Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

ТОКСИКИ МЕТАЛЛАР 
 
Ятраф мцщитин чирклянмясиндя вя ъанлы организмляр цчцн тящлцкя 
мянбят  олан  маддялярдян  бири  дя  зящярли  елементлярдир.  Бунлар  14 
елемент  олуб  онларын  токсики  хассяляри  шцбщясиз  консентрасийадан 
чох асылыдыр: 
Щэ, Пб, Ъд, Ас, Сб, Сн, Ал, Бе, Фе, Ъу, Ба, Ър, Ти. 
Бунлардан  бязиляри  ашаьы  гатылыгда нормал щяйат фяалиййяти цчцн 
лазымлы  елементлярдир.  Одур  ки,  бязи  маддялярин  ящямиййятли  вя 
зярярли хассялярини мцяййян едян дягиг сярщяд йохдур. 
Су  щювзяляринин,  атмосферин,  торпаьын,  кянд  тясяррцфаты 
биткиляринин  вя  ярзаг  мящсулларынын  токсики  металларла  чирклянмяси 
ашаьыдакы йолларла баш верир: 
-  сянайе  мцяссисяляринин  туллантылары  –  хцсусян  даш  кюмцр, 
металлурэийа вя кимйа заводлары
- шящяр няглиййатынын туллантылары – гурьушун етилатлы бензинлярдян 
истифадя едилдикдя. 
- консервляшдирмя заманы габларын ич диварына кейфиййятсиз юртцк 
чякилмяси вя кейфиййятсиз лещимлямя заманы
- сянайе аваданлыглары иля тямас нятиъясиндя – йейинти сянайесиндя 
чох аз щалларда пасланмайан поладдан истифадя едилир
-  алцминиум  вя  гурьушун  фолгалардан  ярзаг  мящсулларынын 
габлашмасында истифадя олундугда. 
Аьыр металлар Пб, Щэ, Ъд, Арсен, Стибиум вя с. щятта бирляшмяляр 
щалында  организмя  дахил  олдугда  эцълц  зящярлянмяляр  баш  верир. 
Онлар,  ганда  олан  аминтуршуларла,  ферментлярля  вя  витаминлярля 
комплекс бирляшмяляр ямяля эятиряряк онлары «хидмят сащяляриндян» 
чыхарараг организмин щяйат фяалиййятиня ъидди тясир эюстярирляр. 
Гурьушун вя онун бирляшмяляри мяишятдя чох истифадя едилир. Гур-
ьушун филизляринин чыхарылмасы, аккумлйаторларын истещсалы, гурьушун 
яридилмяси  заводлары,  белил  вя  сурик  кими  рянэлярин  истещсалы  заманы 
гурьушун зящярлянмяляри баш верир. 
Мяишят  габларынын  емал  гатлары  ПбСиО
3
-дян  ибарят  олур.  Кярпич, 
фосфор-файанс  яшйалары,  мяишят  габлары  вя  с-нин  цзцня  кейфиййятсиз 
емал чякилдикдя мятбях зящярлянмяляри баш верир. 
Гурьушун  зящярлянмяляри  ичмяли  судан  (су  гурьушун  трубадан 
кечярся),  тцтцндян,  ярзаг  мящсулларынын  гурьушун  лювщяйя  бцкцл-

 
135 
мяси заманы вя гурьушун эцбряляриндян дя ола биляр. 
Гурьушун  протоплазматик  зящяр  олуб  ясасян  синир  системиня, 
гана  вя  сцмцкляря  тясир  едир.  Гурьушун  вя  бирляшмяляри  мядя 
ширясиндя  щялл  олдуьуна  эюря  тящлцкялидир.  Юлцм  дозасы  гурьушун 
бирляшмяляриндян  чох  асылыдыр.  Ушагларда  зящярлянмя  щадисяси  тез 
баш  верир.  Щятта  гурьушун  истещсалы  иля  мяшьул  олмайан  инсанлар 
орта  щесабла  0,5  мг  гурьушун  гябул  едир.  Бу  бирляшмяляр  ясасян 
сцмцк  тохумасында,  гара  ъийярдя  вя  бюйряклярдя  топланыр.  Гябул 
едилмиш гурьушун вя онун бирляшмяляринин 10%-я гядяри организмдя 
узун мцддят гала билир. Галан щиссяси мядя-баьырсаг йолу иля кянар 
едилир. 
Гурьушун  бирляшмяляриндян  еколожи  тящлцкяли  оланы  гурьушун 
етилатдыр  –  Пб(Ъ
2
Щ
5
)
4
;  О,  ясасян  антидеданатор  кими  бензин 
йанаъагларында  истифадя  олунур.  Гурьушун  етилат  ялавя  едилмякля 
АИ-90, 92, 93, 95, 98 маркалы бензин йанаъаьы истещсал едилир. 
 
Бариум 
 
Бариум  вя  онун  бирляшмяляри  организм  цчцн  эцълц  зящяр  щесаб 
олунур.  Организмя  дахил  олан  бариум    аминтуршуларла  бирляшяряк 
онларын  биоложи  ролуну  арадан  галдырыр  вя  функсионал  позьунлуглар 
йарадыр. 
Бариумун  бирляшмяляри  кянд  тясяррцфатында  (БаЪл
2
,  БаСиО
3

сянайедя  шцшя  вя  сахсы  истещсалында  эениш  тятбиг  едилир.  БаСО
4
 
дузундан  мядя-баьырсаг  йолларынын  рентэен  анализи  заманы 
контраст  маддя  кими  истифадя  олунур.  Одур  ки,  ятраф  мцщитин 
бариум  бирляшмяляри  иля  чирклянмяси  гаршысы  алынмаз  просесдир. 
Бариум  бирляшмяляринин  филизлярдян  алынмасы  заманы,  завод 
туллантыларыны  су  щювзяляриня  ахытдыгда  ъанлылар  цчцн  тящлцкя 
мянбяиня чеврилир. 
Тядгигат нятиъясиндя мялум олмушдур ки, БаЪО
3
-ын 0,8-0,9 грамы 
цряк язяляляринин паралиъиня сябяб олараг юлцмля нятиъяляня билир. 
Тиббдя  контраст  маддя  кими  (адятян  рентэен  аннализиндя  100 
грам  дуздан  истифадя  едилир)  БаСО
4
-ын  тяркибиндя  БаЪО
3
  ола  биляр 
ки,  бу  да    БаЪО
3
-ын  мядя  ширясиндя  олан  хлорид  туршусунун 
тясириндян асанлыгла реаксийайа дахил олмасы иля ялагядардыр. 
Ба  дузлары  иля  зящярлянмя  ган  тязйигинин  дяйишмяси,  мядя 

 
136 
диварларынын  зядялянмяси  нятиъясиндя  ганахма  баш  вермяси  вя 
гараъийярдя  функсионал  позьунлугларын  баш  вермяси  иля  характеризя 
олунур. 
 
Манган 
 
Сон  иллярдя  манганын  бирляшмяляри  халг  тясяррцфатында  эениш 
тятбиг 
едилмякдядир. 
Манган 
елементинин 
организмдя 
микроелемент  кими  ящямиййяти  иля  йанашы,  онун  чох  мигдары  эцълц 
зящяр  олуб  щцъейрянин  протоплазмасыны  даьыдараг  аьыр  тясадлар 
ямяля эятирир. 
Манган  бирляшмяляри  мяркязи  синир  системинин,  бюйряклярин,  аь 
ъийяр вя ган-дамар системинин фяалиййятиня эцълц тясир эюстярир. 
Манган  бирляшмяляри  шцшя  истещсалында  (рянэли  шцшялярин 
алынмасы), металлурэийада (яринтилярин алынмасы), текстил сянайесиндя 
(парчалар  цзяриндя  рянэли  нахышларын  вя  шякиллярин  алынмасы),  мяишят 
габларына емал юртцклярин чякилмясиндя истифадя олунур. 
Калиум  перманганат  дузундан  ися  тиббдя  истифадя  олунур. 
Онун  истифадяси  заманы  тятбиг  дозасына  ямял  олунмадыгда  эцълц 
зящярлянмяляр  баш  верир.  Юлцм  дозасы  15-20  грам  олараг 
мцяййянляшдирилмишдир. 
Калиум  перманганат  эцълц  оксидляшдириъи  олдуьундан  мядя-
баьырсаг гишасыны даьыдараг ганахмайа сябяб олур. 
Организмдя  манган  гараъийярдя  вя  бюйряклярдя  бирляшмяляр 
шяклиндя  топланыр.  Организмдя  1,8  миллиграм  манган  елемент 
шяклиндя  вардыр.  Бу  мигдар  чох  олдугда  мянфи  тясир  эюстярмяйя 
башлайыр.  Беля  ки,  ганын  щемоглобининдя  дямирин  антогонистиня 
чевриляряк ган дювранынын нормал функсийасыны позур. 
Манган филизляриндян МнО
2
 алынаркян техноложи просеся дцзэцн 
ямял  олунмадыгда  манган  бирляшмяляри  тоз  щалында  атмосферя 
йайылыр.  Бу  ъцр  щава  иля  тяняффцс  етдикдя  мяркязи  синир  системинин 
позулмасы щаллары мцшащидя едилир. 
Манган  бирляшмяляринин  щавада  мигдары  0,0003  мг/л-дян  чох 
олмамалыдыр. ССРИ заманында Бакыда МнО
2
 истещсал олунурду. Бу 
заман еколоэийанын чирклянмяси лабцд просес олараг галырды. 
 
Хром 

 
137 
 
Хром  бирляшмяляри  халг  тясяррцфатында  эениш  истифадя  едилир. 
Дямири коррозийадан горумаг цчцн цзяриня Хром тябягяси чюкдц-
рцлцр. Дяри-эюн мямулатларынын ашынланмасы вя рянэлянмяси заманы 
хром 
бирляшмяляриндян 
истифадя 
олунур. 
Яввялляр 
хром 
бирляшмяляриндян  (хромат  вя  бихроматлар)  кянд  тясяррцфатында 
инсектсид кими истифадя олунурду. Гцввятли зящяр щесаб едилдийиндян 
онларын тятбиги дайандырылмышдыр. 
Буна бахмайараг хром бирляшмяляринин истещсалы, хромлу мяишят 
яшйаларынын  щазырланмасы  заманы  туллантыларын  су  щювзяляриня 
ахыдылмасы  баш  верир  ки,  бу  да  еколоэийанын  корланмасы  иля 
мцшащидя олунур. 
 
Мис 
 
Мисин  бирляшмяляри  сянайедя  вя  кянд  тясяррцфатында  эениш  тятбиг 
едилмякдядир.  Парчаларын  рянэлянмясиндя,  иншаат  рянэляринин 
алынмасында  мис  бирляшмяляриндян  –  ЪуО,  ЪуЪл
2
,  Ъу(НО
3
)
2

ЪуЪО
3

Ъу(ОЩ)
2
  малахитдян  эениш  истифадя  олунур.  ЪуСО
4
-ду-
зандан галванопластикада, йазы рянэляринин щазырланмасында, аьаъ 
материалларынын  узун  мцддят  чцрцмясинин  гаршысыны  алмаг  цчцн 
щопдуруъу маддя кими истифадя олунур. 
Бир  сыра  бирляшмяляри    зящярли  олдуьундан  кянд  тясяррцфатында 
инсектофунксид  кими  тятбиг  едилир.  ЪуО,  ЪуЪл
2
,  Ъу(ОЪл
2
)
2

ЪуЪО
3
Ъу  (ОЩ)
2

  ЪуСО
4
-ын  10  грамы  инсанларын  юлцмля 
нятиъялянян зящярлянмясиня сябяб олур. 
Мис  атомлары  зящярли  олдуьундан  мяишят  габларында  хюряк 
бишириляркян  мцтямади  зящярлянмя  щадисяляри  баш    верирди.  Бунун 
гаршысыны алмаг цчцн мис габлары галай юртцкля юртмяйя башладылар. 
Мис бирляшмяляри синтез олунан заводларда зящярлянмя щадисяляри  
чох  олур.  мяс.  инсектофунксид  кими  тятбиг  едилян  парис  йашылы  – 
Ъу(ЪЩ
3
ЪОО)
2

3Ъу(АсО
2
)
2
  вя  шееле йашылы – Ъу
2
Ас
2
О
5
 чох зящярли 
олдуьундан (1-1,5 грамы юлцмля нятиъяляня биляр) онун истифадяси вя 
сахланмасы  заманы  тящлцкясизлик  техникасына  ямял  олунмадыгда 
еколожи  чирклянмяляр  баш  верир.  Суда  асан  щялл  олундуьундан  су 
щювзяляриндя  топланараг  тящлцкя  йарадыр.  Торпагда  ися  узун 
мцддят  галараг  биткиляр  васитясиля  инсанлара  кечя  билир  ки,  бу  да 

 
138 
каннсероэен  (хярчянэ  шишляри  ямяля  эятирян  маддяляр  –кансероэен 
адланырлар) хассяйя малик олур. 
Мис вя онун бирляшмяляри пахлалы биткилярин тохумларында вя гара 
ъийярдя топланырлар. 
 
Стибиум-сцрмя 
 
Стибиумун  бирляшмяляри  халг  тясяррцфатында  эениш  тятбиг 
едилмякдядир.  Стибиум  -  калиум    тартарат  СбО  (Ъ
4
Щ
4
О
6
)  К

 
0,5Щ
2
О,  Сб
2
О
3
,  Сб
2
О
5
,  Сб
2
С
5
-габларын  цзяриня  емал  тябягяси 
чякмяк  цчцн,  шцшя  истещсалында,  тохуъулуг  сянайесиндя,  ода  да-
вамлы  парчаларын, резинин истещсалында истифадя олунур. 
Стибиум  бирляшмяляри  тиббдя  вя  косметикада  эениш  тятбиг  едилир. 
Сурмин,  стибенил,  неостибазон,  солйусурмин  кими  дярман 
препаратларында стибиум бирляшмяляри  ясас тяркиб щиссяни тяшкил едир. 
Стибиум бирляшмяляри бюйцк дозада истифадя едилдикдя зящярлянмя  
щадисяляри    баш    верир.  Беля  ки,  СбО  (Ъ
4
Щ
4
О
6
)  К

  0,5Щ
2
О-нун  150 
миллиграмы юлцм дозасы щесаб олунур. 
Гядимдя  гадынлар  стибиумдан  гашларын  вя  кирпиклярин 
рянэлянмясиндя  истифадя  едирдиляр.  Сцрмя-стибиум  тцрк  сюзц  олуб 
онларын бирляшмяляринин тятбиги заманы мейдана эялмишдир. 
Стибиумун  бирляшмяляри  организмдя  узун  мцддят  галараг 
гараъийярдя  вя  бюйряклярдя  топланыр  ки,  бу  да  патоложи  хястяликляр 
тюрядир. 
Одур  ки,  стибиум  бирляшмяляринин  истещсалы  вя  тятбиги  заманы 
еколоэийа  чирклянир.  Завод  туллантылары  атмосферя  вя  йер  габыьына 
йайылараг узун мцддят дяйишмир. 
 
Арсен 
 
Арсенин 
бирляшмяляри 
гядим 
заманлардан 
индийя 
гядяр 
фармасевтлярин,  токсикологларын  вя  кимйачыларын  диггятини  ъялб 
етмякдядир. 
Арсен  бирляшмяляри  чох  зящярли  олдуьундан  инсанларын  гисас 
мягсяди иля истифадя силащына чеврилмишдир. Ян горхулу ъящят одур ки, 
бу  зящярляр  ийсиз  олуб  ширинтящяр  дада  маликдир.  Арсенин  зящярли  
бирляшмяляри  чох  аз  мигдарда  истифадя  едилирди  ки,  бу  да  узун 

 
139 
мцддятли  тясир  эюстяряряк  юлцмцн  сиринин  ачылмамасына  сябяб 
олурду.  Арсенин  гейри-цзви  бирляшмяляринин  0,05-0,1  грамы  юлцм 
дозасы щесаб олунур. Одур ки, аз мигдарындан ъинайят мягсяди иля 
истифадя едилмиш вя едилмякдядир. 
Арсенин  бирляшмяляриндян  щазырда  да  халг  тясяррцфатында  эениш 
тятбиг едилир. 
Ас
2
О
3
-дян  кянд  тясяррцфатында  инсектисид  вя  консервант  кими, 
шцшялярин  рянэсизляшдирилмясиндя,  эюн-дяри  сянайесиндя  вя  тиббдя 
истифадя олунур. 
Натриум  арсенатдан  –  На
3
АсО
3
  кянд  тясяррцфатында  инсектисид 
кими,  калсиум  арсенитдян  Ъа(АсО
2
)

чяйирткяляр,  аьъаганадлар  вя 
эямириъилярля мцбаризядя истифадя олунур. 
Калсиум  арсенатлар  [Ъа
3
(АсО
4
)
2

ЪаЩАсО
4
]  инсектисид  кими 
щазырда  да  тятбиг  едилмякдядир.  Арсенин  тибби  препаратлары-Фаулер 
мящлулу,  натриум  арсенат,  миарсенол,  новарсенол,  осарсол  вя 
башгалары токсиколожи ящямиййятя маликдир. 
Арсенин  щидроэенли  бирляшмяси  –  АсЩ
3
  газ  щалында  олуб  чох 
зящярлидир.  Сянайе  обйектляриндя  вя  мяишятдя  арсен  щидридля 
зящярлянмя щаллары тез-тез баш верир. 
Организмя  дахил  олан  арсен  ферментлярин  –  СЩ  груплары  иля 
бирляшяряк  онларын  фосфорлу  бирляшмялярин  чеврилмяляриндяки  ролуну 
арадан галдырыр. Диэяр тяряфдян тохумалара дахил олан арсен онлары 
ифлиъ вязиййятя салараг мящв едир. 
Арсенля  зящярлянмя  заманы  аьызда  метал  тамы  ямяля  эялир, 
кяскин мядя аьрылар иля мцшащидя олунан мядя баьырсаг ишлямяляри, 
сусузлуг вя гусма щадисяляри юзцнц эюстярир. 
Организмя дахил олан арсен сидик вя мядя-баьырсаг мющтявийаты 
иля  хариъ  олунур.  Тохумаларда  ися  узун  мцддят  гала  билир.  Гара 
ъийярдя  топланараг  тохумалары  мящв  едир  вя  органын  функсийасыны 
позараг серроз баш верир. 
Арсенля  зящярлянмя  щадисяси  бир  нечя  илдян  сонра  да  мцяййян 
едилир.  Чцнки  сцмцкдя,  дырнагларда  вя  сач  тцкцндя  арсен 
дяйишмядян узун мцддят гала билир. 
Арсенли бирляшмялярин синтези заманы онун мцяййян мигдары тоз 
щалында  атмосферя,  мящлул  щалында  йер  габыьына  йайылыр  ки,  бу  да 
еколожи чирклянмя тюрядир. 
Арсен  тябии  щалда  йер  габыьында  бирляшмяляр  шяклиндя  эениш 

 
140 
йайылмыш  елементляр  сырасына  дахилдир.  Торпагда,  суда,  битки  вя 
щейван  мяншяли  йейинти  мящсулларында  еляъя  дя  кал  мейвя  вя 
тярявязлярдя хейли мигдар арсенли бирляшмяляр топлана билир. 
Инсанлар  тяряфиндян  арсенин  эцндялик  гябул  дозасы  1  миллиграма 
гядяр  олур  ки,  бу  да  нормал  щал  сайылыр.  Бу  заман  зящярлянмя 
щадисяси баш вермир. 
Бисмут 
 
Бисмут  метал  вя  бирляшмяляр  щалында  халг  тясяррцфатында  эениш 
тятбиг  едилир.  Метал  бисмут  ашаьы  температурда  ярийян  яринтилярин 
алынмасында истифадя едилир. Бисмут бирляшмяляриндян фотографийада, 
косметик  препаратларын  щазырланмасында,  тиббдя  [БиОЪЛ; 
Би(НО
3
)
3


2
О;  Би(НО
3
)
3

Би  (ОЩ)
3
]    истифадя  олунур.  Бисмут 
оксиддян – Би
2
О
3
 биллур шцшя истещсалында истифадя олунур. 
Бисмутун  суда  щялл  олан  дузларындан  тиббдя  дяри-зющряви 
хястяликляриндя  инди  дя  истифадя  олунур.  Онларын  тятбиги  заманы 
организмдян  вя  тятбиг  дозасындан  асылы  олараг  зящярлянмя 
щадисяляри баш веря биляр. 
Бисмут  бирляшмяляри  иля  зящярлянмя  заманы  синир  системинин 
позьунлуглары  мцшащидя  олунур.  Организмя  тябии  йолла  дахил  олан 
бисмут  бирляшмяляри  мядя  ширясиндя  олан  бирляшмялярля,  сцд  туршусу 
вя  башга  цзви  маддялярля  асан  щялл  олан  комплекс    дузлар  ямяля 
эятиряряк асанлыгла гана сорула билир.  
Бисмут  бирляшмяляри  организмдя  узун  мцддят  гала  билир.  Тяр 
вязляри  иля  хариъ  олунан  бисмут  бирляшмяляри  дяридя  сяпишикляр  вя 
йаралар ямяля эятирмяк хассясиня маликдир. 
 
Кадмиум 
 
Кадмиум вя бирляшмяляри халг тясяррцфатында эениш тятбиг едилир. 
Тез  ярийян  яринтилярин,  гяляви  аккумлйаторларында  електродларын, 
кадмиум  лампаларынын,  мятбяя  шрифляринин  щазырланмасында 
кадмиум металындан истифадя олунур. 
Кадмиум  металы  яридиляркян  чох  зящярлидир.  Онун  оксиди  даща 
зящярли  олуб  мядя  туршусунда  (ЩЪл)  щялл  олараг  хлорид  шяклиндя 
гана тез кечир. 
Кадмиумдан  мяишят  габларынын  цзяриня  юртцк  чякилир.  Щямин 

 
141 
габларда турш йемякляр щазырладыгда кадмиумла зящярлянмяляр баш 
верир. 
Щязм  системиня  дцшян  кадмиум  бирляшмяляри  бюйряклярин 
фяалиййятиня  тясир  едяряк  онларын  тез  сырадан  чыхмасына  сябяб  олур. 
Еляъя  дя  гараъийярин  вя  цряйин  пийлянмясиня,  баьырсаг 
ганахмаларына шяраит йарадыр. 
Кадмиум  бирляшмяляри  тцтцндя  даща  чох  олур.  Одур  ки,  сигарет 
чякян  заман  кадмиум  оксид  тцстц  иля  бирликдя  тяняффцс  йолларына, 
орадан да гана кечяряк бюйряклярдя вя гара чийярдя топланыр. 
Кадмиумун  юлцм  дозасы  инсанлар  цчцн мцяййян едилмямишдир. 
Лакин,  онун  щавада  мигдары  0,0001-0,001  мг/м
3
  мигдарында  ола 
биляр.  Оксидинин  аерозулу  атмосфердя  2500-2900  мг/м
3
  олдугда 
юлцм дозасы щесаб олунур. 
Организмдян  кадмиум  чох  эеъ  хариъ  олур.  Аьыр  метал  кими 
амин,  карбоксил  вя  меркапта  груплу  зцлалларла  щялл  олмайан 
бирляшмяляр  ямяля  эятиряряк  тохумаларда  топланыр.  Кадмиум 
микроелемент  кими  бир  сыра  биткилярин  тяркибиндя  олмасына 
бахмайараг,  онларын  гябулу  заманы  зящярлянмя  щадисяляри  баш 
вермир. 
1955-ъи  илдя  Йапонийада  кадмиум  бирляшмяляринин  ямяля 
эятирдийи  хястялик  мцшащидя  едилмиш  вя  буна  «итаи-итаи»  ады 
верилмишдир. Яксярян йашлы гадынларда ямяля эялян бу хястялийин баш 
вермя  сябябляри  тящлил  едилдикдя  мялум  олмушдур  ки,  орта 
Йапонийанын  Итсу  чайы  сащилиндя  истисмар  олунан  синк 
мядянляриндян  суйа кадмиум бирляшмяляри кечяряк суварылан дцйц 
плантасийаларында  мящсула  дахил  олур  вя  беля  дцйц  иля  гидаланан 
инсанларда,  кадмиум  сцмцкдя  олан  калсиуму  явяз  едяряк, 
сцмцклярин еластиклийини азалдыр вя сцмцклярин азаъыг тязйигдян беля 
гырылмасына сябяб олур. 
Диэяр тяряфдян организмя дахил олан кадмиум синк металыны онун 
ферментляриндя явяз едяряк ферментлярин функсийасыны  позур.  Нятиъядя  
протеинурийа (сидикдя зцлалын мигдарынын артмасы) баш верир. 
Кадмиум  вя  бирляшмяляри  синтез  едилян  заводларда  кадмиумла 
зящярлянмяляр  тез-тез  баш  верир.  Одур  ки,  тящлцкясизлик  техникасына 
ямял  олунмалы  вя  завод  туллантылары  атмосферя  вя  су  щювзяляриня 
йайылмамалыдыр. 
 

 
142 
Синк 
 
Синкин  бир  сыра  бирляшмяляри  сянайедя,  кянд  тясяррцфатында, 
мяишятдя вя тиббдя эениш истифадя едилир. 
Онун  суда  щялл  олан  дузлары  чох  зящярлидир.  Синк  хлориддян 
дямирйол  шпалларынын  чцрцмясинин  гаршысыны  алмаг  цчцн  щопдуруъу 
маддя кими истифадя едилир. Лещимлямя просесиндя дя синк хлориддян 
истифадя  едилир.  Синк  фосфиддян  –  Зн
3
П
2
  эямириъиляри  мящв  етмяк 
цчцн,  синк  сулфатдан  ися  парчаларын  рянэлянмяси  заманы  истифадя 
олунур. 
Одур ки, синк бирляшмяляри еколожи чирклянмя йарада билир. Дямир 
яшйалары коррозийадан горумаг цчцн цзяри синк тябягяси иля юртцлцр. 
Синклянмиш  мяишят  габларында  йемяк  бишириляркян  синк  бирляшмяляри 
иля зящярлянмя щадисяляри баш верир. 
Синкин  аз  мигдары  микроелемент  кими  организм  цчцн  ваъиб 
елементлярдян  олуб,  онун  чатышмамасы  заманы  хярчянэ  хястялийи 
ямяля  эялир.  Чох  мигдары  ися  эцълц  зящяр  олуб  мядяалты  вяздя 
топланараг  онун  фяалиййятини  мящдудлашдырараг  щормонларын 
синтезини дайандырыр. 
Синк  дузлары  иля  зящярлянмя  заманы  эцълц  гусма  щадисяси  баш 
верир  ки,  бу  да  мцдафия  рефлекси  олараг  синкин  организмдян  хариъ 
олмасыны тямин едир. 
Синк филизляринин чыхарылмасы, латун вя бцрцнъ истещсалы иля мяшьул 
олан  фящлялярдя    тез-тез    зящярлянмя    щадисясиня  раст  эялинир.  Бу 
заман бядян температурасы 39-40
0
Ъ галха билир. 
Синк  бирляшмяляри  синтез  едилян  завод  туллантылары  тябиятя 
йайылдыгда еколожи чирклянмя йарадыр. 
 
Таллиум 
 
Таллиум  бирляшмяляри  шцшя  сянайесиндя,  електрик  лампаларынын 
щазырланмасында 
кянд 
тясяррцфаты 
зийанвериъиляри, 
ясасян 
эямириъилярля мцбаризядя, фунгсид мягсядиля эениш тятбиг едилир. 
Таллиум  дузларындан  аз  мигдарда  тиббдя  тцклярин  тюкцлмяси 
заманы  истифадя  едилир.  Таллиумун  бцтцн  бирляшмяляри  чох  зящярли 
олуб,  илк  нювбядя  тцклярин  тюкцлмяси  иля  мцшащидя    олунур. 
Зящярлянмя заманы щязм системинин функсийасы позулур, бюйрякляр 

 
143 
вя гара чийяр зядялянир вя синир системинин ифлиъи баш верир. 
Таллиум сулфатын юлцм дозасы 0,1-0,2 грам мигдарында мцяййян 
едилмишдир.  Таллиумун  микроелемент  кими  организмдя  ролу 
мцяййян  едилмямишдир.  Одур  ки,  тябби шякилдя онун бирляшмяляриня 
организмдя раст эялинмир. 
Таллиум  бирляшмяляринин  истещсалы  вя  тятбиги  заманы  техноложи 
просесляр  дцзэцн  апарылмадыгда  еколожи    чирклянмяляр  мцшащидя 
едилир. 
 
Ъивя 
 
Ъивя  сярбяст  метал  щалында  вя  бирляшмяляр  шяклиндя  халг 
тясяррцфатында  эениш  тятбиг  едилмякдядир.  Ъивядян  лцминесенс 
лампаларын,  юлчц-нязарят  ъищазларынын,  ъивя  насосларынын  вя 
дцзляндириъилярин  истещсалында  истифадя  олунур.  Хлорун  електролиз 
цсулу  иля  алынмасында,  гызыл  вя  эцмцшцн  филизляриндян айрылмасында, 
кимйяви  габларын  калибирляшмясиндя  ъивя  металындан  истифадя  
олунур. 
Ъивянин бирляшмяляриндян ъивя нитрат, ъивя сулфид, ъивя амидохлор, 
сулема,  ъивя  йодид,  ъивя  оксисианид  вя  ъивянин  цзви  бирляшмяляри 
тиббдя вя башга сащялярдя эениш тятбиг едилир. 
Одур ки, инсанларын ъивя вя ъивя бирляшмяляри иля тямасы гачылмаз 
олуб, онунла зящярлянмя щадисяляри тез-тез баш верир. Метал ъивя ади 
шяраитдя  тез  бухарландыьындан  ъивя  термометрляри  сынаркян  онун 
бухарлары тяняффцс йолу иля организмя дахил ола билир. Бу заман синир 
системини вя илк нювбядя баш бейин йарымкцрялярини зядяляйир. 
Ъивя  2-хлорид  сулема  иля  зящярлянмя  заманы  аминтуршуларда 
эедян  реаксийалар  заманы  щялл  олмайан  бирляшмяляр  ямяля  эялир. 
Сулеманын  юлцм  дозасы  0,2-0,3  грам  олуб  мцалиъяси  мцмкцн 
олмайан щадисяляр тюрядир. 
Организмдян  ъивя  бирляшмяляри  чятин  ихраъ  олур  вя  ясасян 
бюйрякдя,  гараъийярдя  вя  далагда  топланыр.  Онун  тябии  йолла 
организмя дахил олмасы да мцмкцн олуб 0,0001 мг тяшкил едир. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.  Токсики  елементляр  щансылардыр?  Онлар  ятраф  мцщитя  неъя 

 
144 
йайылырлар? 
2. Токсики металларын тясир механизмини изащ един.  
3. Гурьушун, ъивя вя кадмиумун токсики хассялярини эюстярин.  
4. Ятраф мцщитин чирклянмясиндя аьыр металларын ролуну эюстярин.  
5. Мяишятдя ян чох йайылмыш аьыр металларла зящярлянмянин гаршысы 
щансы йолларла алына биляр? 
____________________ 
 
 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin