Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

 
 
АТМОСФЕРИН БИОЛОЖИ РОЛУ 
 
Йашадыьымыз  атмосфер  океаны,  щяйатын  ямяля  эялмяси  вя  тяка-
мцлц просесинин ясас щялгяси олуб, ъанлыларын, о ъцмлядян али варлыг 

 
59 
олан  инсанын  йашайышыны  тямин  едян  явязсиз  материйалдыр.  Ъанлы 
организмляр  щаванын  тяркибиндя  олан  оксиэендян  истифадя  едяряк 
щяйат  сцрцрляр.  Щаванын  тямизлийи  инсан  саьламлыьынын  ясас 
факторудур.  Инсан  1  сутка  ярзиндя  ~11520  литр  щава  удур.  1 
дягигядя 16-18 дяфя тяняффцс едян инсан 1 саатда 480 литр щава удур 
ки,  бунунда  тяркибиндя  ~100  л  оксиэен  олур.  Удулан  оксиэенин 
щамысы  организм  тяряфиндян  истифадя  едилмир.  Беля  ки,  биз  ~21% 
оксиэен удараг ~17-18% оксиэен гарышыьы олан щаваны бурахырыг. 
Щавада  оксиэенин  фаизи  16  олдугда  йералты  шяхталарда  чалышан 
шахтачыларын  чыраглары  сюнцр,  юзляри  ися  наращатлыг  щисс  етмирляр. 
Щавада  оксиэен  10-12%  олдугда  инсан  сярхош  вязиййятя  дцшцр, 
щярякятляриня  нязаряти  итирир  вя  щадисяляр  йадда  галмыр.  8-10%-я 
чатанда щушуну итирир, 6% олдугда ися тяняффцс тамамиля дайаныр вя 
инсан  юлцр.  Ашаьыдакы  ъядвялдя  инсанларын  тяняффцсц  заманы  газ 
мцбадилясинин неъя щяйата кечдийи верилмишдир. 
 
Вязиййят 

дяги
гядя
 
тя
няфф
цс 
са
йы
 

тя
няфф
цсц
н 
щяъ
м
и л
ит
рл
я 
Т
ял
яб 
ол
ун
ан 
ок
си
эе
н,
 
ли
тр/
дяги
гя
 
Ай
ры
ла
н 
Ъ
О
2
 
ли
тр/
дяг.
 
Ч
ых
ан 
ща
ва
да
 Ъ
О
2
 
фа
из
и 
Узанан щалда 
17 
0,4 
0,24 
0,19 
2,7 
Айаг цстя 
17 
0,6 
0,33 
0,26 
2,6 
Саатда 4;5 км щярякят 
18 
1,5 
1,00 
0,87 
3,5 
Саатда 8 км щярякят 
20 
3,0 
2,50 
2,35 
4,0 
Аьыр  иш  заманы  вя  оксиэен 
балону иля тяняффцс 
30 
2,5 
3,20 
3,40 
4,5 
 
Щазырда инсанын щавасыз йашама мцддяти 8 дягигядир. Эиннесин 
рекорду щесаб олунан бу мцддят, идманчылар суйун алтында бюйрц 
цстя  узанараг  гейд  едилмишдир.  Ъядвялдян  дя  эюрцндцйц  кими 
узаныглы щалда тяняффцсцн щяъми вя сярф олунан оксиэен нисбятян аз 
олур  ки,  бу  да  щяйати  вярдишлярдян  йаранмышдыр.  Оксиэенсиз  щяйат 
мцмкцн  дейилдир.  Щава  оксиэенинин  яксяр  щиссяси  йанма  вя 
оксидляшмяйя  сярф  едилир.  Буна  бахмайараг  щавада  оксиэенин  фаиз 
мигдары дяйишмяз галыр. 
Биткиляр тяряфиндян щяйата кечирилян фотосинтез просеси нятиъясиндя 
истифадя олунан оксиэенин йери долдурулур: 

 
60 
 
6ЪО
2
+ 6Щ
2
О                           Ъ
6
Щ
12
О
6
+ 6О

 
Биткиляр  хлорофиллин  кюмяйи  иля  карбон  газыны  парчалайараг 
карбондан цзви маддя щазырлайыр вя оксиэени ися атмосферя бурахыр. 
Биткилярин щяйат фяалиййятляри нятиъясиндя щяр ил атмосферя ~5,0

10
11
 
трилйон тон оксиэен  бурахылыр. 
Сон тядгигатлар эюстярмишдир ки, фотосинтез просеси йухарыда эюс-
тярилян  йекун  нятиъяйя  гядяр  мцряккяб  бир  просес  олуб  1000-дян 
чох  реаксийалар  васитясиля  мцшайят  олунур.  Бу  заман  Эцняш 
енержиси, истилик вя суйун иштиракы ваъибдир. Сярф олунан су хлорофиллин 
вя  фотонларын  тясири  иля  молекулйар  оксиэеня  вя  щидроэеня 
парчаланыр: 
 
Щ
2
О
                   
        [Щ]+ О

 
Айрылан щидроэен атомлары карбон газыны даьыдараг: 
 
[Щ]+  ЪО
2
                                      сулу  карбонларын  фрагментини  ЪЩ
2
О 
йарадыр. 
Йени  консепсийайа  эюря  фотосинтез  просесиндя  су  молекуллары 
йох  щидроэен  пероксид  –  Щ
2
О
2
  иштирак  едир.  Тябии  суларда  щямишя 
ъцзи  дя  олса  щидроэен  пероксид  олур.  Хлоропластларда  щяр  молекул 
хлорофилля  бир  молекул  Щ
2
О
2
  уйьун  эялир.  Сон  тядгигатлар 
эюстярмишдир  ки,  Щ
2
О
2
  биткилярдя  тянзимляйиъи  хассяси  йарадыр  вя 
битки щцъейряляриндя каталитик просеслярдя  иштирак едир. 
Щава оксиэенинин аьъийяр васитясиля гана кечмяси вя орадан да 
тохумалара  дашынмасы  порсиал  тязйигдян  чох  асылыдыр.  Тядгигатлар 
эюстярмишдир  ки,  оксиэенин  порсиал  тязйиги  дяниз  сявиййясиндя 
~21кПа (160 мин ъивя сцтцну) бярабярдир. Щямин тязйигин 140 мм 
ъивя сцтцнуна дцшмяси оксиэен чатышмамазлыьы яламятляри- эипоксийа 
йарадыр. 
Оксиэенин  порсийал  тязйиги  6,5-8  кПа  (50-60  мм  ъ.с.)  дцшдцкдя 
щяйати  тящлцкя  йараныр.  Бу  щал,  инсанлар  йцксяклийя  галхдыгда  баш 
верир. 
Щаванын  ясас  компонентляриндян  бири  Азотдур.  Азот  –  Н
2
 
щавада оксиэенин инерт щялледиъиси олуб, ъанлы варлыглар цчцн бюйцк 
Эцняш енержиси 
ишыг 
хлорофилл 
ферментляр 

 
61 
ящямиййят  кясб  едир.  Тямиз  оксиэен  мцщитиндя  щяйат  мцмкцн 
дейилдир.  Одур  ки,  азотун  биосфердяки  ролу,  щеч  дя  оксиэендян  аз 
дейилдир. Азот бир чох биоложи актив маддялярин ясас елементи олуб, 
зцлалларда,  аминтуршуларда,  нуклеин  туршуларында  вя  с.  олур. 
Организмлярин  яксяриййяти  щава  азотуну  мянимсяйя  билмир  вя 
торпагдан  азотлу  бирляшмяляр  –  нитритляр,  нитратлар  шяклиндя  алырлар. 
Щейванлар  ися  азоту  бирляшмяляр  шяклиндя  битки  вя  щейвани  мяншяли 
ярзаглардан гябул едирляр. 
Щава  азотуну  бир  сыра  микроорганизмляр  вя  али  биткиляр 
мянимсямя габилиййятиня маликдирляр: 
Атмосфер  азоту  Н
2
  →  аммонйак  НЩ
3
  →  нитритляр  НО
2-
  → 
нитратлар → НО
3-
 
Эюй-йашыл  йосунлар,  пахлалы  биткиляр  щава  азотуну  мянимсямяк 
габилиййятиня мцликдирляр. Нитрификасийа адланан бу просес биткилярин 
кюкляриндян олан азотобактерийалар васитясиля щяйата кечирилир. 
Атмосфер  азоту,  температур  вя  илдырым  бошалмаларынын  тясири  иля 
оксидляря чевриля билир: 
 
Н
2

2


2НО;    2НО+О
2


2НО

 
Сонунъу    суйун    тясири    иля    нитрат    туршусуна    чевриляряк 
мянимсянилян щала чеврилир. 
 
3НО
2

2
О


НО+2ЩНО

 
Биосфердя  ися  торпаг  вя  су  бактерийаларынын  кюмяйи иля нитрат вя 
нитритляр  аммонйака  вя  сярбяст  азота  гядяр  парчаланыр  ки,  бу 
просес  денитрификасийа  адланыр.  Щавада  олан  азот  молекуллары, 
щямчинин  мцдафия  хассяси  дя  эюстярирляр.  Беля  ки,  эцняшдян  эялян 
нейтрон  вя  протон  бомбардманы  азот  молекуллары  иля  зярярсизляш-
дирилир: 
7
Н
14
+
0
н
1


6
Ъ
14
+
1
Щ
1
 
Бу  заман  карбонун  радиоактив  изотопу  алыныр  ки,  онун  йарым 
парчаланма  дюври  5570  ил  олдуьундан  археоложи  тядгигатларда 
истифадя  олунур.  Протон  бомбардманы  нятиъясиндя  Берилиум 
елементинин радиоактив изотопу алыныр: 
 
7
Н
14
+
1
п
2


2
4
Бе

 

 
62 
Атмосфер  щавасынын  тяркибиндя  биоложи  ящямиййяти  олан 
газлардан ЪО
2
 вя Озон айры-айры бящслярдя ятрафлы верилмишдир. 
Щавада  су  бухарынын  биоложи  ролу  бюйцкдцр.  Су  бухары  йерин 
сойумасынын  гаршысыны  алараг  истилийи  удур  вя  онун  космоса 
йайылмасынын  гаршысыны  алыр.  Диэяр  тяряфдян  тябиятдя  су  дювранынын 
бир  зянъири  кими  йер  цстц  су  мянбяини  тяшкил  едир.  Су  бухарынын 
щавадаки мигдары нормадан чох олдугда инсан организминя мянфи 
тясир  эюстярир.  Организм  щяддян  чох  гызыр,  температур  ашаьы 
олдугда ися организм кяскин сойуйур. 
Йухарыдакылар  эюстярир  ки,  атмосфер  щавасы  биоложи  просесляри 
тянзим  едяряк,  щяйатын  ямяля  эялмяси  вя  инкишафы  просесиндя  онун 
тяркибинин бюйцк ролу олмушдур. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Щава оксиэенинин ролу нядян ибарятдир? 
2. Инсан бир дягигядя нечя дяфя тяняффцс едир? 
3. Азотун биоложи ролу щансыдыр? 
4. Азотофикасийа нядир вя неъя щяйата кечирилир? 
5. Су бухарынын ролуну эюстярин. 
6. Щаванын нямлик дяряъяси саьламлыьа неъя тясир едир? 
______________________ 
 
 
АТМОСФЕРИ ЧИРКЛЯНДИРЯН АЗОТЛУ  
БИРЛЯШМЯЛЯР 
 
Азотун  тябии  мянбяляри  иля  баьлы  кимйяви  реаксийаларын  эедиши 
заманы атмосфер азотлу бирляшмялярля чирклянир. 
Атмосфердя молекулйар азотун мигдары 78%-дир. Бундан ялавя, 
атмосфердя,  аз  мигдарда  да  олса,  НЩ
3
,  НО
2
,  НО,  Н
2
О  тяркибли 
азот бирляшмяляри вардыр. 
Амин туршуларынын тяркибиндя олан азот ъанлы организмлярдя эедян 
кимйяви  просеслярдя  мцщцм  рол  ойнайыр.  Ятраф  мцщитдя  ися  азотун 
бярпа  олунмуш  формаларындан  амидляр,  аминляр,  амин  туршулары, 
нитрилляр вя оксидляшмиш формада мцхтялиф нитратлара раст эялинир. 
Азот мцхтялиф оксидлярин гарышыьыны ямяля эятирир. Бунлара ясасян 

 
63 
азот (Ы) -оксид (Н
2
О), азот (ЫЫ)-оксид (НО), азот (ЫВ)-оксид (НО
2
), 
азот  (ЫЫЫ)-оксид  (Н
2
О
3
),  азот  (В)-оксид  (Н
2
О
5
)  аиддир.  Бу 
оксидлярдян  азот  (ЫЫ)  вя  азот  ЫВ-оксид  атмосфери  даща  чох 
чиркляндирир. 
Азот (Ы)-оксид (Н
2
О): 
Азот  (Ы)-оксид  атмосферя  тябии  мянбялярдян  дахил  олур.  Буна 
бахмайараг  азотун  бу  бирляшмясиня  щава  чиркляндириъиси  кими 
бахылмыр, чцнки о зярярсиздир. 
Азот  (Ы)-оксид  газ  щалында  маддядир,  бир  аз  ширинтящяр  дады  вя 
юзцнямяхсус  ийи  вардыр.  Азот  (Ы)-оксид  олан  щава  иля  тяняффцс 
етдикдя  инсанда  бир  аз  шянлик  ящвалы  йараныр  вя  буна  эюря  дя  бу 
бирляшмяйя  «шянляндириъи  газ»  да  дейилир.  Азот  бир  оксид  молекулу 
хятваридир вя ики гурулуш формулу иля йазыла биляр: 
 
Н = Н = О   
вя йа 
 
Н = Н – О 
 
Азот  (Ы)-оксид  торпагда  азотлу  бирляшмялярин  анаероб 
бактерийаларын  васитясиля  парчаланмасы  заманы  ямяля  эялир.  Глобал 
мигйасда онун иллик мигдары 54

10
7
 тон щесаб олунур. 
Дальа  узунлуьу  2200  А
0
  олан  ишыг  тясири  алтында  азот  (Ы)-оксид 
Н
2
О ашаьыдакы кими диссосиасийа едир: 
 
Н
2
О + щц


Н
2
 + О 
 
вя  еляъя  дя  оксиэен  атому  иля  реаксийайа  эиряряк  азот  (ЫЫ)-оксид 
ямяля эятирир: 
Н
2
О + О


2НО 
 
Йухарыда  эюстярилян  бу  реаксийалар  атратосфердя  баш  верир  вя 
тропосфердя Н
2
О гатылыьынын таразлашмасына сябяб олур. 
Стратосфердя  эедян  кимйяви  реаксийаларда  азот  (Ы)-оксидин 
иштиракы, демяк олар ки, онун азот вя оксиэендян ямяля эялмяси иля 
изащ  олунур.  Бу  да  тялябатда  артыг  сярф  олунан  азот  эцбряляринин 
тятбиги  нятиъясиндя  атмосфердя  азот  Ы-оксидин  чохалмасы  иля  изащ 
олуна биляр. 
Азот (ЫЫ)-оксид (НО). 
Азот  ЫЫ-оксид  ийсиз  вя  рянэсиз  газ  щалында  маддядир,  щавада 
йанмыр  вя  суда  чох  аз  щялл  олунур.  Азот  (ЫЫ)-оксид  щавада  азот 
(ЫВ)-оксидля оксидляшир. Онун атмосфердяки гатылыьы вя мигдары азот 

 
64 
(ЫВ)-оксидин мялуматларына уйьун олараг НО
х
 кими верилир. 
Азот  (ЫЫ)  вя  азот  (ЫВ)-оксидин  гарышыьы  чох  зящярлидир.  О,  дальа 
узунлуьу  2300  А
0
-дян  аз  олмайан  ишыьы  асанлыгла  удур.  Н-О 
ялагясинин  узунлуьу  1,14  А
0
,  бу  ялагянин  енержиси  ися  268 
ъоул/молдур. НО-молекулу ионлашмаг габилиййятиня маликдир, НО
-
 
-  ионунун  ямяля  эялмяси  иля  онун  ионлашма  потенсиалы  нисбятян 
азалыр, йяни 9,5 електрон волта бярабяр олур. 
Ятраф  мцщитя  азот  (ЫЫ)-оксид,  бактерийаларынын  фяалиййяти 
нятиъясиндя  вя  тябии  йаньынлар  просесиндя  дахил  олур.  Онун  цмуми 
мигдары  глобал  мигйасда  илдя  450  млн  тон  щесаб  олур.  НО
х
-ин 
цмуми  мигдары  ися  антропоэен  мянбялярдян  илдя  48  млн  тона 
бярабярдир. 
Азот (ЫВ)-оксид (НО
2
): 
Азот  (ЫВ)-  оксид  гырмызы-  гонур  рянэли,  кясэин  ийли  газдыр,  чох 
зящярлидир, эцълц коррозийа едиъи хассяйя маликдир. Азот (ЫВ)-оксид 
молекулу  спектрин  эюрцнян  щиссясиндя  ишыьы  чох  йахшы  удмаг 
габилиййятиня  маликдир.  Буна  эюря  дя  НО
2
  молекулу  сары  вя  йа 
гонур тцстц ямяля эятирир. 
Аммонйак (НЩ
3
). 
Аммонйак чиркляндириъи хассяляриня эюря азот Ы-оксидя охшайыр. 
О да мцяййян гатылыгда атмосфердя ясас чиркляндириъи щесаб олунур. 
Аммонйак  чохлу  мигдарда,  ясасян  цзви  амин  туршуларынын 
бактерийалар  тяряфиндян  парчаланмасы  заманы  ямяля  эялир, 
атмосферин  газларла  чирклянмясиндя  ъидди  рол  ойнайыр. Бу да онун 
аммониум  дузлары  ямяля  эятирмяси  иля  ялагядардыр.  Аммониум 
дузлары чох асанлыгла парчаланан вя атмосфери тякрар аммонйакла 
чиркляндирян маддялярдир. 
Аммонйак рянэсиз газ щалында маддядир, кяскин ийлидир вя суда 
йахшы  щялл  олунур.  Онун  молекулу  пирамида  формалыдыр.  Ялагяляр 
арасындакы  мясафя:  Щ-Н-Щ  106
0
,47
Ы
-дир.  Дальа  узунлуьу  2168  А
0
 
олан  ишыг  шцасыны  асанлыгла  удур.  Ионлашма  потенсиалы  1222  А
0
-я 
бярабяр дальа узунлуьунда 10,5 е/в-дур. 
 
АЗОТ ОКСИДЛЯРИНИН ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯ МЕХАНИЗМИ 
 
Йаньын  заманы  азот  оксидляринин  ямяля  эялмяси  атмосфер 
азотунун оксидляшмяси вя йа тяркибиндя азот олан цзви бирляшмялярин 

 
65 
оксидляшмяси иля баьлыдыр. 
Биринъи мярщялядя ясас мящсул азот (ЫЫ)-оксиддир: 
 
2
2
Í + Î
2Í Î


 
 
Бу бярабярлийи мярщялялярля ашаьыдакы кими йазмаг олар: 
2
Π+ Ì  
 2Π + Ì




;  
Π + Í
 Í Î  + Í
2


 
2
Í + Î
 Í Î  + Î




 
Беля  ямяля  эялмя  механизми  азот  (ЫЫ)-оксидин  ямяля  эялмясини 
чохалдыр, хцсусян температурун артмасы заманы. 
Йанаъаг  мящсуллары  сойудугда  таразлыг  йараныр,  она  эюря  ки, 
азот  (ЫЫ)-оксид  просесдя  араланан  газларын  тяркибиндя  сахланыр. 
Азот  (ЫЫ)  вя  азот  (ЫВ)-оксидин  ямяля  эялмясинин  температурдан 
асылылыьынын мигдары щаванын вя йандырылан маддянин нисбяти иля мц-
яййян  едилир.  Беля  ки,  йанаъаг  чох  олдугда  оксиэенин 
консентрасийасы (гатылыьы) вя аловун температуру азалыр вя она эюря 
дя  азот  (ЫЫ)-оксид  мигдаръа  аз  ямяля  эялир.  Газлар  гарышыьында 
йанаъаьын  аз  олмасы  аловун  температурунун  ашаьы  дцшмясиня  вя 
щаванын мигдаръа чохалмасына сябяб олур вя буна мцвафиг олараг 
НО-нун гатылыьы азалмаьа башлайыр. 
Одур ки, аловун йайылмыш олдуьу ашаьы щиссясиндя, НО-нун щава 
иля гарышдыьы йердя чохлу мигдарда НО
2
 ямяля эялир: 
 
2НО + О
2


2НО

 
Азот (ЫЫ)-оксидин азот (ЫВ)-оксидя чеврилмяси ики мярщялядя эедир: 
 
НО+О
2


НО
3
; НО
3
+НО


2НО

 
Азот  (ЫЫ)-оксид  азот  (ЫВ)-оксидя  тямиз  атмосфердя  аз  сцрятля 
чеврилир,  лакин  чирклянмиш  атмосфердя  бу  сцрят  чохалмаьа  башлайыр. 
Тядгигатлар  эюстярир  ки,  ялагялярин  (рабитялярин)  енержисинин 
мцхтялифлийи  нятиъясиндя  азот  (ЫЫ)-оксид  бирляшмиш  азотдан  (Ъ-Н  вя 
Н-Щ) ямяля эялмяси атмосфер азотундан (Н
2
) даща асан олур. 
Йанаъаьын  йандырылмасы  просесиндян  ялавя,  НО
х
-ин  тулланты  кими 
алынмасынын  ясас  мянбяи  нитрат  туршусунун  сянайедя  истещсалы  сайылыр. 
Нитрат  туршусу,  сянайедя  аммонйакын  щавада  каталитик  оксидляшмяси 

 
66 
йолу иля алыныр. Беля ки, бу заман реаксийайа дахил олан маддяляр платин 
катализатору  иштиракы  иля  гарышдырылараг  гыздырылыр.  Нятиъядя  ашаьыдакы 
реаксийа тянлийи ясасында азот (ЫЫ)-оксид ямяля эялир: 
 
4НЩ
3
+ 5О
2


4НО+6Щ
2
О 
 
Сонра  алынмыш  газлар  гарышыьы  сойудулур  вя  реаксийа  мящсулу 
олан  НО-оксиэенля  гаршылыглы  тясирдя  олараг  НО
2
-ни  ямяля  эятирир, 
температурун артмасы шяраитиндя НО
2
 асанлыгла Н
2
О
4
-я чеврилир: 
 
2НО+О
2


2НО
2




Н
2
О

 
Алынмыш  йени  маддя  НО
2
  абсорбсийа  гцллясиндя  су  удмагла 
нитрат туршусуну ямяля эятирир: 
 
3НО
2

2
О


2ЩНО
3
+НО 
 
Азот  (ЫЫ)-оксидин  артыьы  оксидляшмяк  цчцн  йенидян  просеся 
гайтарылыр. 
Абсорбсийа просесиндя ямяля эялмиш аралыг газларла бирликдя НО 
вя онун оксидляшмя мящсулу олан НО
2
 атмосферя дахил олараг ону 
чиркляндирир. АБШ-да атмосферя чиркляндириъи кими дахил олан цмуми 
туллантыларын  1%-ни  НО
х
-тяркибли  мянбялярин  тяшкил  етмяси  барядя 
чохлу мялуматлар вардыр. 
Аммонйак  вя  азот  (Ы)-оксид  азот  цзви  бирляшмялярин  тсиклини 
тяшкил едян хцсуси маддяляр кими тябиятдя даща чох олур. 
Бу тсиклин ясас мярщяляляри ашаьыдакылардыр: 
1. Минераллашма 
 
РНЩ
2
 + О
2
 → ЪО
2
 +Щ
2
О + НЩ 
 
2. Нитрификасийа 
 
НЩ + О
2
 → Щ
2
О + НО
2
 
 
3. Нитратларын оксидляшмяси 
 
НО
2
 + О
2
 → НО
3
 
 
4. Денитрификасийа 
 
[ЩЪОЩ] + НО
3
 → ЪО
2
 + Щ
2
О + Н
2
 

 
67 
 
5. Нитратларын бярпасы 
 
НО
3
 + [ЩЪОЩ) → НЩ + ЪО
2
 
 
6. Азотун фиксасийасы 
 
Н
2
 + [ЩЪОЩ] → НЩ + ЪО
2
 
 
Биосфердя  азот  ясасян  зцлалларын  вя  нуклеин  туршуларынын 
тяркибиндя олур. 
Тяркибиндя азот олан цзви маддяляр парчаландыгда вя ферментляр 
катализ едилдикдя аммонйак айрылыр. 
Амин туршуларында бу ашаьыдакы реаксийа тянлийи ясасында эедир: 
 
 
Р – ЪЩ(НЩ
2
) – ЪООЩ + О → 
O
P
||
– Ъ – ЪООЩ + НЩ  
 
Буна уйьун олараг тулланты суларында олан сидик ъювщяринин гаты 
мящлулунун парчаланмасындан да аммонйак айрылыр: 
 
ЪО
2
(НЩ
2
)
2
 + Щ
2
О 
ureaza

 2НЩ
3
 + ЪО
2
 
 
Торпагда айрылан аммонйакын мигдары глобал мигйасда илдя 75 
млн.  тон  иля  гиймятляндирилир.  АБШ-да  антропоэен  мянбялярдян 
аммонйак истещсал едян заводларда эцбрянин истещсалына илдя 0,32 
млн.тон аммонйак сярф олунур. 
Денитрификасийа просеси нятиъясиндя анаероб микроорганизмлярин 
тясириндян азот вя азот Ы-оксид алыныр. 
Цмуми  щалда  карбощидроэенлярин  оксидляшмяси  заманы  азот  1-
оксидин  ямяля  эялмясини  реаксийанын  тянлийин  ашаьыдакы    кими 
йазмаг олар: 
НО
3
 + ЩЪЩО → 
2
1 Щ
2
О + 
2
1 Щ
2
О + ЪО
2
 + ОЩ
 
Аналожи цсулла йаьлар, йаь туршулары, амин туршулары да оксидляшир. 
Бу заман ямяля эялян азот Ы-оксидин мигдары 10% тяшкил едир. 
Кцллц  мигдарда  азотлу  кцбря  верилмиш  вя  цзяри  су  иля  юртцлмцш 
торпагларда да азот (Ы)-оксид ямяля эялир. 
Атмосфердя азот (ЫЫ)-оксид, фотокимйяви тсикилдя азот (ЫВ)-оксид 
вя озонла бирликдя иштирак едир: 

 
68 
 
ЩО
2
 → ЩО; 
2
3
Π+ Î
 Î


 
 
О
3
+ НО → НО
2
 + О
2
 
Йцксяк  реаксийа  габилиййятиня  малик  олан  оксиэен  атому  НО, 
НО
2
 вя озон арасында таразлашма ялдя едиля билир. Бу таразлашманын 
озонла стасионар гатылыьыны ашаьыдакы кими йазмаг олар: 
 
О
3
 + Р
1
 [НО
2
] / Р
2
 [НО] 
 
Азот (ЫЫ) вя азот (ЫВ)-оксидля ейни вахтда ямяля эялян вя йцксяк 
реаксийа  габилиййятиня  малик  олан  карбощидроэенлярин  иштиракы  иля 
эедян радикалашма реаксийаларында бярабярляшмя бир аз НО
2
 ямяля 
эялмяси тяряфя йюнялир. 
Бу  эюстяридян  реаксийалар  нятиъясиндя  НО  вя  НО
2
-нин  гатылыьы 
шящяр  районларында  бцтцн  эцн  ярзиндя  дяйишмяйя  башлайыр.  Сящяр 
тездян башлайан няглиййатын щярякяти нятиъясиндя атмосферя йцксяк 
консентрасийада НО дахил олур. Сонра ися эцняш ишыьынын иштиракы иля 
азот  (ЫЫ)-оксид  азот  (ЫВ)-оксидя  чеврилир  вя  озон  ямяля  эялмяйя 
башлайыр. 
Азот (ЫВ)-оксид 140
0
Ъ даща йцксяк консентрасийада олур вя юз 
димери  олан  Н
2
О
4
  иля  таразлашыр.  Атмосфер  шяраитиндя  димерин 
консентрасийасы азалмаьа башлайыр. 
Азот  (ЫВ)-оксид  йцксяк  реаксийа  габилиййятиня  малик  олан 
маддядир. Онда металларла актив реаксийайа эирмяк габилиййяти вар, 
суда щялл олараг нитрат туршуларыны ямяля эятирир: 
 
2НО
2
 + Щ
2
О → ЩНО
2
 + ЩНО
3
 
 
Гыздырма  шяраитиндя  ямяля  эялмиш  нитрит  туршусу  асанлыгла  нитрат 
туршусуна чеврилир: 
 
3ЩНО

→ ЩНО
3
 → 2ЩО + Щ
2
О 
 
Азот  (ЫЫ)-вя  азот  (ЫВ)-оксидин  реаксийа  габилиййяти  тяърцби 
тядгигатлар ясасында юйряниляряк бир ганун кими мцяййян едилмишдир ки, 
нямлик шяраитиндя НО
2
- реаксийа сцряти НО-йа нисбятян даща чох олур. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 

 
69 
1.Тябии йолла азот оксидляри неъя алыныр? 
2.Азот  оксидляринин  ямяля  эялмяси  щансы  сянайе  сащяляриндя  баш 
верир? 
3.Азотлу бирляшмялярин битки аляминдя ролуну эюстярин 
4.Нитрит  вя  нитрат  туршуларынын  фотокимйяви  йолла  алынмасы  неъя 
щяйата кечирилир? 
5.Тябиятдя азот дювраны щансы мярщяляляри ящатя едир? 
______________________ 

 
70 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin