AZƏrbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

§ 2. MĠLLĠ-DEMOKRATĠK HƏRƏKATIN VƏ ĠNQĠLABĠ  
MÜBARĠZƏNĠN YÜKSƏLMƏSĠ. MĠLLƏTLƏRARASI  
MÜNAQĠġƏLƏR 
 
Milli siyasi mübarizənin qüvvətlənməsi: 1905-1907-ci illərin birinci rus 
inqilabı mütləqiyyətin dayaqlarını kökündən sarsıtdı, müstəmləkə xalqlarının milli-
azadlıq  hərəkatına  güclü  təkan  verdi.  Başlanmış  inqilabla  əlaqədar  olaraq 
Rusiyanın siyasi həyatında baş verən dönüş bütün sinif, siyasi qrup və cərəyanları 
öz  xətt-hərəkətlərini  yeni  şəraitə  uyğunlaşdırmağa,  mütləqiyyət  quruluşuna  yeni 
münasibətlər müəyyənləşdirməyə məcbur etdi. 
1905-1907-ci illər inqilabi zamanı rus proletariatı və zəhmətkeş kəndliləri 
çar  istibdadına  qarşı  sinfi  mübarizəyə  qalxmışlarsa,  müstəmləkə  xalqları,  o 
cümlədən  Azərbaycan  xalqı  üçun  bu  inqilab,  hər  şeydən  əvvəl,  milli-azadlıq 
mübarizəsi idi. 
Rus inqilabının təsiri ilə Azərbaycanda milli hərəkat xeyli canlandı. Milli-
demokratlar  hazırkı  dövrdə  çarizmin  hələ  kifayət  qədər  güclü  olduğunu  və 
özlərinin  real  imkanlarını  nəzərə  alaraq,  əsasən,  dinc  mübarizə  vasitələrindən 
istifadə etməklə hökumətdən bir sıra əhəmiyyətli sosial-siyasi güzəştlər qoparmağı 
qarşıya məqsəd qoymuşdular. 
1905-ci  ilin  yaz  və  yayında  ərz-hal  (petisiya)  kampaniyası  genişləndi. 
Aprel  ayında  burjuaziyanın,  liberal  mülkədarlar  və  ziyalıların  nümayəndələri 
tərəfindən  bütün  Qafqaz  müsəlmanları  adından  hazırlanan  ərz-hal  Nazirlər 
Kabinetinin  sədri  Vitteyə  və  Qafqaz  canişini  Vorontsov-Daşkova  göndərildi.  Bu 
ərz-halda  müsəlmanların  dövlət  idarələrində  xidmətə  qəbul  edilməsi  və  irəli 
çəkilməsində,  onların  şəhər  özünüidarəsində  iştirak  etməsində  mövcud 
məhdudiyyətlərin  aradan  qaldırılması, andlı iclasçılar məhkəməsinin müsəlmanlar 

67 
 
yaşayan ərazilərdə də tətbiq edilməsi, məhkəmə işlərinin xalqın başa düşdüyü dildə 
aparılması, müsəlmanlara yığıncaq, ittifaq, vicdan, söz, rus və ana dillərində təhsil, 
mətbuat  azadlıqları  verilməsi,  hökumətin  yardımı  ilə  pay  torpaqlarının  kəndlilər 
tərəfindən  məcburi  surətdə  satın  alınması,  boş  qalan  xəzinə  torpaqlarından 
torpaqsız  və  aztorpaqlı  kəndlilərə  pay  verilməsi,  dövlətin  ixtiyarına  keçmiş  vəqf 
torpaqlarının müsəlman ruhanilərinə qaytarılması və din xadimlərinin hüquqlarının 
genişləndirilməsi, rus kəndlilərinin Azərbaycana köçürülməsinin dayandırılması və 
başqa tələblər vardı. 
Həmin  ərz-halla  əlaqədar  olaraq,  aprelin  17-də  verilmiş  «ali  fərman»da 
müsəlmanlara  ən  çox  özlərinin  mənəvi  və  maddi  qüvvələrinin  inkişafı  qayğısına 
qalmağı  riyakarcasına  «məsləhət»  görən  mütləqiyyət  onlara  yalnız  müfti,  qazı  və 
məhəllə  ruhanisi  seçmək,  həmçinin  istədikləri  dini  etiqada  qail  olmaq  hüququ 
verməklə kifayətləndi.  
Sonralar  da  yuxarı  hökumət  dairələrinə  bir-birinin  ardınca  ərz-hallar 
göndərildi.  Azərbaycan  müəllimlərinin  yolladıqları  ərz-halda  ana  dilində  təhsil, 
azərbaycanlı  müəllimlərinə  başqa  millətlərdən  olan  müəllimlərlə  eyni  hüquq 
verilməsi,  azərbaycanlı  muəllimlər  hazırlamaq  üçun  seminariyalar  açılması  və 
başqa tələblər vardı. 
1905-ci  ilin  iyununda  Ə.  Ağayev  və  Ə.  Hüseynzadənin  redaktorluğu  ilə 
Azərbaycan  dilində  ilk  qəzet  «Həyat»ın  nəşrinə  başlandı.  Bu  qəzet  milli 
burjuaziyanın siyasi cəhətdən təşkilinə xeyli kömək etdi. 
Həmin  ilin  yayında  Yelizavetpolda  Azərbaycan  mülkədarları  və 
burjuaziyanın  «Qeyrət»  adlı  partiyası  yaradıldı.  Hələ  dəqiq  məramnaməsi  və 
mükəmməl təşkilat əsasları olmayan bu partiya Azərbaycanda ilk siyasi təşkilat idi. 
Onun Bakıda və Şuşada şöbələri təşkil edilmişdi. 
Birinci rus inqilabı dövrünün ideoloqlarından və siyasi xadimlərindən biri 
Əlimərdan  bəy  TopçubaĢov  (1862—1934-cü  illər)  idi.  O,  milli  zəmində  baş 
verən mühüm ictimai-siyasi hadisələrin hamısında yaxından iştirak etmişdi. 
Ə. M. Topçubaşov Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdi. 
Redaktoru  olduğu  «Kaspi»  qəzetində  və  başqa  mətbuat  orqanlarında  onun  milli-
azadlıq,  ədəbiyyat,  mədəniyyət  və  s.  məsələlərə  dair  çoxlu  məqaləsi  dərc 
olunmuşdu. 
Xalqın adından yuxarılara göndərilən aprel ərz-halını Topçubaşov yazmış, 
milli  məsələlərlə  əlaqədar  olaraq  dəfələrlə  Qafqaz  canişininin,  hətta  hökumət 
başçısının  yanında  olmuşdur.  «Həyat»  qəzetinin  nəşrinə  icazənin  alınması  onun 
xidmətinin nəticəsi idi. 
Ə. M. Topçubaşov sosial ədalətsizliyin əleyhinə çıxırdı. Xüsusən 1905-ci 
ilin mayında ümumbakı tətilindən sonra azərbaycanlı  fəhlələrin şüurluluğunun və 
fəallığının  artmasına  böyük  əhəmiyyət  verən  Topçubaşov  sahibkarlara  xatırladırdı   
ki,  «məzlum  və  unudulmuş  azərbaycanlı  fəhlələr  artıq  onların  ucuz  əməyindən  
istifadə  edildiyi  kor-koranə  mütilik  dövründən  çıxmışlar».  O,  kapitalistləri   

68 
 
millətindən  və  dinindən  asılı    olmayaraq,  bütün  fəhlələrə  əmək  haqqını  artırmaq, 
müəssisələrdə üçnövbəli iş gününə keçmək, ayda 4 istirahət günü, illik məzuniyyət, 
mükafatlar vermək və başqa yollarla  kömək etməyə çağırırdı.   Müstəmləkəçilərin     
fəhlələrə  münasibətdə  milli  ayrı-seçkilik  siyasətinə  cavab  olaraq,  işçi  qüvvəsinin 
yarıya  qədərini  təşkil  edən  azərbaycanlılara  özlərinin  fəhlə  təşkilatlarını  təşkil   
etməyi məsləhət görürdü. 
1905-ci il avqustun 15-də Ə. M. Topçubaşovun təşəbbüsü və rəhbərliyi ilə 
Nijni-Novqorodda  yarmarka  zamanı,  Oka  çayındakı  gəmilərdən  birində  Rusiya 
müsəlmanlarının gizli surətdə I qurultayı açıldı. Qurultayda Qafqaz, Krım, Qazan, 
Türküstan,  Ural  və  Sibirdən  150  nəfərə  yaxın  nümayəndə  iştirak  edirdi. 
Topçubaşovun  yazdığı  və  qurultayda  cüzi  dəyişikliklərlə  bəyənilən  qətnamədə 
Rusiya  müsəlmanlarının  bütün  siyasi  və  mədəni məsələlərdə, həmçinin  Rusiyanın 
hazırkı  vəziyyətindən  irəli  gələ  biləcək  məsələlərdə  həmrəy  olmasının  zəruriliyi 
qeyd edilirdi. 
Qurultayda 
«İttifaqi-müslimin»  (Ümumrusiya  müsəlman  ittifaqı) 
partiyasını təşkil etmək  qərara alındı. Bu partiyanın  məqsədi müstəmləkəçilərə və 
beynəlxalq  imperializmə  qarşı  mübarizədə  Rusiya  müsəlmanlarını  vahid  cəbhədə 
birləşdirmək idi.  «İttifaq»a rəhbərlik etmək üçün daimi yeri Bakıda olan mərkəzi 
komitə yaratmaq qərara  alındı. 
Xalq  kütlələrinin  təzyiqi  altında  çar  1905-ci  il  oktyabrın  17-də  manifest 
verməyə məcbur oldu. Burada söz, mətbuat, yığıncaq, ittifaq azadlıqları elan edilir 
və qanunverici duma çağırmaq vəd olunurdu. 
Ə.  M.  Topçubaşov  17  oktyabr  manifesti  üzrə  «elan  edilmiş  azadlıqlarla 
xüsusən... Qafqaz işlərindəki asılı vəziyyət» arasında böyük uçurum olmasını qeyd 
edərək  göstərirdi    ki,  burada    hökumətin  özbaşınalığı,  satqınlıq  və  rüşvətxorluq, 
qanunsuzluq  hökm  sürməkdə  davam  edir,  yerli  idarə  orqanlarının  tərkibi 
dəyişilməz  qalmaqdadır.  O,  Qafqaz  əhalisinin  nümayəndələrindən  ibarət  «ölkəni 
mülki  və  siyasi  azadlıqlara  hazırlayan  orqan»ın  təşkili,  Qafqazda  «ölkənin  daxili 
həyat  məsələləri  üzrə  qanunvericilik  funksiyaları  olan  seymin»  yaradılması 
ideyasını irəli sürürdü. 
Ə.  M.  Topçubaşov  17  oktyabrda  verilmiş  vədlərin  səmimiliyinə 
inanmırdı.  O,  hələ  dekabrın  əvvəlində  irticanın  hücumunun  əlamətləri,  «vətənin, 
şübhəsiz, təhlükədə olması» haqqında qabaqcadan xəbərdarlıq edirdi. Əksinqilabın 
hücumunun  qarşısını  alıb,  «17  oktyabr  azadlıq  aktı»nı  qorumaq  məqsədilə,  hətta 
sağ partiyalar da daxil olmaqla, bütün siyasi partiyaları birləşməyə çağırırdı. 
Birinci  ruc  inqilabı  dövrünün  mübarizə  vasitələrinə  münasibətini 
bildirərkən,  Ə.  M.  Topçubaşov  silahlı  üsyan  və  barrikada  döyüşlərinə  «dövrü 
keçmiş inqilabi priyomlar» kimi baxırdı. O, həmin dövrün konkret şəraitində siyasi 
tətillərə tərəfdar çıxaraq göstərirdi ki, belə tətillər «müasir ictimai-dövlət quruluşu 
üçün paytaxtın tutulub müvəqqəti hökumət təşkili qədər qorxulu və təhlükəlidir». 

69 
 
17 oktyabr manifestindən sonra Bakıda və başqa şəhərlərdə bir sıra qəzet 
və  jurnallar  nəşr  olundu,  müxtəlif  adda  kitablar  buraxıldı,  məktəblər  açıldı,  yeni 
mədəniyyət ocaqları yaradıldı. 
İlk dəfə olaraq xeyriyyə cəmiyyətləri və siyasi təşkilatlar meydana gəldi. 
Xeyriyyə cəmiyyətləri içərisində ən görkəmliləri və uzun müddət fəaliyyət 
göstərənləri  «Cəmiyyəti  xeyriyyə»  (1905—1917-ci illər),  «Nəşr  maarif»  (1906— 
1917-ci  illər),  «Nicat»  (1906—1917-ci  illər)  idi.  Bu  cəmiyyətlərə  çoxlu  vəsait 
verənlərdən  H.  Z.  Tağıyev  və  M.  Muxtarov  «Nəşr  maarif»in  fəxri  sədrləri 
seçildilər. 
Yelizavetpolda,  əsasən,  «Müsəlman  xeyriyyə  cəmiyyəti»,  «Müsəlmanlar 
içərisində  maarifi  yayan  cəmiyyət»  fəaliyyət  göstərirdi.  Xarkov  Universitetinin 
tibb  fakültəsini  bitirmiş  gənc  həkim  Xudadat  bəy  Rəfibəyov  xeyriyyə  işlərinin 
təşkilində mühüm rol oynayırdı. 
Xeyriyyə  cəmiyyətlərinin  fəaliyyətinə,  başlıca  olaraq,  ana  dilini  inkişaf 
etdirmək,  məktəb,  kitabxana,  qiraətxana,  savadsızlığın  ləğvi  üçün  axşam  kursları, 
həmçinin  teatrlar  açmaq,  müəllimlər  hazırlamaq,  aktyorlar  yetişdirmək, 
kimsəsizlərə,  qaçqınlara  yardım  göstərmək  və  başqaları  daxil  idi.  Cəmiyyətlərin 
ayrı-ayrı şəhərlərdə  filialları, özlərinin qəzetləri, məktəbləri, teatr truppaları vardı. 
Dövrün  görkəmli  ziyalıları  bu  cəmiyyətlərin  işində  yaxından  iştirak  edirdilər. 
Cəmiyyətlər  tərəfindən  xeyriyyə  konsertləri  verilir,  teatr  tamaşaları  göstərilir, 
müxtəlif mövzularda məruzələr oxunurdu və i. a. 
Xeyriyyə cəmiyyətləri xalqın milli  dirçəlişində mühüm rol oynamışlar. 
1905-ci ilin axırlarında Gəncədə «Difahi» partiyası təsis edildi. Bu siyasi 
təşkilatın  başçıları  Əhməd  bəy  Ağayev,  Məmmədhəsən  Hacınski  idilər.  Müxtəlif 
təbəqələrin  nümayəndələrinin,  xüsusən  qabaqcıl  ziyalıların  daxil  olduğu  bu 
partiyanın başlıca məqsədi həmin dövrdə Yelizavetpol quberniyasında  son dərəcə 
kəskin  şəkil  almış  erməni-daşiak  təcavüzünə  və  onların  havadarlarına  qarşı 
mübarizə aparmaqdan ibarət idi. «Difahi»nin bəyannaməsində deyilirdi: «Daşnak» 
firqəsi  əmin  olsun  ki,  heç  bir  vaxt  millətimizin  xarabazarlığı  və  gülü  üzərində 
erməni millətinin səadət və xoşgüzəranlıq qurmasına yol vermərik». «Difahi» adlı 
müdafiə  dəstələri  yaradılırdı.  «Difahi»nin  fəaliyyəti  nəticəsində  Zaqafqaziyada 
millətlərarası münaqişələrin əsas təşkilatçısı olan rus çarizminə qarşı hərəkat xeyli 
gücləndi.  «Difahi»nin  başçıları  çarizmin  bu  riyakar  siyasətini  ifşa  etmək 
məqsədilə, hətta, «Daşnaksütyun» partiyasının liderləri ilə danışıqlar da aparırdılar. 
Həmin  dövrdə  Gəncədə  başqa  bir  siyasi  təşkilat—  «Müdafiə»  partiyası 
yaradıldı.  Təşkilatın  başında  İsmayıl  xan  Ziyadxanov  dururdu.  Yelizavetpol 
quberniyasında, başlıca olaraq, liberal ruhlu mülkədar-burjua ünsürlərinə arxalanan 
bu  partiyanın əsas  məramı müstəmləkə  üsul-idarəsinə  qarşı  mübarizə  aparmaq  və 
müsəlmanları erməni millətçilərinin hücumlarından müdafiə etmək idi. 

70 
 
1905-ci  ilin  dekabrında  kadetlər  (konstitusiyalı  demokratlar)  partiyasının 
Bakı şöbəsi yaradıldı.. Milli burjuaziyanın, liberal mülkədarların və ziyalıların bəzi 
nümayəndələri bu partiyanın ətrafında birləşdilər. 
1906-cı  il  yanvarın  13-dən  23-dək  Peterburqda  gizli  surətdə  çağırılmış 
ikinci  Ümumrusiya  müsəlman  turultayı  «İttifaqi-müslimin»  partiyasının  Ə.  M. 
Topçubaşov tərəfindən hazırlanmış 23 maddədən ibarət Nizamnaməsini qəbul etdi. 
Nizamnamədə  Rusiya  müsəlmanlarının  vahid  siyasi  ittifaqını  yaratmaq  və  onun 
yerlərdə  şöbələrini  təşkil  etmək,  Ümumrusiya  müsəlmanları  qurultayını  hər  il 
çağırmaq, qurultaylararası dövrdə «İttifaq»ın daimi fəaliyyət göstərən Ali Şurasını 
yaratmaq  və  s.  haqqında  maddələr  vardı.  Ə.  M.  Topçubaşov  «İttifaq»ın  Mərkəzi 
Komitəsinin  sədri  seçildi.  Avqust  ayında  Nijni-Novqorodda  onun  rəhbərliyi  ilə 
açıq surətdə keçirilən üçüncü qurultayda Topçubaşovu yenidən Mərkəzi Komitənin 
sədri seçdidər. 
1906-cı  ilin  aprelində  Tiflisdə  C.  Məmmədquluzadənin  redaktorluğu  ilə 
Azərbaycan dilində «Molla Nəsrəddin» jurnalının nəşrinə başlandı. 
Həmin  dövrdə  Bakıda  Əli  bəy  Hüseynzadənin  redaktorluğu  ilə  daha  bir 
jurnal—«Füyuzat» (1906-1907-ci illər) nəşr olundu. 
Azərbaycan azadlıq hərəkatının hələ ideya əsaslarının hazırlandığı bu ilk 
mərhələdə  milli  demokratik  ziyalılar,  başlıca  olaraq,  «Füyuzat»  və  «Molla 
Nəsrəddin»  jurnallarının  ətrafında  birləşdilər.  «Füyuzat»da,  əsasən,  liberal  əhval-
ruhiyyəli ziyalılar, o cümlədən Ə. Hüseynzadə, Ə. Ağayev, Ə. M. Topçubaşov, M. 
Ə.  Rəsulzadə;  «Molla  Nəsrəddin»də  isə  inqilabi-demokratik  ideyalı  ziyalılar,  o 
cümlədən C. Məmmədquluzadə, M. Ə. Sabir, M. S. Ordubadi, Əliqulu Qəmküsar 
təmsil edilirdilər. 
«Mollanəsrəddinçi»lər  çarizmin  milli  müstəmləkə  zülmünə,  ictimai 
ədalətsizliyə və istismarçılara qarşı çıxır, Azərbaycan xalqına  siyasi azadlıqlar və 
hüquq bərabərliyi tələb edirdilər. 
«Füyuzatçılar»  və  «mollanəsrəddinçilər»in  ictimai-siyasi  hadisələrə 
münasibətlərində  müəyyən  fikir  ayrılıqları  vardı.  Əgər,  birincilər  milli-mənəvi 
təkamüldə İslam dininin rolunu yüksək qiymətləndirirdilərsə, ikincilər dini cəhalət 
və  avamlığın  mənbəyi  kimi  ifşa  edirdilər.  «Mollanəsrəddinçilər»  ictimai-siyasi 
inkişafda sinfi mübarizəni zəruri saydıqları halda, o biriləri ümummilli mənafeləri 
ön  plana  çəkirdilər.  «Füyuzatçılar»  üçün  məzlum  siniflərdən  əvvəl  məzlum 
millətlər mövcuddur və s. 
1906  və  1907-ci  illərin  avqust  aylarında  Azərbaycan  müəllimlərinin 
Bakıda çağırılmış I və II qurultayları milli məktəbin inkişafında mühüm rol oynadı. 
Bu  qurultaylarda  məktəblərdə  dərslərin  ana  dilində  aparılması,  yeni  əlifba 
kitablarının  türk  əlifba  məktəbinin  təcrübəsindən  istifadə  etməklə  yazılması, 
Müəllimlər  seminariyasının  Azərbaycan  şöbəsinin  Qoridən  Azərbaycan 
şəhərlərindən birinə köçürülməsi barədə və digər qərarlar qəbul olundu. 

71 
 
Dövlət  dumasında  azərbaycanlı  deputatların  fəaliyyəti  milli  hərəkatın 
parlaq səhifələrindən birini təşkil edir. 
I və II Dövlət dumalarına keçirilmiş seçkilərdə Azərbaycan əhalisinin çox 
böyük  əksəriyyəti  milli  demokratiyanın  nümayəndələrinə  səs  verdilər.  Bakı  və 
Yelizavetpol  qəzalarından  I  və  II  Dövlət  dumalarına  Rusiyanın  və  Avropanın  ən 
məşhur  ali  məktəblərində  təhsil  almış  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov,  İsmayıl  xan 
Ziyadxanov,  Fətəli  xan  Xoyski,  Xəlil  bəy  Xasməmmədov  kimi  hüquqşünaslar, 
publisist-dramaturq  Əbdürrəhim  bəy  Haqverdiyev,  Petrov  kənd  təsərrüfatı 
akademiyasının  məzunu  Məmmədtağı  Əliyev,  müəllimlər—Əsədulla  bəy 
Muradxanov və Mustafa Mahmudov, trudoviklərin nümayəndəsi Zeynal Zeynalov 
deputat seçildilər. 
1906-cı il aprelin 27-də Peterburqda I Dövlət duması açıldı. 
Rusiyanın müsəlman əyalətlərinin, o cümlədən Azərbaycanın deputatları I 
Dumada  müsəlman  fraksiyasını  təşkil  etdilər.  Fraksiyanın  sədrliyinə  Ə.  M. 
Topçubaşov  seçildi.  Ə.  M.  Topçubaşovun  hazırladığı  müsəlman  siyasi 
proqramında:  imperiyanın  bütün  ərazisində  möhkəm  konstitusiya  əsaslarında 
özünüidarə  vahidləri  və  vilayət  məclisləri  yaradılması,  torpağın  vilayət  üzrə 
milliləşdirilməsi,  din  işlərində  tam  muxtariyyət  olması  və  yerlərdə  geniş  muxtar 
idarəetmə sisteminin təşkili tələbləri irəli sürülürdü. 
Azərbaycandan  olan  deputatlar  Dumanın  ayrı-ayrı  komissiya  və 
şöbələrinə  seçildilər.  Onlar  öz  çıxışlarında  1905-ci  ilin  yazında  Azərbaycandan 
dəfələrlə hökumətə göndərilmiş ərz-hallarda qaldırılan problemlərə toxunurdular. 
İsmayıl  xan  Ziyadxanov  öz  çıxışlarında  çar  hökumətinin  Azərbaycanda 
yeritdiyi  müstəmləkəçilik  siyasətini  çox  kəskin  surətdə  tənqid  etdi.  (1-ci  sənədə 
bax). Onu hətta həbs edib dörd ay Şəki türməsində saxladılar. 
1906-cı  il  iyulun  9-da,  daha  itaətkar  duma  yaratmaq  məqsədilə,  çarın 
xüsusi  fərmanına əsasən,  I  Dövlət  duması  buraxıldı.  Ertəsi  gün  170 nəfərə  yaxın 
deputat,  o  cümlədən azərbaycanlı  deputatlar  Dumanın  qovulmasına  etiraz  əlaməti 
olaraq,  «Vıborq»  müraciətnaməsini  qəbul  etdilər.  «Müraciətiamə»də  Duma 
çağırılana qədər «Rusiyanın bütün vətəndaşları... xəzinəyə nə bir qəpik pul, orduya 
nə bir nəfər əsgər» verməməyə çağrılır, "Rusiyanın bağlayacağı bütün müqavilələr 
etibarsız  elan  edilirdi.!  Çar  hökuməti  itaətsizlik  edən  deputatlarla  haqq-hesab 
çəkmək üçün daha münasib fürsətin ələ düşməsini gözlədi. 
1907-ci  il  fevralın  20-də  işə  başlayan  II  Dövlət  duması  çarizmin 
gözlədiyinin əksinə olaraq, birincidən daha sol və müxalifətçi oldu. 
II  Dövlət  dumasındakı  çıxışında  deputat  Fətəli  xan  Xoyski  çar 
hökumətinin  Mərkəzi  Rusiyadan  rusların  Azərbaycana  köçürülməsinə  son 
qoymasını  və  əsarət  altına  alınmış  xalqlara  məhəlli  muxtariyyət  verməsini  tələb 
etdi. Deputat Zeynal Zeynalov xəzinə torpaqları da daxil olmaqla, bütün mülkədar 
torpaqlarının  alınıb,  heç  bir  şərt  qoymadan,  pulsuz  kəndlilər  arasında 
bölüşdürülməsini tələb etdi. 

72 
 
Ali  qanunvericilər  kimi  Dövlət  dumasının  tribunasından  rus 
müstəmləkəçilərinin milli ayrı-seçkilik siyasətini cəsarətlə tənqid edib, öz xalqının 
qanuni  hüquqlarının  ödənilməsini  təkidlə  tələb  edən  milli  ziyalı  kadrlarının 
yetişməsi Azərbaycanda azadlıq hərəkatının yüksəldiyini göstərirdi. 
Ġnqilabi  fəhlə  hərəkatının  yüksəldilməsi:  Birinci  rus  inqilabının   
qarşısını  almaq  üçün  çar  hökuməti  Azərbaycanda  bir  sıra  ciddi  tədbirlərə,  hətta 
cinayətlərə əl atdı. 1905-ci il fevralın 6-dan 9-dək Bakıda erməni-müsəlman qırğını 
törədildi. 
Polis  təqiblərini  gücləndirmək  üçün  fevralın  15-də  Bakıda  müvəqqəti 
olaraq  general-qubernator  vəzifəsi  təsis  edildi.  Fevralın  18-də  çarın  fərmanına 
əsasən, Bakıda və Bakı quberniyasında hərbi vəziyyət elan olundu. Fevralın 26-da 
Qafqazın  baş rəisi  vəzifəsi ləğv  edilərək,  əvəzində hələ  1882-ci ildə  ləğv  edilmiş 
Qafqaz canişinliyi yenidən bərpa olundu və «ona fövqəladə səlahiyyətlər verildi. 
Bütün bunlara baxmayaraq, inqilabi mübarizə güclənməkdə davam edirdi. 
Martın  19-da  Yelizavetpol  dəmiryolçuları  tətil  etdilər.  Tətilçilər  «Rədd 
olsun mütləqiyyət!», «Yaşasın azadlıq!» şüarları altında  siyasi nümayiş keçirdilər. 
Tezliklə tətil Zaqafqaziyanın digər dəmir yol stansiyalarını əhatə etdi. Tətilçilər bir 
sıra iqtisadi tələblərlə yanaşı, 1 Mayın qeyri-iş günü elan edilməsini, Zaqafqaziya 
dəmir  yolunda  hərbi  vəziyyətin  ləğv  olunmasını,  tətil  zamanı  həbsə  alınmış 
yoldaşlarının azad edilməsini və başqa siyasi tələblər irəli sürdülər. 
Zaqafqaziya  dəmiryolçularının  tətili  aprelin  1-dən  12-dək  davam  edərək, 
qoşunun gücü ilə yatırıldı. Təkcə Bakıda 400 nəfərə qədər tətilçi həbs edildi. 
Mayın  əvvəllərində  Bakıda  başlanan  tətillər  daha  da  genişlənərək,  ayın 
10-da  artıq  yüzdən  çox  müəssisəni əhatə  edən  ümumi  tətilə  çevrildi. Tətilçilər  26 
siyasi və iqtisadi tələb, o cümlədən təşkilatlar, ittifaqlar, mətbuat, yığıncaq və tətil 
azadlıqları verilməsini irəli sürdülər. Mayın 19-da tətil zor gücünə yatırıldı. 
May  tətilinin  müvəffəqiyyətsizliklə  qurtarmasına  baxmayaraq,  bir  sıra 
müəssisələrin sahibləri 9 saatlıq iş günü qoymağa məcbur oldular. 
Bu  tətildə  ilk  dəfə  olaraq,  azərbaycanlı  fəhlələr  daha  fəal  surətdə  iştirak 
etdilər. 
İyun—iyul aylarında Bakının bütün mədən və sənaye müəssisələrinin 3/4 
hissəsini  tətil  dalğası  bürüdü.  Xəzər  Ticarət  Donanması  dənizçiləri  tətil  etdilər. 
Nuxa, Gədəbəy və Şuşada fəhlələrin güclü tətilləri baş verdi. 
Avqustun  16-da  Bakıda  şəhərin  demək  olar  bütün  müəssisələrini  əhatə 
edən  siyasi  tətil  başladı.  Tətilin  hazırlanıb  keçirilməsində  P.  Çaparidze,  M. 
Məmmədyarov, S. Bünyadov və digər inqilabçılar mühüm rol oynayırdılar. 
Tətilçilərin  irəli  sürdükləri tələblər içərisində  çox  ciddi  siyasi  tələblər,  o 
cümlədən hələ fevral ayından Bakıda tətbiq olunan hərbi vəziyyətin ləğv edilməsi, 
əksinqilabi tör-töküntülərdən yaradılmış «qaragüruhçu alayın» tərk-silah olunması, 
mədən-zavod komissiyalarının təşkili və s. vardı. 
Tətili yatırmaq üçün müxtəlif fitnəkarlıqlara əl atıldı. 

73 
 
Avqustun  20-26-da  Bakıda  daşnakların  köməyi  ilə  erməni-müsəlman 
qırğını  təşkil  edildi.  Gizli  polis  idarəsinin  cəsusları  tərəfindən  neft  mədənlərində 
yanğın və partlayışlar törədildi. Bu, qoşunun işə qarışması üçün bəhanə oldu. 
Avqustun  22-də  Bakıda  mühasirə  vəziyyəti  elan  edildi.  Şəhərə  qoşun 
yeridildi.  Silahlı  fəhlə  dəstələrinin  səngər  kimi  istifadə  etdikləri  Sabunçu 
xəstəxanası top atəşinə tutuldu. 
Tətilçilərə  divan tutulması  sentyabr ayınadək  davam  etdi. Türmələr həbs 
edilən siyasi dustaqlarla ağzına qədər doldu. Çoxlu fəhlə işdən çıxarıldı. Minlərlə 
tətilçi şəhərdən sürgün edildi. Bakıda hərbi-səhra məhkəməsi yaradıldı. 
Tətil  zamanı  neft  sənayeçilərinə  külli  miqdarda  ziyan  dəydi.  Neft 
buruqlarının 3/4 hissəsi yandırıldı, 68 neftayırma zavodundan 24-ü dayandı. 
İki  ay  davam  edən  avqust  tətili  müvəffəqiyyətsizliklə  qurtardı.  Burada 
özlərinin  təxribatçılıq,  cəsusluq  və  fitnəkarlıq  hərəkətləri  ilə  gizli  polisə  kömək 
etmiş şendrikovçular, daşnaklar və başqaları muhüm rol oynadılar. 
Payızda inqilabi hərəkat öz inkişafının yüksək zirvəsinə çatdı. 
Oktyabrın 
15-də 
Zaqafqaziyanın, 
o 
cümlədən 
Azərbaycanın 
dəmiryolçuları Ümumrusiya siyasi tətilinə qoşuldular. Qatarların hərəkəti iki həftə 
dayandı. 
Dəmiryolçuların tətili digər nümayiş və tətillər üçün siqnal oldu. 
Oktyabrın  19-da  Bakıda  və  20-24-də  Yelizavetpolda    əllərində    «Rədd   
olsun  mülləqiyyət!»,  «Yaşasın  azadlıq!»  sözləri  yazılmış  şüarlar  aparan 
nümayişçilər Bakının  Bayıl  və Yelizavetpolun  şəhər  həbsxanalarına yaxınlaşıb, 
siyasi  məhbusların  buraxılmasını  tələb  etdilər.  Polis  və  kazaklar  onları  atəşlə 
qarşıladılar.  Bakıda  17  nəfər  öldürüldü  və  yaralandı.  Bayıl  və  Yelizavetpol 
həbsxanalarından dustaqların bir hissəsi azad edildi. 
Çar  hökuməti  xalqın  inqilabi  mübarizəsini  və  milli  coşğunluğunu 
zəiflətmək  məqsədilə növbəti  fitnəkarlığa əl  atdı.  Noyabrın  18-də  Yelizavetpolda 
erməni-müsəlman  qırğını  törədildi.  Bu  cür  fitnəkarlığa noyabrın  26-da  Bakıda  da 
cəhd edildi. 
Noyabrın   25-də  mədən-zavod   komissiyaları   tərəfindən   göndərilmiş    
nümayəndələrin yığıncağında 226 nəfərdən ibarət ilk Bakı fəhlə deputatları Soveti 
seçildi.  Bakı  Soveti  fəhlələrin  iqtisadi  tələblərinin  ödənilməsi,  tətil  mübarizəsinin 
təşkili və s. məsələlər üzrə bir sıra tədbirlər həyata keçirdi. 
Sovetin  «Bakı  fəhlə  deputatları  Sovetinin  əxbarı»  adlı  qəzeti  çıxmağa 
başladı. 
Dekabrın  7-də  Moskvada  başlanan  və  tezliklə  silahlı  üsyana  çevrilən 
Ümumrusiya siyasi tətili Azərbaycanda inqilabi çıxışlara yeni təkan verdi. 
Dekabrın 10-da Zaqafqaziyanın, o cümlədən Azərbaycanın dəmiryolçuları 
tətil  etdilər.  Bakı-Tiflis,  Bakı-Petrovsk  dəmir  yollarının  ixtiyarı  tətil  komitəsinin 
əlinə keçdi. Qatarların hərəkəti dayandı. Yalnız tətil komitəsinin icazə verdiyi bəzi 
qatarlar hərəkət edə bilərdi. 

74 
 
Dekabrın  14-də  Zaqafqaziyanın  dəmir  yollarında  hərbi  vəziyyət  elan 
edildi.  Kütləvi  həbslər  aparıldı,  dəmiryolçuları  işdən  qovmağa  başladılar.  Təkcə 
Bakı-Tiflis  dəmir  yol  xəttində  işdən  qovulan  dəmiryolçuların  sayı  500  nəfərə 
çatırdı. 
Dəmiryolçularla  eyni  vaxtda  -  dekabrın  10-da,  Bakıda  180-dən  artıq 
müəssisəni əhatə edən ümumi siyasi tətil başladı. Tətil günlərində şəhərdə, xüsusən 
mədən  rayonlarında  hakimiyyət  fəhlələrdən  təşkil  edilmiş  döyüş  drujinaçılarının 
əlinə keçdi. 
Bakıda  dəmiryolçuların  və  digər  sənaye  müəssisələri  fəhlələrinin  tətili 
dekabrın axırlarına qədər davam etdi. 
Birinci  rus  inqilabının  ilk  ili  çarizm  və  kapitalistlər  üçün  böyük  itkilərlə 
başa çatdı. 1905-ci ildə təkcə 2 minədək buruq yandırıldı, neft hasilatı 200 min pud 
azaldı.