Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан кянд тясяррцфаты академийасы



Yüklə 1,27 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/17
tarix03.02.2017
ölçüsü1,27 Mb.
#7576
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17

ЙЕР ПЛАНЕТИ ВЯ ЪАНЛЫ АЛЯМ 
 
Йер эцняш системинин Эцняшдян мясафясиня эюря цчцнъц (149,6 

 10
6
 
км, тягриби 150000000 км), юлчцсц вя кцтлясиня эюря бешинъи планетидир. 
Йер  групу планетляри – Меркури, Венера, Йер вя Марс  – арасында ян 
бюйцк  олан,  Йер  планети  мцасир  космогоник  бахышлара  эюря  тягрибян 
4,5  милйард  ил  бундан  яввял,  эцняшятрафы  фязада  тябиятдяки  сяпинти 
щалындакы  бцтцн  мялум  кимйяви  елементлярин  конденсасийасындан 
йаранмышдыр. Эцняш системиндяки башга планетлярдян фяргли олараг Йер 
планетиндя  ъанлы  алям,  о  ъцмлядян  инсан  мейдана  эялмишдир  (4,5 
милйон ил бундан яввял). 
Сон  илляр  Йерин  формасынын  сцни  пейклярля  юйрянилмяси  эюстярмишдир 
ки,  Йерин  формасы  мцряккяб  олуб  цряйя  охшайыр.  Одур  ки,  кардиодид 
адландырылмышдыр.  Шимал  гцтбц  районунда  планетимиз  габарыг,  ъянуб 
гцтбцндя ися батыгдыр. 
Йер планети Йер габыьындан, мантийадан вя нцвядян ибарятдир. 
Америка  эеокимйачысы  Б.Мейсонун  щесабламаларына  эюря  Йер 
планетинин кимйяви тяркиби фаизля ашаьыдакы кимидир: 
 
Дямир 
34,63 
Натриум 
0,57 
Оксиэен 
29,53 
Хром 
0,26 
Силисиум 
15,20 
Манган 
0,22 
Магнезиум 
12,70 
Кобалт 
0,13 
Никел 
2,39 
Фосфор 
0,10 
Кцкцрд 
1,93 
Калиум 
0,07 
Калсиум 
1,13 
Титан 
0,05 
Алцминиум 
1,09 
 
 
 
Йерин ямяля эялмяси, ясасян радиоактив елементлярин, - уран ториум 
вя  калиумун  радиоактив  изотопларынын,  парчаланмасы  заманы  айрылан 
истилик  щесабына  Йер  тякинин тядриъян исинмясиня сябяб олан маддянин 
диференсасийасы иля мцшащидя олунмушдур. Бу дифференсасийа нятиъясиндя 
Йер  консентрик  йерляшян  вя  кимйяви  тяркиби,  агрегат  щалы  физики 
хассяляриня  эюря  фярглянян  эеосферляря  бюлцнмцшдцр.  Мяркязиндя 
мантийа тябягяси иля ящатялянян Йерин нцвяси йаранмышдыр. 
Яримя просесиндя мантийадан айрылмыш маддянин ян йцнэцл вя асан 
ярийян компонентляриндян мантийа цзяриндя Йер габыьы йаранмышдыр. 

 
34 
Йер габыьы цзви алямин инкишафы цчцн ялверишли гат олуб, щяъминя эюря 
Йерин 1,2%-ни, кцтлясиня эюря 0,7%-ни тяшкил едир. Йер габыьы принсипъя 
фярглянян ики ясас структурдан – материкляр вя океанлардан, ибарятдир. 
Йер габыьынын галынлыьы материклярля вя океанларда мцхтялиф дяринликдя 
олуб, 20-70 км дяринлийиня гядяр щесаб едилир. 
Йер  габыьынын  кимйяви  тяркиби  Йер  планетинин  кимйяви  тяркибиндян 
фярглянир вя ашаьыдакы кимидир: 
О
2
-47,2%;  Си-27,6%;  Ал-8,8%;  Фе-5,1%;  Ъа-3,6%;  На-2,64%;  К-
2,6%; Мэ-2,1%. 
Йер габыьынын 99,64% - 8 елементин пайына дцшцр. 
Илк  дяфя  1898-ъи  илдя  Америка  алими  Ф.У.Кларк  50-йя  гядяр 
елементин йер габыьында йайылмасыны фаизля щесабламышдыр. Одур ки, рус 
алими А.Й.Ферсман елементлярин йайылмасыны, Кларкын шяряфиня «Кларк» 
адланмасыны тяклиф етмишдир. 
Йер планетинин ян мцщцм хцсусиййяти ъанлы организмлярин фяалиййяти 
иля  йаранан  биосфер  тябягясинин  олмасыдыр.  Мцхтялиф  мялуматлар 
топлусуна ясасян Йер цзяриндя 1,2-2 милйон щяддиндя щейван вя битки 
нювц вардыр ки, ондан да ¾ щиссяси биткидир. 
Йер габыьынын цст щиссяси щава океаны иля ящатя олунмушдур ки, буна 
атмосфер («атмос» йунанъа бухар, «спщаира»-кцря демякдир) дейилир. 
Мцасир  йер  атмосферинин  бярк  юртцкдян  айрылан  газлардан  ямяля 
эялмяси эцман едилир. 
Алт гатлардакы су бухары, буз дяняъикляри, щис, тоз нязяря алынмаса, 
йер  Атмосферинин  алт  гатынын  тяркиби  сабит  олуб,  78,08%  азот,  20,95% 
оксиэен,  0,93%  аргон,  0,03%  карбон  газы,  0,01%-и  ися  щидроэен, 
щелиум, криптон, ксенон вя неон газларындан ибарятдир. 
Щцндцрлцкдян  асылы олараг атмосферин тяркиби дяйишир. 
Одур  ки,  Щомосфер  (йунанъа  «щомос»  ейни)  вя  Щетеросфер 
(йунанъа «щетеро»-мцхтялиф) гатларына айрылыр. 
Атмосфер щаванын йахшы гарышан вя молекулйар азотун молекулйар 
оксиэендян 4 дяфя чох олан тябягясидир. 
Щетеросфердя  оксиэен  вя  азот  молекулларынын  парчаланмасы 
нятиъясиндя  щаванын  тяркиби  дяйишир.  20-30  км  щцндцрлцкдя 
молекулларын атомлара парчаланма просеси башлайыр. Тяхминян 100 км 
щцндцрлцкдя  ися газлар атом щалында олурлар. 
Йер планетинин ъанлылар йашайан щиссяси франсыз биологу Ж.Б.Ламарк 
тяряфиндян  «БИОСФЕР»  адландырылмышдыр.  Ламаркын  «биосфери» 

 
35 
атмосфер,  щидросфер  вя  литосфер  тябягяляри  кими  айрылыгда  анализ 
едилмишдир. 
Одур ки, ятраф мцщитин чирклянмяси вя онун кимйяви тядгиги бирсферя 
бир баша тясир едян тябягяляр цзря айрылыгда анализ едиляъякдир. 
 
АТМОСФЕР ВЯ ОНУН ГУРУЛУШУ 
 
Бизим  йашадыьымыз  щава  океаны  атмосфер  адланыр.  Атмосфер 
газларынын цмуми чякиси 5¸13¸10
15
т олуб, тяркиб вя хассяляриня эюря, еляъя 
дя Йер габыьындан мясафясиня эюря фярглянирляр. 
Йеря  ян  йахын  атмосфер  гаты  Тропосфер  (йунан  дилиндя  –тропос-
дяйишян демякдир) адландырылыр. Онун щцндцрлцйц йерлярдян асылы олараг 
дяйишир: екватор цзяриндя 16-18 км, гцтблярдя ися ашаьы олуб, 8-10 км 
олур.  Тропосфердя  эедян  просесляр  иглим  дяйишмясиня  вя  диэяр 
щадисяляря  тясир  эюстярир.  Ъанлы  организмляр  тропосфер  васитясиля  даими 
ялагядя  олур.  Тропосфердя  йаьынтылар,  булудлар,  илдырым  бошалмалары, 
щава  бурульанлары,  температур  вя  фясил  дяйишмяляри  ямяля  эялир. 
Тропосферин йухары гатларына эетдикъя температур ашаьы дцшцр. 
Тропосферин  цст  гаты  ися  Стратосфер  (латын  сюзц  олуб,  мянасы  – 
дюшямя,  гат)  йерляшир.  Бурада  йцксяклийин  мцяййян  щцндцрлцйцндя, 
температур дяйишмяз галыр. Сонракы щцндцрлцкдя ися артмаьа башлайыр. 
Стратосфердя  Озон  гаты  йерляшир.  Озон  тропосфердя  дя  вардыр,  лакин 
ядябиййат  мялуматларында  фяргли  рягямляр  эюстярилирся  дя,  ясас  озон 
кцтляси 5-30 км-дя топланмышдыр. 
Йердян  50  км  йцксякликдя  Мезосфер  (мянасы  арагаты  демякдир) 
йерляшир  вя  бурада  температур  йенидян  ашаьы  дцшцр.  80  км-дян 
йцксякдя  ися  термосфер  (истилик  гаты  демякдир)  йерляшир  ки,  онун  дягиг 
сон  сярщядди  йохдур.  400  км-дян  йухарыда  ися  екзосфера  (хариъи  гат) 
йерляшир. 
Йердян йцксяйя галхдыгда щава сейрякляшир вя щава кцтлясинин 90%-
и  1-16  км  щцндцрлцкдя  йяни  тропосфердя  йерляшмишдир.  Одур  ки, 
йуксяклийя  галхдыгъа  щава  сейряк  олдуьундан  тяняффцс  чятинляшир. 
Бунун  сябяби  олараг  10  км-дян  йцксякдя  учан  реактив  тяййарялярин 
сцрцъцляри оксиэен балонундан истифадя едирляр. 
Мезосфердян йухары тябягя Термосфер (истилик сферасы) адланыр вя сон 
сярщядди  800  км  щцндцрлцкдядир.  Тягрибян  200  км  щцндцрлцкдя 
температур  525-725
0
С  олур.  Термосферин  йухары  сярщяддиндя  йерляшян 

 
36 
Термопауза  адлы  кечид  тябягясиндя  ися  температур  1725-2725
0
С-йя 
чатыр. 
  
Суал вя тапшырыглар 
 
1.Йерин атмосфери щансы гатлардан ибарятдир? 
2.Атмосферин температуру йцксякликдян асылы олараг неъя дяйишир? 
3.Озон тябягяси атмосферин щансы гатында  даща чохдур? 
4.Биосфер гатынын ящямиййяти нядян ибарятдир? 
_________________ 
 
 
АТМОСФЕРИН КИМЙЯВИ ТЯРКИБИ 
 
Атмосферин  кимйяви  тяркиби  ХВЫЫЫ  яср  тядгигатларындан  сонра 
мцяййянляшмиш олду: онун ясас тяркиб елементи олан азот 1772-ъи илдя 
Резерфорд,  1773-ъц  илдя  Шейеле,  1776-ъы  илдя Лаваузйе тяряфиндян кяшф 
едилмишдир. Азотун щавада фаиз тяркиби 78,08%-дир. 
Атмосферин  фаиз  мигдарына  эюря  –  20,95%  икинъи  елементи  олан 
Оксиэен щаггында илк мялуматы 1774-ъц илдя Пристли вермиш, лакин онун 
кяшфи Лавуазйе тяряфиндян – 1776 даща да дягигляшдирилмишдир. 
Тяркиб  фаизиня  эюря  –  0,93%  цчцнъц  елемент  олан  Аргон  1894-ъц 
илдя Рамзай тяряфиндян кяшф едилмишдир. 
Атмосферин кимйяви тяркиби ашаьыдакы ъядвялдя эюстярилмишдир. 
 
 
Газлар 
Формулу 
Гатылыьы, % 
Атмосфердя мигдары х10
9
 тон 
Азот 
Н
2
 
78,084 
3,900000 
Оксиэен 
О
2
 
20,948 
1,200000 
Аргон 
Ар 
0,934 
67000 
Карбон газы 
ЪО
2
 
0,032 
2600 
Су бухары 
Щ
2
О 
Нязяря алынмыр 
14000 
Неон 
Не 
18,18,10
-6
 
65 
Криптон  
Кр 
1,14,10
-6 
17 
Метан 
ЪЩ
4
 
2,00,10
-6
 

Щелиум 
Ще 
5,24,10
-6
 

Озон 
О
3
 
0,15,10
-6
 

Ксенон 
Хе 
0,087,10
-6 

Азот-1 оксид 
Н
2
О 
0,5,10
-6
 

Дям газы 
ЪО 
Чох аз 
0,6 
Щидроэен 
Щ
2
 
0,5,10
-6
 
0,2 
Аммонйак  
НЩ
3
 
Чох аз 
0,02 

 
37 
Азот-4 оксид 
НО
2
 
0,01,10
-6
 
0,013 
Азот-2 оксид 
НО 
ири 
0,005 
Кцкцрд-4 оксид 
СО
2
 
0,5,10
-6
 
0,002 
Щидроэен сулфид 
Щ
2
С 
изляри 
0,001 
Ъядвялдя  эюстярилян  газлар  узун  мцддятли  тякамцл  нятиъясиндя 
тябии  йолла  ямяля  эялмиш  вя  чанлы  варлыгларын  щяйат  фяалиййяти 
нятиъясиндя аз да олса дяйишмишдир. 
Биоложи  вя  кимйяви  просесляр  нятиъясиндя  аммонйак,  кцкцрд 
газлары,  щидроэен,  сулфид  вя  с.  ямяля  эяляряк  атмосферин  тяркиб 
щиссясиня  чеврилмишдир.  Цзви  маддялярин  вя  карбонлу  диэяр 
бирляшмялярин чцрцмяси нятиъясиндя метан вя щидроэен сулфид газлары 
ямяля эялир. Азот оксидляри ися илдырым бошалмалары нятиъясиндя ямяля 
эялир.  Дцнйада  щяр  санийядя  100-я  гядяр  илдырым  бошалмалары  гейд 
едилир. 
Атмосфер  щавасындан  сянайедя,  техникада,  тиббдя  истифадя 
олунан бир сыра газлар алыныр. Тясирсиз газлар, азот, оксиэен, карбон 
газы,  щидроэен  ясасян  щаванын  майеляшмясиндян  алыныр.  Тябии 
газларын,  кюмцрцн,  нефтин  тябии  ещтийатлары  эетдикъя  азалдыьындан, 
щава  атмосфериня  эюстярдикляри  тясирляр  дя  дяйишмялидир.  Оксиэеня 
тялябатла  онун  ямяля  эялмяси  арасындакы  нисбят  биринъинин  чох 
олмасы  сябябиндян  дяйишир  вя  бу  щадися  эяляъякдя  даща  чох  щисс 
едиляъякдир. 
Атмосфердя  олан  аз  мигдар  газ  гатышыгларынын  «йашама» 
мцддяти  бир  нечя  суткадан  100  иля  гядяр  дяйишя  билир  вя  ашаьыдакы 
газ сырасында «йашама» мцддяти чохалыр: 
 
О
3
; ЪО;  ЪЩ
4
; Щ
2
;  Н
2
О 
 
Атмосфер  щавасында  бир  сыра  микроорганизмляря-бактерийалар, 
вируслар,  киф  эюбялякляри  вя  с.  раст  эялинир  ки,  онлар  щавада  артыб 
чохала билир. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1. Атмосферин ясас тяркиб газлары щансылардыр? 
2. Су бухары щансы гатда даща чохдур? 
3.  Атмосфердя  чох  аз  мигдар  тяшкил  едян  газларын  ямяля  эялмя 
мянбяини эюстярин. 

 
38 
4. Щансы газлар атмосфер щавасындан алыныр? 
_________________ 
 
 
 
АТМОСФЕРИН МЦХТЯЛИФ ТЕРМИКИ ГАТЛАРЫНЫН 
ЭЮСТЯРИЪИЛЯРИ  ВЯ АТМОСФЕР ТЯЗЙИГИ 
 
Йерин  ясас  енержи  мянбяйи  Эцняшдир.  Эцняшдян  эялян  радиасийа 
ахынынын  1  дягигядя  1  см
2
  сащяйя  дцшян  мигдары  Эцняш  сабити 
адланыр  вя  8,2  Ъоул  тяшкил  едир.  Эцняшин  ясас  енержиси  гысадальалы 
радиасийа  васитясиля  дахил  олур.  Бу  дальаларын  максимум  мигдары 
эюрцнян областда олуб 470 нм узунлуьундадыр. 
Йерин атмосфери дальа узунлуьу 320-400 нм диапазонунда олан 
ултрабянювшяйи  (УБ)  шуалары  бурахараг  йер  сятщиня  эюндярир.  Йер 
габыьы  –  гуру  вя  океан  сятщи  бу  шуалары  удараг  гызыр  вя  бцтцн 
гыздырылмыш ъисимляр кими щямчинин, инфра гырмызы (ИГ) шцалары да якс 
етдирир. Якс олунан шцаланманын интенсивлийи Стефан-Болсман тянлийи 
иля, мцтляг гара ъисим цчцн эюстярилир. И=

Т
4
[

=5,67

10
-8
 Бт/м
2

к
4
]. 
Якс  олунан  енержи  атмосфер  тяряфиндян  удулараг,  нятиъядя  исти 
щаванын йухары галхмасына сябяб олур. 
Щесабламалар эюстярмишдир ки, 1 см
2
 атмосферин цст щиссясиня илдя 
1050 ккал енержи уйьун эялир. Эцняшдян эялян бу енержинин 275 ккал-
си  булудлар  васитясиля  якс  олунур,  75  ккал  бузлаглар  вя  океанларда 
цзян  бузлар  васитясиля  якс  етдирилир.  Атмосферин  юзцндя  олан  газ 
молекуллары, аерозол щиссяъикляри бу енержинин 50 ккал удур. 
Гысадальалы  радиасийа  шцалары  илдя  1  см
2
  йер  сятщиня  450  ккал 
енержи  шяклиндя  дахил  олур.  Бу  енержинин  бир  щиссяси  су  бухарларынын 
ямяля  эялмясиня  сярф  олунур.  Удулмуш  енержинин  бир  щиссяси  ися 
инфрагырмызы  шцалар  васитясиля  йеня  дя  атмосферя  гайыдыр.  Сонунъу 
просесляря илдя 300 ккал/см
2
 енержи сярф едилир.  
Беляликля, атмосферин истилик балансы ашаьыдакы кими эюстяриля биляр. 
Бу дахил олан енержи ккал/см

ил ващиди иля эюстярилмишдир: 
 
Эцняшдян эялян гысадальалы шцалар 
250 
Су бухарларынын конденсляшмяси 
220 
Щаванын конвексийасы 
80 

 
39 
Инфра гырмызы шцалар (якс олунан) 
1075 
                Ъями 
1625 
 
Атмосферин  гябул  етдийи  енержинин  625  ккалориси  атмосфер 
тяряфиндян  космоса  якс  олунур,  100  ккалориси  ися  йер  сятщиня 
эюндярилир. 
Беляликля,  атмосфер  йерин  истилик  балансыны  системляшдирян  ясас 
щава  кцтлясидир.  Атмосферин  мцхтялиф  гатларында  температурун 
дяйишмяси ашаьыдакы ъядвялдя верилмишдир. 
 
Зоналар 
Дяниз сявиййясиндян 
ашаьы вя йухары щяд, 
км-ля 
Температур, 
0
С 
Ашаьы сярщяд 
Йухары сярщяд 
Тропосфера  
0-(8-18) 
15 
-56 
Стратосфера  
(8-18)-(50-55) 
-56 
-2 
Мезосфера  
(50-55)-(80-85) 
-2 
-90 
Термосфера  
(80-85)-1000 
-92 
1200 
 
Атмосфер тябягясиндя температрур режимлярини илк дяфя 1899-ъу 
илдя Франсыз эеофизики Тейсеран де Бору юйрянмишдир. 
Атмосферин  кимйяви  тяркиби  вя  гурулушу  мцхтялиф  алимляр 
тяряфиндян тядгиг едилмишдир. 
А.Лавуазйе  илк  дяфя  щаванын  мцряккяб тяркибя  малик олмасы 
идейасыны  иряли  сцряряк,  азотун  вя  оксиэенин  мигдар  фаизлярини 
вермишдир. 
У.Рамзай  1884-1896-ъы  иллярдя  атмосфердя  тясирсиз  газларын 
варлыьыны кяшф етмишдир. 
Атмосферин  ясас  эюстяриъиляриндян  бири  «атмосфер  тязйигидир». 
Атмосфер  тязйиги  атмосферин  Йер  сятщиня  вя  ъисимляря  етдийи 
тязйиг  олуб,  щяр  бир  нюгтядя  атмосферин  цст  сярщяддиня  гядяр 
олан щава сцтунунун аьырлыьы иля мцяййян едилир. 
Атмосфер  тязйигинин    йцксякликдян    асылы    олараг  дяйишмясини 
илк  дяфя  Б.Паскал  (1648)  кяшф  етмишдир.  Е.Торричелли  атмосфер 
тязйигини юлчмяк цчцн 1643-ъц илдя барометри кяшф етмишдир. Алим 
Пере  ися  атмосфер  тязйигинин  дяйишмясини  тяърцби  йолла  тясдиг 
етмишдир. 
Атмосфер  тязйигини  юлчмяк  цчцн  тязйиг  ващиди  олараг  бар 

 
40 
гябул  едилмишдир.  Бейнялхалг  ващидляр  системиндя  атмосфер 
тязйиги н/м
2
-ля юлчцлцр. Нормал атмосфер тязйиги олараг 760 мм 
ъивя  сцтуну=  1013,25  Па  гябул  едилмишдир.  5  км  щцндцрлцкдя 
атмосфер  тязйиги  Йер  сятщиндяки  тязйигин  йарысына,  22  км 
щцндцрлцкдя ися 4%-ня бярабярдир. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.Атмосферин ясас тяркиб газларыны ким тядгиг етмишдир? 
2.Атмосфер тязйиги нядир вя неъя юлчцлцр? 
3.Атмосфер тязйиги щцндцрлцкдян асылы олараг неъя дяйишир? 
_________________ 
 
 
АТМОСФЕРИ ЧИРКЛЯНДИРЯН ЯСАС МЯНБЯЛЯР 
 
Атмосфер  щавасынын  тябии  кимйяви тяркиби чох аз дяйишиклийя мяруз 
галыр вя бу дяйишиклик биокцтляйя ящямиййятли дяряъядя тясир етмир. 
Лакин, бяшяриййятин тясяррцфат вя истещсалат фяалиййяти нятиъясиндя 
атмосфер щавасынын даща чох тяркиб дяйишиклийиня уьрадыр ки, бу да 
ятраф мцщитин чирклянмяси кими еколожи проблемляр йарадыр. 
Атмосферин  антропоэен  йолла  бу  ъцр  чирклянмяси,  онун 
тяркибиндя олан ялавя газ гарышыгларынын артмасы щесабына баш верир. 
Бу  заман  СО
2
,  НО,  НО
2
,  ЪО,  ЪО
2
,  ЪЩ
4
 газларынын фаиз мигдары 
артыр,  еляъя  дя  диэяр  истещсалат  туллантылары  тоз  щалында  атмосферя 
йайылараг аерозолларын ямяля эялмясиня шяраит йарадыр. 
Атмосферин  даща  чох  чирклянмяси  бюйцк  шящярлярдя  мцшащидя 
едилир.  Няглиййатын  интенсив  щярякят  етдийи  шящярлярдя  дям  газы  иля 
чирклянмя щадисяси тез-тез мцшащидя едилмякдядир. 
Атмосферин антропоэен йолла чиркляндирилмясиндя истилик електрик 
стансийалары,  няглиййат  васитяляри,  даь-мядян  сянайеси,  кимйяви 
заводлар,  нефт  емалы  сянайеси  вя  с.  ясас  рол  ойнадыьындан  онлар 
цзяриндя айрылыгда дайанмаг лазымдыр. 
 
ИСТИЛИК ЕНЕРЭЕТИКАСЫ 

 
41 
 
Йанаъагларын  йандырылмасы  бяшяри  тялябат  олуб,  мятбяхдян 
башлайараг сянайе сащялярини ящатя едир. Истилик електрик стансийалары 
(ИЕС),  коммунал  мцяссисяляри,  завод  вя  фабрикляр  йанаъагла 
ишлядийи цчцн истилик енерэетика системляри адланыр.  
Бу мцяссисяляр атмосферин техноэен чирклянмясиня сябяб олурлар. 
Дцнйада  истещсал  олунан  електрик  енержисинин  65%  ИЕС-нын  пайына 
дцшся  дя,  атмосфер  чиркляндириъилярин  25%-дя  бу  мцяссисяляр 
тяряфиндян атмосферя бурахылыр. 
Истилик  електрик  стансийаларында  йанаъаг  олараг-даш  кюмцр, 
мазут, тябии газ, бязяндя нефт вя йанан шистлярдян  истифадя  олунур. 
ИЕС-нын    файдалы    иш  ямсалы  40%  ятрафында  олур.  Демяли  ИЕС-ы 
йанаъаьын  60%-ни  итиряряк  ятраф  мцщити  корлайыр.  Щесабламалар 
эюстярмишдир ки, ян сон технолоэийа иля ишляйян ИЕС-ы газла ишлядикдя 
файдалы    иш  ямсалыны  60%-я  галдырмаг  мцмкцндцр.  ИЕС-на 
йанаъагдан башга тямиз су да лазымдыр. Мясялян, суткада 2500 тон 
мазут ишлядян ИЕС-ы 2 милйон кБт енержи истещсал етдикдя 150000 м
3
 
су  ишлядир.  Одур  ки,  ИЕС-ы  чай  кянарында  тикилир.  Бундан  башга 
сойутма системиндя щяр суткада 7 милйон м
3
 су тяляб олунур. ИЕС-
нын истифадя олунмуш суйу чайлара ахыдылдыгда орада олан балыгларын 
инкишафына мянфи тясир эюстярир. 
ИЕС-нын  атмосферя  бурахдыьы  ясас  чиркляндириъиляр  йанма 
мящсуллары вя бярк щиссяъиклярдир. Нефтин тяркибиндя 6% мигдарында 
кцкцрд  олдуьундан,  мазут  йандырылдыгда  щавайа  хейли  мигдарда 
СО
2
 газы бурахылыр. 
Карбогщидроэенлярдян  ибарят  олан  йанаъаглар  йандырылдыгда 
ашаьыдакы реаксийалар эедир: 
 
Ъ+ О
2


ЪО
2
+ Г;   2Щ+ О


Щ
2
О+ Г 
 
Йанма там эетмядикдя ися дям газы алыныр. 
 
Ъ+ О
2


2ЪО+ Г;  ЪО
2



2ЪО+ Г 
 
Демяли, дям газынын алынмасы ендотермик реаксийа олдуьундан 
истилийин  хейли  щиссяси  итяряк  файдалы  иш  ямсалыны  азалдыр.  Атмосферя 
бурахылан  ЪО
2
  фотосинтез  просесиндя  истифадя  едилмядикдя  щавада 
топланараг еколожи мцщити чиркляндирир. Нятиъядя оксиэенин мигдары 

 
42 
азалыр, ЪО
2
 вя СО
2
-нин мигдары ися чохалыр. 
Диэяр тяряфдян йанма йахшы эетмядикдя карбощидроэенлярин бир 
щиссяси вя йанманын аралыг мящсуллары тцстц иля бирликдя ятраф мцщитя 
йайылыр. 
Йанаъаьын  тяркибиндя  олан  кцкцрд  ися  оксидляшяряк  СО
2
-йя 
чеврилир: С+О
2


СО
2
 алынан СО
2
-нин аз бир щиссяси йцксяк истилик 
щесабына сулфат анщидридиня чевриля билир: 2СО
2

2


2СО
3
+Г. 
Ейни  заманда  щавада  вя  йанаъаьын  тяркибиндя  олан  азот 
оксидляшяряк азот-2 оксидя чеврилир: 2Н+О
2


2НО-Г.Реаксийа 
ендотермик  олдуьундан  истилик  енержисинин  мцяййян мигдары да бу 
просесдя итир. Щавайа бурахылан НО фотокимйяви реаксийа васитясиля 
азот-4 оксидя чеврилир: 
 
2НО+О
2


2НО

 
Беляликля,
 
ИЕС-да атмосферя ЪО
2
; ЪО; Щ
2
О; СО
2
; СО
3
; НО; НО
2
 
вя  башга  бирляшмяляр  йайылыр  ки,  бу  да  ятраф  мцщитин  чирклянмясиня 
сябяб олур. 
Бундан башга, кюмцрля ишляйян ИЕС-да радиоактив елементляр дя 
ямяля  эялир  ки,  бу  барядя  ятраф  мцщити  чиркляндирян  радионуклидляр 
бящсиндя данышылаъагдыр. 
 
АВТОМОБИЛ НЯГЛИЙЙАТЫ 
 
Бяшяриййятин  ращатлыьы  цчцн  автомобил  няглиййатынын  ящямиййяти 
явязсиздир.  Лакин,  атмосфери  чиркляндирян  маддялярин  75%-и 
автомобил няглиййатынынын пайына дцшцр. 
Стасионар 
системлярдян 
фяргли 
олараг, 
дахили 
йанма 
мцщяррикляриндя йанма просеси давамлы олмайыб, санийянин щиссяси 
заманында  баш  верир.  Бу  заман  йанма    камерасынын  диварлары 
сойуг  олдуьундан,  йанма  там  эетмир  вя  мцщяррикин  файдалы  иш 
ямсалы 15-20%-дян чох олмур. Нятиъядя, ятраф мцщитя хейли мигдар 
йанмамыш карбощидроэенляр вя аралыг мящсуллар йайылыр. Ашаьыдакы 
ъядвялдя  автомобил  мцщяррикляри  вя  ИЕС-нын  йанма  мящсуллары 
верилмишдир: 
 

 
43 
Йанма мящсуллары 
Автомобил илдя 
милйон тон 
ИЕС вя заводлар 
илдя милйон тон 
Карбон газы  
59,7 
5,2 
Карбощидроэенляр  вя  диэяр  цзви 
маддяляр 
10,9 
6,4 
Азот оксидляри 
5,5 
6,5 
Кцкцрдлц бирляшмяляр 
1,0 
22,4 
Макрощиссяъикляр 
1,0 
9,8 
 

 
44 
Дахили  йанма  мцщяррикляриндя  йанаъаг  кими  бензин  вя  дизел 
йанаъаьы  ишлядилир.  Бунлар  ароматик  карбощидроэенляр,  парафинляр, 
сиклопарафинлярдян  ибарят  олуб,  октан  ядядидин  галдырмаг  цчцн 
ялавя едилян гарышыглардан ибарятдир. Дизел йанаъаглары даща йцксяк 
молекуллу карбощидроэенлярдян ибарятдир.Йанаъаг тямиз йандыгда 
карбон  газы,  су  айрылараг  истилик  алыныр:  2Ъ
8
Щ
18
+25О



16ЪО
2
+18Щ
2
О+Г 
Йанма просеси зяиф эетдийиндян 200-дян чох маддя ямяля эялир 
ки,  онларын  яксяриййяти  зящярлидир.  Бюйцк  шящярлярдя  тыхаълар 
йарандыьындан  сцрят  хейли ашаьы олур ки, бу заман йанма чох зяиф 
эетдийиндян даща чох зящярли маддяляр айрылыр. 
Автомобил  мцщяррикляри  иш  просесиндя  йанма  мящсуллары олараг 
200-дян  чох  бирляшмя  ямяля  эятиряряк  атмосферя  бурахыр.  Айрылан 
газларын ясас щиссясини Н
2
, О
2
, Щ
2
О (бухар щалында), ЪО
2
, ЪО, СО
2

НО,  НО
2
  карбощидроэенляр,  алдещидляр,  гурум  вя  чох  зящярли 
маддя олан бензапирен тяшкил едир. 
Ил  ярзиндя  атмосферя  бурахылан  ЪО-дян  газынын  70-90%,  азот 
оксидляринин  40-45%-и,  карбощидроэенлярин  30-40%-и  автомобил 
няглиййатынын пайына дцшцр. 
Щавайа  бурахылан  газ  гарышыьынын  тяркиби  мцщяррикин  нювцндян 
вя  йанаъаьын  типиндян  чох  асылыдыр.  Мясялян,  карбцраторлу  мцщяр-
риклярдя  карбон  газы  вя  йанмаьа  маъал  тапмайан  карбощид-
роэенлярин  мигдары,  дизел  мцщяррикляриня  нисбятян  чох  олур.  Дизел 
мцщяррикляриндя  ися  гурум  вя  азот  оксидляри  чох  олур.  Дизел 
мцщяррикляри  чалышаркян  тулланты  газларынын  характер  ийи  олур.  Бу  ий 
азот  оксидляринин  вя  йанмайан,  лакин  оксидляшян  карбощидроэен-
лярин чох олмасыны эюстярир. 
Автомобиллярин истисмар мцддяти артдыгъа йанма просеси дцзэцн 
эетмир  вя  нятиъядя  чохнцвяли  ароматик  карбощидроэенлярля  йанашы 
кансероэен  хассяли  диоксинляр  ямяля  эялир.  Одур  ки,  шящяр  няглий-
йатына ъидди нязарят олмалыдыр. Авропада, о ъцмлядян Русийа Феде-
расийасында  автомобилин  бурахылыш  или  чохалдыгда  эюмрцк    рцсуму 
да  чохалыр.  Азярбайъан  Республикасында  буна  нязарят  олмады-
ьындан, истисмар мцддяти чохдан сона чатмыш автомобиллярин идхалы 
эет-эедя  чохалыр.  Яксяр  автомобиллярин  истисмар  мцддяти  5-8  ил 
мцддяти  иля  щесабланыр.  Азярбайъанда  20-30  ил  яввял  бурахылан 
автомобилляр дя вардыр ки, онлар атмосфери даща чох чиркляндиряряк 

 
45 
ятраф  мцщитя зийан вурур. 
Автомобиллярин  атмосферя  бурахдыьы  газлар  щавадан  аьыр  олду-
ьуна  вя  атмосферин  ашаьы  гатында  йайылдыьына  эюря  даща  тящлцкяли 
щесаб олунурлар, няинки завод фабриклярин щцндцр баъасындан чыхан 
вя кцляк васитясиля узаглара дашынан сянайенин газ туллантылары. 
Бензин  йанаъагларында  детонасийаны  ашаьы  салмаг  вя  файдалы  иш 
ямсалыны  артырмаг  цчцн  гурьушун  етилат  –  Пб(Ъ
2
Щ
5
)
4
,  вя  гурьушун 
метилат  Пб(ЪЩ
3
)
2
  бирляшмяляриндян  истифадя  олунур.  1921-ъи  илдя 
мялум  олмушдур  ки,  бензин  йанаъагларында  гурьушун  етилат  дето-
насийанын гаршысыны алыр, йяни бензинин партлайышла йанмасынын гаршы-
сыны  алыр  вя  газ  гарышыьынын  поршенляр  васитясиля  сыхылмайа  давамлы-
лыьыны артырараг, нятиъядя йанаъаьын гянаятли олмасыны сахлайыр. 
Пб(Ъ
2
Щ
5
)
4
 рянэсиз вя учуъу бирляшмя олуб чох зящярлидир. Щяр литр 
бензиня  0,6-0,9  грам  гурьушун  етилат  ялавя  едилир.  Тяркибдя  олан 
гурьушунун  75-80%  мцщяррикдян  чыхан  ишлянмиш  газларла  бирликдя 
ятрафа йайылыр. 
Гурьушун  етилатын  истифадяси  эетдикъя  чохалыр,  автомобилляр,  тяй-
йаряляр,  эямиляр  щяддиндян  артыг  гурьушун  щиссяъиклярини  ятраф 
мцщитя йайыр. Бу щиссяъиклярин юлчцсц 1 мкм- дян  кичик  олдуьуна 
эюря  аерозолларын  ямяля  эялмяси цчцн мяркязя чеврилирляр. 
Щяр  бир  автомобил  бир  илдя  15  мин  км  (эцн  ярзиндя  50  км) йол 
гят  едярся  ятрафа  1  кг-дан  чох  гурьушун  металы  йайылыр.  Бакы 
шящяриндя 600000 автомобил олдуьундан илдя шящяр атмосфериня 600 
тон гурьушун йайылыр. 
Щесабламалара  ясасян  мялум  олур  ки,  няглиййатын  сых  олдуьу  йол-
ларда (1 саатда 1000 автомобил кечян йоллар сых йоллар адланыр) бир саат 
ярзиндя щяр км йол ятрафына 35-40 грам гурьушун металы йайылыр. 
Бюйцк  шящярлярин  атмосфериндя  кянд  йерляриня  нисбятян  гурьу-
шунун  мигдары  20  дяфя,  дяниз  сятщиндяки  атмосферя  нисбятян  2000 
дяфя чохдур. 
Тядгигатлар  эюстярмишдир  ки,  гурьушун  дозаларынын  атмосфердя 
галма  мцддяти  йерлярдян  асылы  олараг  1-4  щяфтя  олур.  Сонра  онлар 
торпаьа  щопараг,  орадан  да  биткиляря  сонра  ися  щейванлара  вя  ин-
санлара  миграсийа  едир.  Гурьушун  кумилйатив  зящяр  (латын  сюзц 
ъумилиаттио  –  топланмаг  демякдир)  щесаб  олунур.  Онун 
организмдян хариъ олунмасы узун заман тяляб едир. 
Алман  екологлары  мцяййян  етмишляр  ки,  йол кянарында олан бит-

 
46 
килярин  1  кг  гуру  чякисиндя  35-50  мг  гурьушун  олур. 
Маэистраллардан  узаг  сащялярдя  ися  бу  2-3  мг  олуб  тящлцкя 
тюрятмир. 
Шоссе кянарларындакы йем биткиляри иля гидаланан иняклярин сцдцн-
дя  нормадан  50-60  дяфя  чох  гурьушун  олур  ки,  бу  да  инсан 
саьламлыьы цчцн тящлцкя щесаб едилмялидир. 
Гярби Авропа шящярляриндя щавада гурьушунун мигдары 1м
3
-дя 
1-3  мкг  олдуьу  щалда  АБШ-да  5  мкг  гейд  едилир.  Дцнйада 
автомобиллярин цчдя бири Америкада истисмар едилир. 
Инсанларын  100  см
3
  ганында  15-35  мкг  гурьушун  олур  ки,  бу 
нормал  сайылыр.  Чирклянмиш  яразилярдя  ися  бу  рягям  80-90  мкг-а 
чатыр  ки,  бу  да  чох  тящлцкяли  хястяликлярин  (ясасян  гараъийяр  вя 
бюйряклярдя йаранан) ямяля эялмясиня сябяб олур. 
Бир сыра юлкялярдя, о ъцмлядян Йапонийа вя Москвада гурьушун 
етилатлы  бензинлярин  сатышына  гадаьа  гойулмушдур.  Хцсуси  техноложи 
гурьулар  васитясиля  детонасийайа  давамлы  бензинляр  алыныр  вя 
атмосферин гурьушунла чирклянмясинин гаршысы алыныр. 
 
Суал вя тапшырыглар 
 
1.  Стасионар  олмайан  мцщярриклярин  йанма  мящсуллары  щансы 
еколожи чирклянмя йарадыр?  
2.  Автомобил  мцщяррикляринин  ишлянмиш  газларынын  тяхмини  тяркиби 
неъядир? 
3. Ишлянмиш газларын тяркибиня тясир едян факторлар щансылардыр? 
4. Гурьушун етилатын цстцн вя нюгсан ъящятлярини эюстярин. 
5. Гурьушун зящярлянмяляриня сябяб олан металын консентрасийасы 
щансы щяддя олур? 
_________________ 
 
Yüklə 1,27 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin