Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы


ДАЬ-МЯДЯН ВЯ МЕТАЛЛУРЭИЙА СЯНАЙЕСИ



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

 
ДАЬ-МЯДЯН ВЯ МЕТАЛЛУРЭИЙА СЯНАЙЕСИ 
 
Даь-мядян  сянайеси  файдалы  газынтыларын  чыхарылмасы  вя  емалыны 
щяйата кечирян мцряккяб комплексдир. 
Металлурэийа  сянайеси  ися  чыхарылан  филизлярин  тямизлянмясиндян 
метал алынана гядяр эедян просеслярин ъямидир. 

 
47 
Даь-мядян  сянайеси,  гара  вя  ялван  металлурэийа  атмосферин 
зящярли  газларла  вя  бярк  тоз  щиссяъикляри  иля  чиркляндирилмясиндя 
бюйцк рол ойнайырлар. 
Дцнйада бцтцн сянайе сащяляри арасында атмосфери чиркляндирян 
мцяссисяляр  арасында  ялван  металлурэийа  икинъи,  гара  металлурэийа 
цчцнъц  йери  тутур.  Суларын  чирклянмясиндя  гара  металлурэийа 
дюрдцнъц, ялван металлурэийа ися йеддинъи йери тутур. 
Зящярли  туллантыларын  ямяля  эялмясиндя  ялван  металлурэийа 
лидердир, гара металлурэийа ися икинъи йери тутур. 
Тякъя  Русийа Федерасийасында  2000-ъи  илдя  гара металлурэийа 
сянайеси 2396 мин тон тулланты, о ъцмлядян 234,7 мин тон кцкцрд 4 
–оксид,  1635  мин  тон  дям  газы,  148,3  мин  тон    азот  оксидляри  вя  
357,6  мин    тон  бярк  тоз  щиссяъиклярини  атмосферя  бурахмышдыр. 
Чирклянмиш суларын щяъми ися 761,5 милйон кубметр олмушдур. 
Гара  металлурэийанын  ясасыны  дямир  оксидляринин  редуксийасы 
тяшкил едир. Оксидляр магнитли дямир дашы Фе
3
О
4
, гырмызы дямир дашы 
Фе
2
О
3
,  гонур  дямир  дашы  Фе
2
О
3

Щ
2
О  олуб  коксла  гарышдырылараг 
домна печляриндя редуксийа олунур: 
Ъ+О
2
=ЪО
2
 ямяля эялмиш карбон газы кюзярмиш кокс цзяриндян 
кечяряк дям газына чеврилир ЪО
2
+ Ъ= 2ЪО. 
Дям газы ися юз нювдясиндя дямири редуксийа едир: 
 
Фе
3
О
4
+ ЪО=3ФеО+ ЪО

 
ФеО+ ЪО=Фе+ ЪО

 
Просесдя кокс иштирак етдийиндян о, дямир оксидини редуксийа едя 
билир ФеО+ Ъ =Фе+ ЪО 
Дямири щямчинин, пиритин ФеС
2
 йанмасындан да алырлар: 
 
4ФеС
2
+11О
2
=2Фе
2
О
3
+8СО

 
2Фе
2
О
3
+2ЪО=4ФеО+2ЪО

 
ФеО+ЪО=Фе+ЪО

 
Дямир  филизинин  чыхарылмасы  вя  дашынмасы  заманы  ятраф  мцщитя 
чохлу  мигдарда  тоз  щиссяъикляри  йайылыр.  Диэяр  тяряфдян  домна 
печляриндя кцтляви мигдарда дям газы атмосферя бурахылыр. 
Пирит  хаммал  кими  истифадя  едилдикдя  чохлу  мигдарда  СО
2
  газы 
ямяля эялир. Йцксяк технолоэийа ясасында тикилмиш домна печляриндя 

 
48 
тутуъулар  васитясиля  дям  газы  вя  СО
2
  йыьылараг  онларын  атмосферя 
йайылмасынын гаршысы алыныр. 
Истифадя  олунан    коксларын    тяркибиндя    кцкцрдлц  бирляшмяляр 
олдуьундан,  йанма  просесиндя  ЪС
2
-карбон  сулфид  вя  пис  ийли 
меркаптанлар  алыныр  ки,  онлар  да  ятраф  мцщити  зящярляйян 
маддялярдир. 
Еля  бир  металлурэийа  сянайеси  йохдур  ки,  о  ири  шящярлярдя 
йерляшмясин.  Одур  ки,  беля  заводларын  туллантылары  ящалиси    сых  олан 
шящярлярдя  еколожи  проблемляр  йарадыр  вя  сянайе  инкишаф  етдикъя, 
мящсулдарлыг чохалдыгъа чирклянмя сцряти дя артыр. 
Гара металлурэийа заводларынын туллантылары йцксяк температурда 
(300-400
0
Ъ, бязян дя 800
0
Ъ) олдуьуна эюря истилик дашыйыъылары кими 
дя  тящлцкялидир.  Щямин  атмосфер  туллантылары  исти  олдуьундан 
тропосферин  йухары  гатларына  гядяр  галха  билир  ки,  бу  да  кцляк 
васитясиля онларын миграсийасыны сцрятляндирир. 
Ялван  металлурэийада  ясас  тящлцкя  мянбяи  зящярляйиъи  хассяйя 
малик олан аьыр металларын – мис, ъивя, гурьушун, кадмиум, синк-вя 
зящярли  газларын  СО
2
, Ф
2
, Бр
2
 вя онларын бирляшмялярин тулланты кими 
ямяля эялмясидир. 
Ашаьыдакы  ъядвялдя  ялван  металлурэийада  туллантыларын  мигдары 
кг/т метал нисбятиндя эюстярилмишдир: 
 
Елемент 
Истещсалат сащяси 
Мис-никел 
Синк-кадмиум 
Гурьушун 
Ъивя 
Арсен 

0,591 
0,363 
0,015 
Кадмиум 
0,2 
0,5 
0,005 
0,002 
Мис 
2,5 
0,14 
0,072 
0,04 
Ъивя 

0,042 
0,002 
4,8 
Никел 
9,0 

0,085 
0,03 
Гурьушун 
3,09 
2,54 
6,36 

Синк 
0,845 
15,72 
0,11 
0,35 
 
Ялван  металларын  емалы  онларын  сулфидли  бирляшмяляри  ясасында 
щяйата  кечирилир  ки,  бу  заман  аьыр  елементлярля  йанашы  кцкцрд 
оксидляри дя ятраф мцщити чиркляндирир. 
Мясялян, мисин алынмасы заманы мис парылтысы – Ъу
2
С, халкопирит 
вя йа мис колчеданы–ЪуФеС
2
, малахит-(ЪуОЩ)

ЪО
3
 хаммал  кими  

 
49 
истифадя    едилир.  Мисин    алынмасы  ашаьыдакы  реаксийалар  васитясиля 
щяйата кечирилир: 
2Ъу
2
С+3О
2
 


 2Ъу
2
О+2СО

 
2Ъу
2
О+Ъу
2
С


6Ъу+СО

Алынан  СО
2
  газынын  фаиз  мигдары  5-10%  олдугда  сулфат  туршусу 
истещсалы тяшкил едиля биляр. 
Гурьушун вя синк тябиятдя сулфидляр шяклиндя тапылыр вя онлар бирликдя 
йатаглар ямяля эятирир. Бу сулфидлярдян сярбяст метал алынаркян 6% СО
2
 
ямяля эялир ки, бундан сулфат туршусу истещсалында истифадя едилир. 
Ян горхулусу одур ки, йанма мящсулу кими чох зящярли маддя 
олан Ас
2
О
3
 ямяля эялир. Ейни заманда ямяля эялян щидроэен хлорид 
вя  щидроэен  флцорид  газлары  каталитик  зящяр  ролу  ойнайараг  сулфат 
туршусу истещсалына манечилик тюрядирляр. 
Беляликля, ялван металларын истещсалы заманы ятраф мцщитя бир чох 
елементляр  –  Се,  Ас,  Сб,  Ъу,  Аэ,  Ср,  Зн,  Ъд,  Щэ,  Ал,  Сн,  Пб,  Би, 
Мо, W, Ни тоз щалында йайылырлар. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Гара металлурэийанын туллантылары щансылардыр? 
2.  Ялван  металлурэийада  ятраф  мцщити  корлайан  ян  зящярли 
туллантылар щансылардыр? 
3.  Атмосфери  СО
2
  газындан  азад  етмяк  цчцн  щансы  тядбирляр 
мцмкцндцр? 
_________________ 
 
 
НЕФТ ЕМАЛЫ ВЯ НЕФТКИМЙА СЯНАЙЕСИ 
 
Хам  нефтин  тяркибиндя  цмуми  формулу  ЪхЩй  олан 
карбощидроэенлярдян  башга,  кцкцрдлц  цзви  бирляшмяляр,  гейри  цзви 
дузлар, дямир, ванадиум елементляри дя олур. 
Нефт  йатагларындан  фяргли  олараг  кцкцрд  йа  сярбяст щалда, йа 
да  бирляшмяляр  щалында-щидроэен сулфид, меркаптан, сулфид, дисулфид 
вя полисулфидляр шяклиндя раст эялинир. 
Онлардан  меркаптанлар-метилмеркаптан  вя  йа  метилтиол  ЪЩ
3
-СЩ, 

 
50 
етилмеркаптан вя йа етилтиол – ЪЩ
3
-ЪЩ
2
-СЩ даща чох раст эялинир. 
Щяр  ил  дцнйада  4  милйард  тондан  артыг  нефт  чыхарылыр.  Бу  нефтин 
50 милйон тону, дашынма вя емал заманы  ятраф мцщитя йайылыр. 
Дяниздян нефт чыхарыларкян ятраф мцщит даща чох чирклянир. Беля ки, 
дярин  гуйулар  газыларкян  истифадя  олунан  эил  мящлулу  дянизляря 
ахыдылараг щидросфери корлайыр. Ейни заманда нефтля бирликдя газ айрылыр 
ки, онун тяркибиндя зящярли газлар, о ъцмлядян щидроэен сулфид олур. 
Нефтля  бирликдя  чыхан  газлар  синтетик  каучук,  мцхтялиф  резин 
мямулатлар,  полиетилен,  поливинилхлорид  вя  техники  етил  спирти 
истещсалында  истифадя  олунур.  Моноетанол  аминля  газ  гарышыьында 
олан щидроэен сулфид абсорбсийа олунараг истещсала верилир ки, ондан 
да чох кейфиййятли кцкцрд тозу вя сулфат туршусу истещсал олунур. 
Оксиэен  азлыг  едян  мцщитдя  щидроэен  сулфид  йандырылдыгда 
кцкцрд  алыныр:  2Щ
2
С+О
2


2С+  2Щ
2
О,  оксиэен  йетяринъя 
олдугда ися СО
2
 газы ямяля эялир:  
 

2
С+ 3О



 2СО
2
+ 2Щ
2
О 
 
Бу кимйяви просесляр бир чох нефт чыхаран юлкялярдя апарылмыр вя 
щидроэен  сулфид  атмосферя  бурахылыр.  Дяниз  йатагларында  щидроэен 
сулфидин, цмумиййятля нефтля бирликдя чыхан газларын емалы даща да 
чятинлик тюрядир. 
Ятраф  мцщити  чиркляндирян  васитялярдян  бири  дя  неф  темалы 
заводларыдыр.  Ашаьыдакы  ъядвялдя  неф  темалы  заводларынын  тяхмини 
туллантылары эюстярилмишдир. 
Неф темалы заводларында ятраф мцщитя йайылан маддяляр арасында 
кцкцрдлц  бирляшмяляр  ясас  цстцнлцк  тяшкил  едир.  Нефт  чыхарыларкян 
меркаптанларын  мигдары  йа  олмур,  йа  да  чох  ъцзи  олдуьундан 
тящлцкя  тюрятмир.  Неф  темалы  заводларында  истифадя  олунан  гялявили 
тулланты суларынын тякрар емалы нятиъясиндя меркаптанлар ямяля эялир. 
Бу  суларын  бухарланмасы  нятиъясиндя  атмосферя  щидроэен  сулфид  вя 
меркаптанлар  йайылыр.  Одур  ки,  заводларын  йанындан  кечяркян 
хошаэялмяз ийлярин щисс едилмяси буну сцбут едир. 
 
Чиркляндириъи маддяляр 
Атмосферя бурахылан мигдар, 1000 т/ил 
Тямизляйиъи гурьу олмадыгда 
Тямизляндикдя 
Карбощидроэенляр 
190 
0,520 
Щидроэен сулфид 
0,64 
0,002 

 
51 
Дям газы 
219 
0,600 
Кцкцрд 4-оксид 
115 
0,310 
 
Адятян  йцнэцл  нефт  фраксийаларындан  –  бензин,  керосин,  дизел-
щидроэен сулфиди вя меркаптанлары айырырлар. Якс щалда бу гарышыглар 
мцщяррикин коррозийасына сябяб олур. 
Нефт йатагларындан айрылан газлар бязян йандырылыр вя просес даими 
давам  едир.  Бакы  шящяриндя  беля  «факелляр»  мювъуддур.  Бу  заман 
атмосфер даща чох чирклянир. Хырда гурум щиссяъикляри иля йанашы гейри 
стасионар йанма просеси олдуьундан там йанмайан карбощидроэенляр 
ятраф мцщитя йайылараг еколожи проблемляр йарадыр. 
Нефтайырма вя нефткимйасы сянайесиндя ятраф мцщити чиркляндирян 
маддяляр  ашаьыдакылардыр:  доймуш,  доймамыш  вя  ароматик 
карбощидроэенляр,  алкилнитрил,  асетонитрил,  дихлоретан,  хлоретан, 
метанол,  цзви  туршулар,  анщидридляр,  диоксинляр  вя  оксидляр  –СО
2

НО
2
, ЪО, ЪО
2
, щидроэен сулфид, карбон сулфид вя башгалары. 
Техноложи  гайдалара  ямял  едилмядикдя,  нефтемалы  заводларында 
катастрофлар  мейдана  эялир.  1984-ъц  илдя  Щиндистанын  Бхопол 
нефткимйа  заводунда  баш  верян  гяза  нятиъясиндя  5000  инсан  тяляф 
олду вя 100 минлярля инсан тящлцкяли дяряъядя зящярлянди. 
Мцасир  нефтемалы  заводларында  атмосферя  йайылан  зящярли 
маддялярин мигдары ящямиййятли дяряъядя азалмышдыр. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Хам нефтдя щансы гарышыглар ола биляр? 
2. Нефтин тяркибиндя олан кцкцрдлц маддяляри эюстярин. 
3.  Нефт  сянайесиндя  ятраф    мцщит  даща  чох  щансы  сябяблярдян 
чирклянир. 
4. Щидроэен сулфид щансы йолла зярярсизляшдирилир. 
5. Нефткимйа заводларынын ясас туллантыларыны эюстярин. 
_________________ 
 
 
КИМЙА СЯНАЙЕСИ 
 
Кимйа  сянайеси  атмосфери  щяддиндян  чох  чиркляндирян 
васитялярдян  биридир.  Кимйа  сянайесинин  туллантыларыны  саймаг  вя 

 
52 
тяркибини мцяййянляшдирмяк о гядяр дя асан дейилдир. 
Кимйа  сянайесинин  мящсуллары  да  чох  олуб  ясас  етибары  иля 
ашаьыдакылардыр:  туршулар,  гялявиляр,  аммонйак,  минерал  эцбряляр, 
щидроэен,  оксиэен,  азот,  тясирсиз  газлар,  хлор,  лаклар,  рянэляйиъиляр, 
полимерляр,  сцни  лифляр  вя  с.  Ашаьыдакы  ъядвялдя  кимйа  сянайесинин 
зярярли туллантылары эюстярилмишдир: 
Истещсал олунан мящсуллар 
Ятраф мцщити корлайан маддяляр 
Нитрат туршусу 
НО, НО
2
, НЩ
3
 
Сулфат туршусу 
а) нитроза цсулу иля истещсал 
б) контакт цсулу иля истещсал 
 
НО, НО
2
, СО
2
, СО
3
, Щ
2
СО
4
, Фе
2
О
3
, тозлар 
СО
2
, СО
3
, Щ
2
СО
4
, Фе
2
О
3
, ЩЪл, Ъл
2
, тозлар 
Фосфор вя фосфат туршусу  
П
2
О
5
, Щ
3
ПО
4
, ЩФ, фосфоэипс тозлары 
Аммонйак 
НЩ
3
, ЪО 
Сода 
НЩ
3
 
НаЪл-ун електролизи заманы  Ъл
2
, НаОЩ 
Хлорлу ящянэ 
Ъл
2
, ЪаЪл
2
, тозлар 
Кокскимйа сянайеси 
ЪО, ЪО
2
, фенол, нафталин, бензол вя тюрямяляри 
Карбамид 
НЩ
3
, ЪО, (НЩ
2
)
2
ЪО, тозлар 
Аммониум шорасы 
ЪО, НЩ
3
, ЩНО
3
, НЩ
4
НО
3
, тозлар 
Суперфосфат  
Щ
2
СО
4
, ЩФ, суперфосфат тозу 
Гарышыг эцбряляр 
НО,  НО
2
,  НЩ
3
,  ЩФ,  Щ
2
СО
4
,  П
2
О
5
,  ЩНО
3

эцбря тозлары 
Карбофос 
СО
2
, П
2
О
5
, Щ
2
С, карбофос тозу 
Каьыз вя селцлоза 
Щ
2
С, меркаптанлар, тцстц вя тоз 
Поливинилхлорид гятраны 
Щэ, ЩэЪл
2
, НЩ
3
 
Гузугулаьы туршусу 
НО, НО
2
, Ъ
2
Щ
2
О
4
, тозлар 
Сиркя туршусу 
ЪЩ
3
ЪОЩ, ЪЩ
3
ЪООЩ 
Тетрахлоретилен 
ЩЪл, Ъл
2
 
Метанол 
ЪЩ
3
ОЩ, ЪО 
Карролактам 
НО, НО
2
, СО, Щ
2
С, ЪО 
Асетон 
ЪЩ
3
ЪОЩ, (ЪЩ
3
)
2
ЪО 
Сцни лифляр 
Щ
2
С, ЪС
2
 
Синтетик каучук 
Стирол, толуол, асетон, изопрен 
Лак вя рянэляр 
ЪхЩй вя доймамыш туршулар 
 
Эюрцндцйц кими, кимйа сянайеси мцхтялиф агрегат щалында 100-
лярля кимйяви бирляшмялярин ятраф мцщитя йайылмасынын мянбяи щесаб 

 
53 
олунур. 
Коксун  алынмасы  мисалында  буну  харатеризя  етмяк  олар.  Кю-
мцрц  1000
0
Ъ-дя  кокс  батарейаларында  гыздырдыгда  мясамяли  бярк 
маддя – кокс алыныр. Ондан металлурэийада йанаъаг вя редуксийа 
едиъи  кими  истифадя  едирляр.  Кокс  алынаркян  тяркибиндя  300  мцхтялиф 
кимйяви  бирляшмя  олан  кокс  газы  да  ямяля  эялир  ки,  онлардан  ЪО, 
Щ
2
, ЪС
2
, НЩ
3
, ЩЪН, бензол, толуол, ксилол, фенол, пиридин антрасен 
вя б. даща зярярлидир. 
Бу  маддялярдян  бир  нечясинин  кансероэен  хассяси  ашкар 
едилмишдир. 
Кокс  газлары  емал  едилдикдя  бир  чох  ящямиййятли  мящсуллар 
алыныр.  Бу  газлар  судан  бурахылдыгда  илк  нювбядя  НЩ
3
  суда  йахшы 
щялл  олдуьундан  аммониум  дузларына  чеврилир.  Удулмайан 
аммонйак  сулфат  туршусунда  щялл  олараг,  ящямиййятли  олан 
аммониум сулфат эцбрясиня чеврилир. 
Бензол,  толуол,  ксилол  солйар  йаьында  щялл  едилир  вя  сонра 
говулараг ящямиййятли мящсуллар алыныр. Даш кюмцр гятраны чюкцнтц 
щалында  алыныр  ки,  бундан  натриум    щидроксидин  кюмяйиля  фенол 
синтез  едилир.  Ящямиййятли  щялледиъилярдян  олан  пиридин-Ъ
5
Щ
5
Н 
гятраны  сулфат  туршусунда  щялл  етдикдя  су  фазасына  кечир.  Нафталин 
кристаллашма  йолу  иля  алыныр.  Истифадя  олунмайан  Щ
2
,  ЪО,  ЪЩ
4
 
йенидян системя гайыдараг истилик мянбяи кими истифадя олунур. 
Кокс кимйасынын ящямиййятли мящсуллары истифадя олунур вя ейни 
заманда атмосферин чирклянмясинин гаршысы алыныр. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.  Атмосфери  кцкцрд  газлары  иля  чиркляндирян  мцяссисяляр 
щансылардыр? 
2. Атмосферя ян чох азот оксидляри бурахан мцяссисяляри эюстярин. 
3.  Озон  даьыдыъы  маддялярдян  олан  Ъл
2
  газы  щансы  кимйа  сянайе 
мцяссисяляриндя атмосферя йайылыр? 
4.  Кокс  газлары  ня  заман  алыныр  вя  тяркибиндя  олан  бирляшмялярин 
бир нечясини эюстярин. 
5. Кокс газларынын емалы щансы проблемляри щялл едир? 
_________________ 
 

 
54 
 

 
55 
ТИКИНТИ МАТЕРИАЛЛАРЫ СЯНАЙЕСИ 
 
Атмосфери  чиркляндирян  аерозолларын  йаранмасында  кичик  юлчцлц 
бярк  ъисимлярин  ролу  бюйцкдцр.  Бу  хырда    щиссяъиклярин  ян  чох 
мигдары  тикинти  материалларынын  алынмасы  вя  дашынмасы  заманы 
атмосферя йайылыр. 
Тикинти  материалларынын  бир  групу  –  тикинти  дашлары,  гум,  чынгыл, 
ящянэ  дашы,  тябашир,  мярмяр,  эипс,  эил  вя  б.  емал  едилмядян  истифадя 
едилир. 
Диэяр  група  ися  бир  чох  сянайе  мящсуллары-семент,  сюнмямиш 
ящянэ,  бетон,  дямирбетон,  силикат  кярпиъляри,  шцшя,  шцшялифляри,  шифер, 
истилийи  мцщафизя  едян  материаллар,  мцхтялиф  синтетик  трубалар, 
дюшямя  плитяляри  вя  б.  ися  ири  мцяссисялярдя  емал  едилир  вя  онларын 
истещсалы, дашынмасы вя тятбиги заманы ятраф мцщит чирклянир. 
Тикинти  материалларынын  истещсалы  заманы  дцнйада  2,5  милйард 
тондан  чох  минерал  хаммал  истифадя  олунур.  Бу  хаммалын 
чыхарылмасы вя дашынмасы заманы атмосфер тозлары йараныр ки, бу да 
ятраф  мцщитин  чиркляндириъиляриндяндир.  Диэяр  зящярли  ъящят  одур  ки, 
дашынан  хаммалларын  йериндя  истифадя  олунмайан  бошлуглар 
йаранараг кянд тясяррцфат сащялярини азалдыр. 
Тикинти  материалларынын  сон  мягсядя  чатмасы  бир  сыра  техники  вя 
кимйяви  просеслярдян  кечир  –  йердян  чыхарылма,  дашынма, 
хырдаланма,  компонентлярин  гарышдырылмасы,  гурутма,  йандырма, 
габлашдырма  вя  с-ки,  бу  просеслярин  щяр  бир  зянъириндя  атмосфер 
чирклянир. 
Мясялян, 2004-ъц илдян башлайан вя 2006-2007-ъи иллярдя интенсив 
давам  едян  Бакыдакы  тикинти  ишляринин  щяйата  кечирилмяси  заманы 
яксяр  материаллар  вя  хаммал  яйалятлярдян  дашыныр.  Бу  заман 
дашынма  технолоэийасына  ямял  олунмадыгда  атмосфер  тоз 
щиссяъикляри иля даща чох чирклянир. 
Эянъябасар  зонасындан  дашынан  эипс  цстц  ачыг  машынларда 
дашындыьындан 300 км-дян артыг йол бойу тозлама давам едир. 
Атмосфер  тозларынын  йаранмасында  семент  истещсалы  заводлары 
ясас  йерлярдян  бирини  тутур.  Ян  кейфиййятли  семент  нювц  олан 
портланд  сементинин  истещсалы  просесиндя  атмосферин  чирклянмясиня 
нязяр  йетиряк.  Мялумдур  ки,  бу  сементин  истещсалы  заманы  ящянэ 
дашы – ЪаЪО
3
 вя эилдян – Ал
2
О

¸2СиО
2
¸ 2Щ
2
О истифадя олунур. Эил вя 

 
56 
ящянэ дашы арасында эедян кимйяви реаксийа ашаьыдакы кими эедир: 
 
 
 
Ал
2
О
3
¸ 2СиО
2
¸ 2Щ
2
О          Ал
2
О
3
+ 2СиО
2
↑+ 2Щ
2
О 
 
ЪаЪО
3
           ЪаО+ ЪО
2
↑ 
 
Сон реаксийа мящсуллары бир-бириля гарышдырылараг семент алыныр ки, 
онун тяркиби – ЪаО ¸ СиО
2
 ¸ Ал
2
О
3
 – кимидир. 
Хаммалын тяркибиндя диэяр оксидлярдя ола билир. Бунлар сементин 
кейфиййятиня мянфи тясир эюстярмир – Фе
2
О
3
, ЗнО, - яксиня бяркидиъи 
елемент кими ящямиййятлидир. 
Семент  заводларынын  тцстц  баъаларында  йцксяк  температур 
щалында  су  бухары  вя  йанаъаьын  сон  мящсуллары  арасында  бярк  тоз 
щиссяъикляри  атмосфер  чиркляндириъиляринин  ян  тящлцкялиси  щесаб 
олунур. 
Семент  заводларынын  йерляшдирийи  зонада  щаванын  чирклянмя 
дяряъяси 100-120 мг/м
3
 олур, ящянэ заводларында ися 70-80 мг/м
3
 
тяшкил  едир.  Йолверилян  мигдар  гатылыьы  (ЙМГ)  ися  6  мг/м
3
  олараг 
гябул  едилмишдир.  Семент  вя  сюнмямиш  ящянэ  истещсал  едян 
заводларын  туллантыларында  аьыр  металлардан  Пб,  Ти,  Ср,  Ър  хейли 
мигдарда  олур  ки,  бунлар  еколоэийаны  корлайыр.  Завод  тозлары, 
кцляйин тясириндян узун йол гят едяряк торпаьа чюкцр. Тядгигатлар 
эюстярмишдир ки, Гарадаь семент заводунун туллантылары Иран Ислам 
Республикасынын атмосфериня гядяр миграсийа едир. 
Эипс  истещсалынын  тозлары  атмосфер  щавасыны  1,5-2  км  радиусда 
чиркляндиря  билир.  Сусузлашдырылмыш  эипс  -  ЪуСО

¸  0,5Щ
2
О  алебастр 
адланыр вя тябии эипсдян алыныр: 
 
ЪаСО

¸ 2Щ
2
О                   ЪаСО

¸ 0,5Щ
2
О+ 1,5Щ
2
О 
 
Алебастрдан  тиббдя  вя  ящянэ-гум  гарышдырылараг  биналарын 
сувармасында истифадя олунур. 
Тикинти  материалларындан  шцшянин  истещсал  заманы  атмосферин 
чирклянмяси  даща  тящлцкялидир.  Ади  пянъяря  шцшясинин  истещсалында 
На
2
ЪО
3
  вя  СиО
2
  тятбиг  олунур.  1500
0
Ъ-дя  ашаьыдакы  реаксийалар 
нятиъясиндя алынан мящсуллар истифадя едилир: 
 
На
2
ЪО

+ СиО
2


На
2
О

СиО

+ ЪО
2
  
т
0
Ъ 
т
0
Ъ 
150-180
0
Ъ 

 
57 
 
ЪаЪО

+ СиО
2
 


ЪаО

СиО

+ ЪО
2
  
 
Тяркибиндяки  На
2
О  диэяр  оксидлярля  явяз  олундугда  мцхтялиф 
рянэли  вя  биллур  шцшя  алмаг  олур.  Шцшя    яридилян  заводларын 
туллантыларындан  ян  тящлцкялиси  гайнар  шцшя  лифляридир  ки,  о  тяняффцс 
йолларына  дцшдцкдя  аьъийяр  хярчянэинин  риски  бир  нечя  дяфя  артыр. 
Шцшя лифляриндян истилик изолйатору кими исрифадя олунур. 
Тикинти  материалы  кими  истифадя  олунан  асбестли  мящсулларын 
истещсалы  заманы  кансероэен  асбест  тозлары  даща  тящлцкялидир. 
Тядгигатлар  эюстярмишдир  ки,  бу  тозлар  ишчилярин  палтарлары  васитясиля 
евляря дашына билир вя тящкцля йарадыр. 
Атмосфери чиркляндирян тикинти материалларындан бири дя асвалтбетон  
заводларыдыр. Бу истещсал сащясиндя даими гайнар тцстц вя она гарышмыш 
битум щиссяъикляри атмосферя чюкяряк ятраф мцщити чиркляндирир. 
Сон  заманлар  дюшямя  материалы  кими  йени  маддялярдян 
щазырланмыш  Линолеумдан  истифадя  олунур.  Поливинилхлорид  ясасында 
щазырланмыш бу синтетик материалын алынмасы  цчцн фталат анщидриндян 
дя (40%) истифадя едилир. Фтал туршусунун  
 
                                           мцряккяб ефирляри бу просесдя  
 
 
пластификатор  ролу  ойнайыр.  Фтал  туршусунун  тюрямяляриндян  диэяр 
сянайе сащяляриндя – пестисидлярин, дезодорантларын, лак вя рянэлярин 
щазырланмаларында  эениш  истифадя  едилир.  Фталатлара  щяр  йердя, 
торпагда, ярзаг мящсулларында, суда вя щавада раст эялмяк олур. 
Фталатларын  ъанлы  организмляря  зярярли  тясири  ашкар  едилмишдир. 
Фталартлар  биткиляря  тясир  едяряк  Хлороз  хястялийи  йарадыр.  Актив  щялгя 
олдуьундан  фол  туршусунун  синтезиня  манечилик  тюрядяряк  хлорофиллин 
синтезини  дайандырыр.  Щейванлар  цзяриндя  апарылан  тядгигатлар 
эюстярмишдир  ки,  бу  маддяляр  организмдя  олан  кечид  елементляри  иля 
комплекс  бирляшмяляр  ямяля  эятиряряк  онларын  биокатализатор  тясирини 
мящв едир. 
Фтал  туршусунун  ефири-ди-2-етилщексил  фталат  щейван  вя  инсанларда 
мутаэен,  кансероэен  вя  тератоэен  тясир  эюстярир.  Фталатларын 
максимал дозасы 10 мг/м
3
 олараг гябул едилмишдир. 
ЪООЩ 
ЪООЩ 

 
58 
Йухарыда  эюстярилян  цзви  вя  гейри-цзви  маддяляр  ятраф  мцщитин 
чиркляндириъиляри олуб, тикинти материалларынын истещсалы заманы алыныр.  
Бу  истещсал  сащяси  еляъядя  гара  вя  ялван  металлурэийа 
утилизасийасында явяз олунмаз хидмятя маликдир. 
Мясялян,  Эянъя  алцминиум  заводунун  туллантуларындан  ода 
давамлы  –  силикат  кярпиъляринин  истещсалында  хаммал  кими  истифадя 
етмяк олар. Бу шяртля ки, онун тяркибиндя олан вя  суда йахшы  щялл 
олан  гяляви  метал  оксидляри  чыхарылсын.  Бир  нечя  ил  бундан  яввял, 
технолоэийайа  ямял  олунмадан  бу  заводун  туллантыларындан 
щазырланан  кярпиъляр  тикинти  материалы  кими  истифадя  едилди  вя  бир 
мцддятдян  сонра  щаванын  рцтубяти  щесабына  ашынараг  даьылдылар. 
Нятиъядя  Эцлцстан  гясябясиндя  бу  кярпиъля  тикилян  бир  нечя  ев 
даьылды. 
Туллантысыз  технолоэийа  ХХ  ясрин  девизиня  чеврилмишдир.  Елми-
техники  тякмилляшмя  нятиъясиндя  бир  сыра  туллантылардан  чох 
ящямиййятли  мямулатлар  щазырланмагдадыр:  керамзит,  мцхтялиф 
дюшямя  вя  таван  юртцкляри,  тол,  рубероид,  щидроизол  йасийа  ма-
териаллары сянайе туллантыларындан синтез едилмякдядир. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Тикинти материалларына щансы минерал хаммаллар аиддир? 
2.  Тикинти  материалларынын  истещсалы  заманы  ятраф  мцщити 
чиркляндирян туллантылар щансылардыр? 
3.  Семент,  кярпиъ,  эипс,  шцшя  истещсалы  заманы  бярк  щиссяъиклярин 
тяхмини тяркиби нечядир? 
4.  Линолеум  истещсалында  щансы  цзви  маддя  тятбиг  олунур  вя  онун 
зярярли тясири нядян ибарятдир? 
5.  Туллантысыз  технолоэийа  нядир  вя  сянайе  туллантыларындан  щансы 
тикинти материаллары емал едилир? 
_________________ 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin