50 
724 
52,8 
3984 
11022 
Атлантик  
93,36 
25 
337 
24,6 
3926 
8428 
Щинд 
74,92 
21 
292 
21,3 
3897 
7130 
Шимал Бузлу 
13,10 

17 
1,2 
1205 
5449 
 
 
ОКЕАНОСФЕРИН СУ РЕЖИМИ 
 
Океаносферин  щидроложи  режими  ясас  характеристикалардан  олуб, 
суйун  цмуми  сиркулйасийасыны,  истилик  вя  су  балансыны  тяшкил  едир. 
Суйун хцсуси истилик тутуму щаванын истилик тутумундан 4 дяфя чох 
олдуьундан,  океанлар  йеря  дахил  олан  Эцняш  радиасийасынын 
аккумлйатор  ролуну  ойнайыр.  Орта  щесабла  Дцнйа  океанлары 
Эцняшдян йеря дахил олан енержинин 343,4 къ см
2
/ил мигдарыны гябул 
етдийи щалда, гуру сятщиндя онун мигдары тяхминян 209,4 къ см
2
/ил 

 
111 
тяшкил  едир.  Одур  ки,  радиасийа  балансы  кяскин  дяйишмяляря  сябяб 
олур. Беля ки, 10
0
 шимал ен даиряси 10
0
 ъянуб ен даирясиндя йерляшян 
тропик  зонада  482  къ  см
2
/ил  енержи  удулурса,  40
0
-60
0
  арасында  щяр 
ики йарымкцрядя ъями 167 къ см
2
/ил енержи удулур. 
Дцнйа  океанларынын  истиликсахламасы  318

10
22
  къ  олуб,  щяр  ил 
Эцняшдян  Йер  кцрясиня  эялян  енержидян  21  дяфя  чохдур. 
Океаносферин алдыьы енержинин бир щиссяси якс олунур, енержинин 80%-и 
ися бухарланмайа сярф олунур. Щава бурулэанлары васитясиля айрылан 
енержи  атмосфердя  мцяййян  щяддя  гядяр  йайылараг,  щаванын  истилик 
балансыны тямин едир. 
Су  сятщинин  орта  иллик  температуру  17,5
0
Ъ  олуб,  ен  даирясиндян 
асылы олараг 2,9 дан 27
0
Ъ-я гядяр дяйишир. 
Эцняш радиасийасынын 94%-и су сятщинин 1 см-дя удулур. Дяринлик 
артдыгъа температур ашаьы дцшцр. Бу азалма 400 м дяринликдя даща 
чох мцшащидя олунур. 1500 м дяринликдя вя сонра температур 4
0
Ъ 
олур вя дяйишмир. Тядгигатлар эюстярмишдир ки, суйун сыхлыьы ян чох 
4
0
Ъ-дя олур. Бу щядд кянарында суйун сыхлыьы артыр. 
Щидросфердя  су  балансы  сабит  олуб  –  10
3
  км
3
/ил  щесабы  иля 
ашаьыдакы кими тянзимлянир: 
 
Бухарланма 
-452 
Чюкцнтц 
+411 
Йерцстц ахын 
+41 
 
Океан  сулары  бир  сыра  факторларын  тясири  алтында  даими 
щярякятдядир.  Бу  факторлар  ашаьыдакылардыр:  Йерин  вя  Айын 
фырланмасы,  зялзяляляр,  атмосферин  сиркулйасийасы,  суалты  вулкан 
пцсэцрмяляри,  габарма  вя  чякилмя.  Бу  факторларын  тясир  дяряъяси 
мцхтялиф олса да, щяр бири ящямиййятли тясиря маликдирляр. 
50-60  метр  дяринликдя  даща  чох  тясир  эюстярян  кцляк  дальалары 
океан  ахынларына  сябяб  олур.  Сунамиляр  вя  фыртыналар  фялакятляр 
тюрятмякля  йанашы,  океаносферада  кимйяви  вя  физики  хассяляринин 
сабит  олмасына  сябяб  олурлар.  Буна  бахмайараг  океаносферада 
суйун  там  дювраны  атмосферя  нисбятян  йаваш  олуб  1600  илдя  баша 
чатыр. 
 

 
112 
ОКЕАН СУЛАРЫНЫН КИМЙЯВИ ТЯРКИБИ 
 
Дяниз  сулары,  щялл  олмуш  цзви  вя  гейри  цзви  маддялярдян  вя 
газлардан  ибарят  мцряккяб  бир  тяркибя  маликдир.  Бу  тяркиб 
эеокимйяви  вя  биокимйяви  просеслярин  тясириндян  асылы  олуб,  орада 
йашайан биокцтляйя тясир етмяйя билмяз. 
Щидросферин дуз тяркиби. Дцнйа океанлары йарандыьы эцндян су иля 
бирликдя, суда щялл олан гейри цзви маддяляри континентлярдян алараг 
юзцндя  сахлайыр.  Милйон  иллярля  океан  сулары  бухарланараг 
дузлулуьун  фаизини  эет-эедя  артырыр.  Диэяр  тяряфдян  атмосферя 
йайылан вя суда щялл олан дузлар вя диэяр бирляшмяляр йаьыш суларында 
щялл  олараг  океанлара  ахыдылыр.  Континентлярдян  океанлара  ахан 
сулар  даими  минерал  маддяляри  щялл  едяряк  дяниз  вя  океанлара 
апарырлар.  Одур  ки,  океанларда  4,7

10
16
  тон  дуз  топланмышдыр. 
Дцнйа  океанлары  яввялки  эеоложи  ераларда  гурума  вя  айрылма 
нятиъясиндя  40

10
16
  тон  дуз  итирмишдир.  Мясялян,  Хязяр  дянизи 
яввялляр  мювъуд  олмуш  вя  Авропа,  Асийа  гитяляринин  чох  щиссясини 
ящатя етмиш Тетис океанынын галыьыдыр. 
Дцнйа океанларынын тяркиб дузлары мцяййян дювран кясб едир ки, 
бу заман баланс азаъыг фяргля сахланмыш олур. Ашаьыдакы ъядвялдя 
Дцнйа океанларынын дуз балансы верилмишдир: 
Океан сулары минерал тяркибиня эюря биръинслидир. Ачыг щиссялярдя 
дузларын  фаиз  гатылыьы  орта  щесабла  34,7%  олуб  32-37,5 
интервалларында дяйишир. 
Ян  чох  дузлашма  тропик  зоналарда  мцшащидя  едилир  ки,  бу  да 
сцрятли бухарланма иля ялагядардыр. 
 
Балансы йарадан сябябляр 
Ахым, 10
9
 тон/ил 
Дахил олмалар 
Чайларла ахыдылма 
+3,1 
Суалты ахыдылма 
+1,2 
Гцтб бузлагларынын яримяси 
+0,03 
Континентлярдян эедян золлар 
+0,10 
Суалты вулканлар 
+0,05 
Диб чюкцнтцляринин щялл олмасы 
+0,3 
Хярълянмя 
Диб чюкцнтцляринин сорбсийасы 
-3,8 
Гуруйа гайыдан аерозоллар 
-0,5 
Йарым изоле олунмуш дянизлярдя бухарланмадан чюкянляр 
-0,6 

 
113 
Дяниз  суларында  ясас  кимйяви  елементлярин  арасында  чох  ъидди 
асылылыг олуб Дитмар (1884) гануну иля ифадя едилир: ачыг суларда дуз 
тяркибинин  ясас  компонентляри  юз  араларында  сабит  нисбятдя  олуб, 
мцтляг гатылыгдан асылы дейилдир. 
Дяниз  вя  Океан  суларынын  орта  кимйяви  тяркиби  ашаьыдакы  ки-
мидир: 
НаЪл-77,8%, МэЪл
2
–10,9%, МэСО
4
-4,7%, ЪаСО
4
-3,6%, К
2
СО
4
-
2,5%, ЪаЪО
3
-0,3%. 
Тяхминян  99,99%  щялл  олан  гейри  цзви  маддялярин  кцтляси 
йухарыдакы елементлярдян вя Бр, Ф, Б вя Ср-дан ибарятдир. 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin