Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы


ЕКОЛОЭИЙА ЕЛМИ ВЯ ОНУН ИНКИШАФ ТАРИХИ



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

ЕКОЛОЭИЙА ЕЛМИ ВЯ ОНУН ИНКИШАФ ТАРИХИ 
 
«Еколоэийа» терминини илк дяфя елмя алман алими Ернест Щеккел 
(1834-1919)  эятирмишдир.  Еколоэийа  йунан  сюзц  олуб  оикос-(ев, 
мяскян, вятян) вя лоэос-(юйрянмяк, тялим) сюзляриндян йаранмышдыр. 
Ернест  Щеккел  юзцнцн  «Организмлярин  цмуми  морфолоэийасы» 
(1866)  вя  «Дцнйанын  йаранмасынын  тябии  тарихи»  (1868)  ясярляриндя 
йени  елмя  ашаьыдакы  изащы  вермишдир.  «Еколоэийа  дедикдя  биз 
тябиятин  игтисадиййатыны  юзцндя  якс  етдирян  биликляр  системини  баша 
дцшмялийик.  Ъанлыларын  онлары  ящатя  едян  цзви  вя  гейри  цзви  алямля 
ялагяси,  щейванлар  вя  биткилярин  бири-бири  иля  ъанлы  ялагяси,  щямчинин 
ъанлыларын бир баша тямасда олдуьу цзви алямля мцнасибяти нязярдя 
тутулмалыдыр  ки,  Дарвин  буну  «йашайыш  уьрунда  мцбаризя 
адландырмышдыр». 
Беляликля,  Щеккеля  эюря  еколоэийа-организмлярин  ятраф  мцщитя 
мцнасибяти щаггында бир елмдир. 
Мяшщур Франсалы еколог Пйев Агесс демишдир: «Еколоэийа-тякъя 
тябият  елми  олмамалыдыр.  О,  щямчинин  щцгуг,  игтисадиййат, 
сосиолоэийа елмлярини дя ящатя етмялидир». 
Мяшщур  рус  екологу  А.Б.Йаблоков  йазырды:  «Бир  груп  алимляр 
еколоэийаны  тябият  елми  кими  эюстяряряк,  онун  организм  иля  ятраф 
мцщитин  мцнасибятини  юйрянян  елм  кими  нязярдя  тутур;  икинъиляр 
ъанлы  варлыгларын  йашадыглары  мцщитля  мцнасибятини  тядгиг  едяряк, 
комплекс  елм кими нязярдя тутурлар; цчцнъцляр-мцхтялиф  ийерархийа 
(ашаьы  рцтбялилярин  йухары  рцтбялиляря  табе  олмасы)  сявиййясиндя 
екосистемин  функсионал  ганунауйьунлугларыны  юйрянян  тялим  кими 
нязярдя тутурлар. Бцтцн бу тяйинляр натамам щесаб едилмялидир». 
Енсиклопедик    лцьятдя    еколоэийа  ашаьыдакы  кими  мцяййян 
едилмишдир: «Еколоэийа битки  алями иля  ъанлы  организмляр арасында 
вя онларын  ятраф  мцщитля  мцнасибяти  щаггында елмдир». 
Еколоэийанын бир елм кими ХЫХ ясрин орталарындан йаранмасына 
бахмайараг,  мащиййят  етибары  иля  ъанлы  варлыгларын  тябиятля 
мцнасибяти,  щейван  вя  биткилярин  йашайыш  тярзи  щяля  ерадан  яввял 
антик философларын ясярляриндя юз яксини тапмышдыр. 
Аристобул  (б.е.я.384-322)  500  нюв  щейванларын  давраныш 

 
14 
гайдаларыны  шярщ  етмишдир.    Онун    тялябяси,    ботаник    Теофраст  
Ерезийски  (б.е.я.  371-280)    биткилярин  щяйат  фяалиййятини  юйряняряк 
онун иглим вя торпагдан асылылыьыны тядгиг етмишдир.  
Орта  ясрлярдя  бу  елмин  юйрянилмяси  щаггында  мялуматлар  бизя 
чатмаса да, Бюйцк ъоьрафи кяшфляр вя интибащ дюврляри заманы битки 
вя щейванларын систематикасы йарадылмышдыр. 
Систематиканын баниляри А.Сералпин (1519-1603) вя Д.Рей (1628-
1705)  битки  нювляри  иля  йетишмя  фазасы  вя  мяскунлашма  зонасы 
арасындакы асылылыьы тясвир етмишляр. 
Франсыз  тябиятшцнасы  Жорж  Бйуттон  (1707-1788)  илк  дяфя  олараг 
ятраф  мцщитин  (температур,  иглим,  гида  нювляри)  тясири  иля  бир  нювцн 
диэяриня кечмяси мцмкцнлцйцнц юйрянмяйя башламышдыр. 
Илк тякамцл тялиминин баниси, ботаник, зоолог Жан Батист Ламарк 
(1744-1829)  илк  дяфя  ятраф  мцщитин  организмя  тясирини  юйряняряк, 
инсан фяалиййятинин катастрофик нятиъяляр веря биляъяйини сюйлямишдир: 
«Биз  инсанлар  эяляъякдя  Йер  планетини  йашайыш  цчцн  йарарсыз 
едяъяйик». 
ХЫХ  ясрин  яввялляриндя  йаранан  биоъоьрафийа  елми  еколожи 
тясяввцрлярин инкишафына тякан вермиш олду. 
Алман  тябиятшцнасы  Александр  Гумболдт  (1769-1859)  1807-ъи 
илдя    биткилярин  ъоьрафийасыны  тядгиг  едяряк  йени  еколожи  истигамяти 
мцяййянляшдирмиш  олду:  уйьун  зоналарда  вя  цфцги  ъоьрафи 
гуршаглыгда мцхтялиф нюв биткиляр ейни защири эюрцнцш газанырлар. 
Бу  истигамятдя  бюйцк  инэилис  алими  Чарлз  Дарвинин  (1809-1882) 
явязсиз  хидмятляри  гейд  едилмялидир.  «Нювлярин  ямяля  эялмяси» 
(1859)  ясяриндя  организмлярин  щяйат  шяраитиня  уйьунлашмасындан 
бящс  едиляряк,  онларын    ятраф    мцщитля  гаршылыглы  ялагяси  
эюстярилмишдир  ки,  бу    да  еколожи  тялимин  бир  щиссяси  кими  гейд 
едилмялидир. 
ХЫХ ясрин сонларында еколоэийа диэяр елмляр арасында юзцнцн ясл 
йерини тапмыш олду. 1870-ъи иллярдя еколоэийада йени елми истигамят 
йаранды. 
1877-ъи  илдя  алман  щидробиологу  К.А.Мюбус  (1825-1908) 
биосеноз  щаггында  йени  елми  фикир  формалашдырараг,  организмлярин 
тякамцл  просесиндя  хариъи  мцщитин  тясириндян  асылылыьыны  мцяййян 
етди. Мюбуса эюря, биосеноз вя йа тябии бирэяйашайыш нювлярин ейни 
еколожи мущитя уйьунлашмасы ясасында формалашмышдыр. Бурадан да 

 
15 
ботаники еколоэийанын ясасы гойулмуш олду. 
ХХ    ясрин    яввялляриндя    еколоэийа    ботаникадан    вя  
зоолоэийадан  айрылараг  сярбяст    бир  елм    кими  инкишаф  етмяйя 
башлады.  Артыг  1910-ъу  илдя  еколоэийа  юзлцйцндя  аутеколоэийа  вя 
синееколоэийа сащяляриня айрылды. 
1913-20-ъи  иллярдя  еколожи  елми  ъямиййятляр  йарадылды  вя  хцсуси 
журналлар бурахылды, Еколоэийа бир фянн кими университетлярдя тядрис 
олунмаьа башлады. 
Щазырда  юйрянилян еколоэийа 1920-1940-ъы иллярдя тяшяккцл тапды 
вя  бир  елм  кими  юзцнцн  обйектини  мцяййянляшдиряряк  хцсуси 
методлар вя консепсийалар йаратмыш олду. 
1930-ъу  иллярдя  инэилис  алими  Ч.Елтон  еколоэийа  елминдя  йени 
истигамяти-популйасийа еколоэийасыны йаратды. 
1940-ъы  иллярин  яввялляриндя  еколоэийада  йени  тясяввцрляр 
йаранмаьа  башлады.  Инэилис  алими,  ботаник-еколог  А.Тенсли  (1871-
1953)  йени  бир  истигамятин  –  «екосистемин»  ясасыны  гойду. 
«Екосистем»  дедикдя  –  мцхтялиф  организмлярин  бирэя  йашайыш» 
гайдаларынын  мяъмуу,  еляъя  дя  онларын  йашайыш  тяминатыны  юдяйян 
цзви вя гейри цзви алямин тясир механизми нязярдя тутулур. 
Екоситстемляри юйрянян америка алими Р.Линдман 1942-ъи илдя юз 
тядгигатларыны  цмумиляшдиряряк  йени  консепсийа  иряли  сцрмцшдцр: 
«Бу  еля  бир  системдир  ки,  бурада  физики-  кимйяви-биоложи  просесляр 
мцяййян заман вя мякан дахилиндя баш верир». 
Еколоэийа тарихиндя ХХ ясрин  ян  бюйцк  алимляриндян бири олан, 
рус  тябиятшцнасы  В.И.Вернадскинин  (1863-1945)  ролуну  гейд 
етмямяк олмаз. 
О,  «биосфер»  тялимини  йарадараг  ъанлы  варлыгларын  мювъуд  олма 
сащясини  мцяййян  едяряк,  онун  ганунауйьунлуг  формаларыны, 
давамлылыьыны вя инкишафыны эюстярмишдир. 
Биосфера-мющтяшям  екосистем  олуб,  еколожи  ганунлар  ясасында 
фяалиййят эюстярир. 
«Биосфер»  терминини  елмя  илк  дяфя  франсыз  биологу  Ж.Б.Ламарк 
эятиряряк,  Йер  планетиндя  йашайан  бцтцн  ъанлылары  нязярдя 
тутмушдур. Онун «биосферасы» атмосфер, щидросфер вя биосфер нязяря 
алынмадан мювъуд иди. 
В.И.Вернадскийя  эюря  ися  биосферада  олан  ъанлылар  онлары  ящатя 
едян алямля даими ялагядя олуб бир систем тяшкил едир ки, инсанлар да 

 
16 
бу комплексин айрылмаз щиссясидир. 
1944-ъц  илдя  В.И.Вернадски  йени  тялим  «ноосфераны»  йаратды.  Бу 
биосферин  йени  инкишаф  мярщяляси  олуб,  инсан  зякасы  вя  ямяйи  иля 
тяшяккцл тапыр. 
1950-ъи  иллярдя  еколоэийа,  мигдари  анализ  методларынын  инкишафы 
сайясиндя  дягиг  елмляр  сырасына  дахил  олду.  Бу  цсуллар  васитясиля 
рийази  моделляшмя  нятиъясиндя  дягиг  прогнозлашдырма  апармаг 
олар. 
Биосистемин  гиймятляндирилмясиндя  енерэетик  йанашма  Америка 
екологлары  Г.Одум  вя  Й.Одум  тяряфиндян  фяал  сцрятдя  инкишаф 
етдирилмишдир. 
Мигдари  анализ  цсулунун  кюмяйи  иля  1964-ъц  илдя  щазырланмыш 
«Бейнялхалг Биоложи Програм» (ББП) ясасында планетимизин цмуми 
мящсулдарлыьы  щесабланмыш,  Йер  кцряси  ящалисинин  артым  сявиййяси 
щесабланараг,  онларын  артан  тялябатларынын  мигдары  вя  нормасы 
мцяййянляшдирилмишдир.  
Бу  програмда  тябиятин  мцщафизяси  проблеми,  еколожи  ганунлар 
ясасында онун ресурсларындан аьыллы истифадя механизми-бяшяриййятин 
цмдя мясяляси кими гаршыйа гойулмушдур. 
1968-ъи  илдя  Парисдя  ЙНЕСКО-нун  дювлятлярарасы  конфрансы  
кечириляряк,    биосфер  ещтийатларындан  сямяряли    истифадя  мягсядиля 
«Инсан вя биосфер» програмы гябул едилмишдир. 
1974-ъц илдя Щаага шящяриндя Екологларын Ы Бейнялхалг конгреси 
чаьрылмыш 
вя 
Екологларын 
Бейнялхалг 
Ъямиййяти 
(ЕБЪ) 
йарадылмышдыр. 
1988-ъи  илдя  Ъеневря  шящяриндя  (Исвечря)  «Мяркяз»  -  хейрийя 
тяшкилаты йарадылмыш вя «Бизим цмуми эяляъяйимиз наминя» шцары иля 
фяалиййятя башламышдыр. 
1992-ъи  илдя  Рио-де-Жанейро  (Бразилийа)  шящяриндя  Бирляшмиш 
Миллятляр  тяшкилатынын  тяшяббцсц  иля  179  юлкянин  тямсил  олундуьу 
конфрансда  ятраф  мцщитин  горунмасы  проблеми  эцндялийин  ясас 
мювзусу  олмушдур.    Конфрансда  хейли  мярузя  вя  чыхышлар  едиляряк 
йекун  нятиъя  чыхарылмышдыр:  «Бяшяриййятин  давамлы  инкишаф  йолу 
стратеэийасы щазырланмалы вя бу да инсанлар, ъямиййятляр арасында вя 
тябиятдя щармонийанын йаранмасына йюнялдилмялидир». 
Азярбайъан  Республикасынын  Милли  Мяълиси  «Ятраф  мцщитин 
горунмасы  щаггында»  ганун  гябул  етмишдир.  Буна  бахмайараг 

 
17 
20%  торпагларымыз  ермяниляр  тяряфиндян  зябт  едилдийиндян  щямин 
яразилярдя  мешялярин  кцтляви  гырылмасы  нятиъясиндя  еколоэийа  гаршысы 
алынмаз дяряъядя позулмушдур.  
Мятбуата  сызан  мялуматлар  ону  эюстярир  ки,  ермяниляр  Атом 
електрик  стансийасынын  радиоактив  туллантыларыны  мящз  ишьал 
зоналарында  басдырыр  вя  Араз  чайынын  кцтляви  чирклянмяси 
нятиъясиндя гапалы Хязяр дянизи еколожи чирклянмяйя мяруз галыр. 
Еколоэийанын  инкишаф  тарихини  тящлил  етдикдя  бир  нечя  мярщялянин 
мювъудлуьу  ашкар  олур:  биринъи  мярщялядя  биоложи  тядгигатларын 
апарылдыьы  илляр  ашкар  едилир  ки,  бу  дюврдя  айры-айры  организмляр 
арасында  ялагя  арашдырылараг  ятраф  мцщитля  сых    баьлылыг  тядгиг 
едилмишдир;  1920-ъи  илдян  башлайан  икинъи  мярщялядя  «еколоэийа» 
термини  организмлярин  симбиоз  йашайыш  тярзини  арашдырараг,  онларын 
щяйат  системиндя  тябиятин  еколожи  тямизлийиня  диггят  йюнялмишдир, 
1950-ъи  илдян  башлайан  цчцнъц  мярщялядя  «екосистем»  вя 
«биоэеосеноз» мяфщумлары  йаранараг,  еколоэийанын бир елм кими 
формалашмасы баш вермишдир; 1970-ъи илдян башлайан дюрдцнъц мяр-
щялядя  глобал  екосистем  тядгигат  обйектиня  чеврилмиш  вя  биосферин 
проблемляри  тящлил  едилмишдир,  ХХ  ясрин  сону  вя  ХХЫ  ясрин  яввяли 
артыг  планетимиздя  йаранан  глобал  проблемляри  тящлил  едяряк, 
бяшяриййятин  диггятини  мящв  олмаьа  доьру  эедян  биосферин 
горунмасыны  щяр  бир  фярдин,  щяр  бир  дювлятин  цмдя  вязифяси  щесаб 
етмяйя  йюнялтмишдир  ки,  бу  да  щялялик  сонунъу  вя  бешинъи  мярщяля 
щесаб олунур. 
 
 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.Еколоэийа бир елм кими ня вахт йаранмышдыр? 
2.Онун бир елм кими тяшяккцл тапмасында щансы алимлярин хидмяти 
олмушдур? 
3.Еколоэийа  елминя  тяриф  верин.  Еколоэийа  няйи  юйрянир  вя  щансы 
елмлярля сых ялагяси вардыр? 
 
 

 
18 
КИМЙА ВЯ ЯТРАФ МЦЩИТ 
 
Мцасир  еколоэийанын  елми  истигамятлярдян  бири  кимйяви 
еколоэийадыр. 
1950-ъи иллярдян башлайараг ятраф мцщитин кимйяви тяркиби сцрятля 
дяйишмяйя  доьру  истигамят  алды.  Буна  сябяб  икинъи  дцнйа 
мцщарибясиндя истифадя олунан силащларын даьыдыъы тясириндян башга, 
сянайенин  сцрятли  инкишафы,  мящсулдарлыьы  артырмаг,  зийанвериъилярля 
вя  битки  хястяликляри  иля  мцбаризя  мягсяди  иля  кянд  тясяррцфатынын 
кимйалашдырылмасы,  синтетик  лифлярин  вя  полимерлярин  даими  артан 
истещсалы, нцвя енержисинин щяртяряфли тятбиги вя нящайят урбанизасийа 
просесинин  артан  инкишафы  да  дахил  олмагла,  няглиййат  васитяляринин 
чохалмасы, тябиятин эцълц чирклянмяси проблемини йаратмышдыр. 
Сянайе  истещсалынын  дурмадан  инкишафы  нятиъясиндя  мящсуллар 
бцтцн  дцнйада  йайылмаьа  башламыш  вя  беляликля  дя  онларын 
тяркибиндя  олан  кимйяви  бирляшмяляр  истещсал  заводларындан  чох 
узаглара дашынмышдыр. Беляликля, биосферин Кимйяви тяркиби эет-эедя 
дяйишмишдир  ки,  бу  да  юз  нювбясиндя,  планетимиздя  йашайан  ъанлы-
лара вя битки юртцйцня бир баша тясир етмишдир. 
Инсан,  юз  фяалиййятинин  эенишляндийи  бир  заманда  екосистемдя 
эедян  кимйяви  просесляря  диггяти  артырмагла,  ъанлыларла  ятраф 
мцщитин  гаршылыглы  тясирини  юйряняряк,  атмосфер,  щидросфер  вя 
литосферин  физики  вя  кимйяви  методларла  юйрянилмясини  еколожи 
кимйанын ясас проблемляриндян бири кими  гаршыйа гоймушдур. 
Биосистемдя  йаранмыш  гаршылыглы  тясир  механизми  мцасир  еколожи 
кимйанын  предмети  олуб,  ъанлы  вя  ъансыз  тябиятин  юйрянилмясиндя 
хцсуси ящямиййят кясб едир. 
Еколожи  системи  чиркляндирян  маддялярин  вя  онларын  чеврилмя 
мящсулларынын  тяркибини  мцяййян  етмядян  ятраф  мцщитин 
чирклянмясинин  гаршысыны  алмаг  мцмкцн  дейилдир.  Бурадан  да 
еколожи кимйанын ясас предмети  мцяййянляшир. 
Кимйа-маддялярин  хассяляри,  чеврилмяляри  вя  бу  чеврилмяляри 
атом-молекул  сявиййясиндя  юйрянян  бир  елм    олдуьундан,  дейя 
билярик ки, еколожи кимйа ися-ятраф мцщитдя эедян кимйяви просесляри 
вя бу просеслярин йарада биляъяйи тящлцкляри мцяййян едир. 
Еколожи кимйа дедикдя – ятраф мцщитин кимйасы нязярдя тутулур. 
Бу  гыса  вя  щяртяряфли  изащы  илк  дяфя  Ъон  Бокрис  юзцнцн  «Ятраф 

 
19 
мцщитин кимйасы» ясяриндя вермишдир. 
Ятраф  мцщитин  физики  вя  кимйяви  хассяляри  юйрянилдикъя  мялум 
олур ки, ана тябиятин юзцндя беля Эцняш системинин йаранмасындан 
индийя  гядяр  ъанлы  варлыглара  тящлцкя  йарадан  кимйяви  чеврилмяляр 
вя просесляр лабцд олмушдур. 
Инсанлар  ися  юз  мяишятлярини  йахшылашдырмаг  мягсяди  иля 
йаратдыглары вя инкишаф етдирдикляри техники ингилаблар нятиъясиндя бу 
еколожи  тящлцкяни  бир  нечя  дяфя    артырмышлар.  Бу  антропоэен 
дяйишикликляр  нятиъясиндя  бир  груп  битки  вя  щейван  нювляри  сырадан 
чыхмаг цзрядир вя «гырмызы китаба» дцшмцшдцр. 
Тябиятдя  эедян  биоложи  вя  кимйяви  просесляр  чох  йаваш 
эетдийиндян  ъанлы  организмляр  буна  адаптасийа  олуна  билирляр. 
Антропоэен  чирклянмяляр  ися  чох  сцрятля  эедир  вя  ъанлылар  буна 
уйьунлашмаьа маъал тапмырлар. 
Мясялян,  Йер    атмосфериндя    оксиэенин  1%-дян  щазыр    ки,  21% 
чатмасы  цчцн  1,5  милйард  ил  кечмишдир  ки,  бу  да  щяр  200-300  мин 
илдя 0,004% тяшкил едир. Инсан фяалиййяти нятиъясиндя ися тяхминян 200 
ил  ярзиндя  атмосфердя  ЪО
2
  мигдары  0,003%-дян  0,004% 
чатдырылмышдыр  ки,  бу  да  бюйцк  тящлцкя  щесаб  олунан  вя  сонракы 
фясиллярдя изащы вериляъяк «Парник еффекти» йаратмышдыр. 
Антропоэен  чирклянмя  нятиъясиндя  йцксяк  дяряъяли  зящярли 
маддяляр алыныр ки, тябият онларын утилизасийасыны щяйата кечирмякдя 
аъиз  олур.  Пестисидляр,  дефолйантлар,  инсектисидляр,  антидетанаторлар 
беля маддялярдир. 
Мцасир  ъямиййят  бир  сыра  кимйяви  йолла  алынан  мяишят  яшйалары, 
дярман препаратлары вя диэяр чохсайлы синтетик материаллар олмадан 
кечиня  билмяз.  Одур  ки,  ятраф  мцщитин  чирклянмясини  кимйяви 
мящсуллар  йаратса  да,  бир  нюв  кимйаны  «эцнащландырмаг» 
ядалятсизлик оларды. 
Лакин,  ятраф  мцщит  диггятля  юйрянилдикдя  онун чирклянмясинин 
гаршысыны  алмаьын  йоллары  да  иъад  едилир.  Кимйа  заводлары 
гуруларкян  еля  технолоэийа  сечиля  биляр  ки,  онун  зящярли  туллантылары 
минимума  ендириляряк  атмосферя,  щидросферя  вя  биосферя 
йайылмасынын гаршысы алына билсин. 
Бу 
екотехнолоэийа 
адланан 
просесляр 
бяшяриййятин 
тящлцкясизлийинин  юмрцнц  бир  нечя  дяфя  артыра  биляр.  Ятраф  мцщитя 
йайылан  зящярли  маддяляри  екотоксиколоэийа  юйрянир.  Бу  елм 

 
20 
сайясиндя биосфердя ъанлы варлыгларын тящлцкясиз йашамасы цчцн шяраит 
йаратмаг мцмкцн олур. 
Еколожи  кимйа  диэяр  тябият  елмляри  иля  бирликдя  фяалиййят  эюстярир 
вя  даща  еффективли  олур.  Биолоэийа,  зоолоэийа,  анатомийа, 
сосиолоэийа,  эеолоэийа,  физика,  рийазиййат  (моделляшмя),  кянд 
тясяррцфаты елмляри вя диэяр елмляр еколожи кимйанын айрылмаз щиссяси 
олуб, онун гаршыйа гойдуьу проблемлярин щялл олунмасында явязсиз 
хидмят эюстярирляр. 
Еколожи  кимйанын  цч  ясас  вязифяси  вардыр  ки,  онларын  щяйата 
кечирилмяси  ятраф  мцщитин  глобал  чирклянмясинин  гаршысыны  ала  биляр: 
1.Атмосфер  вя  щидросферя  айрылан  ялавя  мящсуллары  минимума 
ендирян  енержи  вя  кимйа  технолоэийасыны  щазырлайыб  тятбиг  етмяк; 
2.Завод вя фабриклярдя ямяля эялян газларын атмосферя кечмясинин 
гаршысыны  алан  тутуъулар  тяклиф  етмякля,  зящярли  маддялярин  су 
щювзяляриня  ахыдылмасынын  гаршысыны  алмаг;  3.Ятраф  мцщити 
чиркляндирян  маддяляри    вахтында  ашкар  етмякля,  онларын  эяляъяк 
чеврилмялярини  прогнозлашдырмаг  йолу  иля  техноложи  просесляря 
нязарят етмяк. 
 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.Ятраф  мцщитин  чирклянмясиндя  кимйанын  ролуну  неъя 
гиймятляндирмяк олар?  
2.Мцасир еколожи кимйанын хидмяти нядян ибарят олмалыдыр?  
3.Тябии вя антропоэен чирклянмяни фяргляндирян ъящятляри эюстярин. 
4.Еколожи кимйанын ясас вязифялярини изащ един. 
___________________ 
 
 
ЯТРАФ МЦЩИТИН ЧИРКЛЯНМЯСИ 
 
Еколожи  кимйа,  башга  елм  сащяляриндя  олдуьу  кими  бир  сыра 
терминляр  лцьятиня,  мяфщум  вя  тярифляря  маликдир  ки,  онлардан  ян 
ваъиблярини эюстярмяк лазымдыр. 
Ятраф  мцщитин  тяйин  областларындан  бири  чирклянмядир.  Бу 
мяфщум  алтында  тяркибиндян,  хассясиндян,  физики  щалындан  асылы 
олмайараг, тябии мцщити корлама баша дцшцлцр. 

 
21 
Тябии  йолла  вя  инсанлар  тяряфиндян  екосферайа  йайылан  зящярли 
маддялярин йаратдыьы щадисяйя чирклянмя дейилир. 
Екосфера  дедикдя  (йунанъа  оикос-ев,  вятян,  спщаира-шар,  шарын 
цстц)  -  Йер  кцрясинин  ъанлыларын  инкишафы  цчцн  планетин  хассяляринин 
мяъмуу нязярдя тутулур. 
Ятраф  мцщитин  чирклянмяси  мяфщуму  алтында,  тябиятин  щяр  щансы 
бир сащясиня атылмыш йад ъисм вя йа маддя нязярдя тутулур. 
Ъисимлярин, маддялярин хассяляри, гатылыьы, аз вя йа чох зящярлилийи 
чирклянмянин  дяряъясини  тяйин едир. Ятраф мцщитин чирклянмяси тябии 
сябяблярдян  дя  ола  биляр:  зялзялярляр,  вулкан  пцскцрмяляри,  мешя 
йаньынлары,  чай  дашгынлары,  йерин  еррозийасы  вя  с.  тяряфиндян.  Чох 
гыса заман дахилиндя ятраф мцщитин тябии йолла чирклянмясиня вулкан 
пцскцрмяляри ади мисал ола биляр. Бу заман атмосферя минлярля тон 
мцхтялиф  маддяляр  атылыр.  Вулкан  газларынын  тяркибиндя  79%  су 
бухары, 12% ЪО
2
, 7% СО
2
, 1% Н
2
 вя 1% (ЪО, Щ
2
С, ЩЪл, ЪЩ
4
, Ар) 
олур. 
Ятраф  мцщитин  чирклянмяси  инсанларын  тясяррцфат  фяалиййятляри  
нятиъясиндя  баш  верярся  буна  «Антропоэен»  чирклянмя  дейилир. 
Антропоэен – йунан сюзц олуб Антропо-(инсан), эенезис (доьулма, 
йаранма) сюзляриндян йаранмышдыр. Бу сюз алтында 1000000-700000 
ил  яввял  башламыш  4-ъц  вя  сонракы  Кайназой  ерасы  да  нязярдя 
тутулур. 
Антропоэен чирклянмя ашаьыдакы ъядвялдя айдын эюрцнцр: 
 
Биосфердян чыхарыланлар 
Биосферя бурахыланлар 
Файдалы газынтылар-100 милйард тон  Кимйяви маддядляр – 100 мин адда 
 
Синтетик материаллар – 60 милйон тон 
Металлар – 800 милйон тон 
Минерал эцбряляр – 500 милйон тон 
 
Пестисидляр – 5 милйон тон  
 
Дямир – 50 милйон тон  
 
Майе ахым- 500 милйард М
3
 
 
Бярк ахым – 17,4 милйард тон  
 
ЪО
2
 – 20 милйард тон  
 
СО
2
 – 150 милйон тон  
 
Чирклянмя  нювляри  мцхтялиф  олуб  инсан  фяалиййятиндян  асылыдыр, 
мясялян: 

 
22 
-зийанлы  маддялярин  атмосферя  атылмасы  (бярк  тоз  щиссяъикляри, 
тцсту,  кцл,  гурум,  газ  щалында  маддяляр,  СО
2
,  НО
2
,  ЪО
2
,  ЪО 
карбощидроэенляр вя с.). 
-су 
щювзяляриня 
ахыдылан 
мяишят 
сулары, 
щейвандарлыг 
комплексляринин  чиркли  сулары,  фабрик  вя  заводларын  зийанлы  
мящсулларынын майе туллантылары вя с. 
-су мцщитиндян вя торпаьын нефт мящсуллары иля, минерал дузларла, 
аьыр металларла, йуйуъу маддяляр вя с. 
-кянд  тясяррцфатында  тятбиг  едилян  пестисидляр,  инсектисидляр, 
щербисидляр вя с. 
-радиоактив маддяляр (радионуклидляр) 
-електромагнит  дальалары  (радио,  телевизор,  мобил  телефон)  вя 
гейри тябии сясляр. 
Чирклянмянин  екосистемя  тясир  механизминя  эюря  ашаьыдакы 
классификасийасыны эюстярмяк олар: 
1)  кимйяви  чирклянмя  –  ятраф  мцщитин  кимйяви  маддялярля 
чирклянмяси; 
2)  физики  чирклянмя  –  ятраф  мцщитин  физики  хассяляринин  истилик 
балансынын,  ишыгланма  дяряъясинин,  сясин,  радиоактив  фонун, 
електромагнит шцаланманын интенсивлийинин дяйишмяси иля характеризя 
олунан чирклянмя; 
3)  биоложи  чирклянмя  -  океан  вя  дянизлярдя  щяддиндян  артыг  су 
щейванларынын овланмасы, надир щейванларын эялир мягсяди иля кяскин 
азалмасы,  бактерийа  вя  вирусларын  чохалмасы  вя  биоэенезин 
позулмасы йолу иля чирклянмя. 
4)  тябият  ландшафтынын  позулмасы  йолу  иля  чирклянмя  –  кобуд  вя 
плансыз  урбанизасийа  (шящяр  ящалисинин  чохалмасы),  батаглыгларын 
гурудулмасы, мешя золагларынын мящв едилмяси, мелиорасийа ишляри вя 
сцни су щювзяляринин йарадылмасы йолу иля чирклянмя. 
 
Суаллар вя тапшырыглар 
 
1.«Чирклянмя» мяфщумуну изащ един.  
2.Биосфердя антропоэен чирклянмяйя мисаллар эюстярин.  
3.Екосистемин щансы нюв чирклянмяляри вардыр?  
4.Ятраф мцщитин физики вя кимйяви чирклянмяси ня иля фярглянир? 
_________________ 

 
23 
 
 

 
24 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin