AZƏrbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ

§ 1. AZƏRBAYCAN XALQININ MĠLLĠ OYANIġI. 
ZƏHMƏTKEġLƏRĠN KÜTLƏVĠ ĠNQĠLABĠ 
MÜBARĠZƏSĠNĠN BAġLANMASI. 
AZƏRBAYCANLILARIN RUS-YAPON MÜHARĠBƏSĠNDƏ 
 ĠġTĠRAKI 
 
Milli  burjuaziya:  Xalqın  oyanması  və  azadlıq  mübarizəsinə  qalxması  
üçün    iqtisadi    cəhətdən  güclü,  siyasi  cəhətdən  yaxşı  təşkil  olunmuş  milli 
burjuaziyanın mövcudluğu mühüm şərtdir. 
Azərbaycan  milli  burjuaziyasının  müstəmləkə  asılılığı  şəraitində, 
Ümumrusiya  bazarının  tələbləri  əsasında  formalaşması  onun  sosial-siyasi 
mövqelərinə  qüvvətli  təsir  etmişdir.  Bu  özünü,  hər  şeydən  əvvəl,  Azərbaycan 
burjuaziyasının çoxmillətli tərkibində, iqtisadiyyatın aparıcı sahələrinin əsasən rus, 
xarici  və  erməni  kapitalistlərinin  əlində  cəmləşməsində,  milli  burjuaziyanın 
hüquqsuzluğunda və zəifliyində göstərirdi. 
Milli  burjuaziya  neft  sənayeçilərini  birləşdirən  təşkilatların  heç  birinin 
idarə heyətində təmsil edilmirdi. 
Azərbaycanlı sahibkarlar Bakı neft sənayeçiləri qurultayı Şurası (BNSQŞ) 
və müharibə dövründə təşkil edilmiş Bakı hərbi-sənaye komitəsi  (BHSK) tərkibinə 
daxil deyildilər. On illər boyu Şuraya və Komitəyə məşhur erməni kapitalistləri A. 
O. və P. O. Qukasov qardaşları başçılıq etmişlər. 
Bakı  rayonunda  Birja  cəmiyyətinin  daimi  seçkili  orqanı  olan  birja 
komitəsində  milli  burjuaziyadan  nümayəndə  yox  idi.  Halbuki  şəhərdə  tacirlərin 
yarıya  qədərini azərbaycanlılar təşkil  edirdi.  Birja  komitəsinin  sədri  daim  erməni 
neft sənayeçisi S. S. Taqianosov olmuşdur. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən çoxlu 
bank ruslara məxsus idi. (İlk milli bank yalnız 1914-cü ildə Bakıda H. Z. Tağıyev 
və M. Nağıyev tərəfindən təsis edilmişdir). 
Müstəmləkəçilər rus kapitalistlərinin mənafeyini güdərək, milli ucqarlarda 
bəzi sənaye sahələrinin yaradılmasına və inkişafına ciddi müqavimət göstərirdilər. 
Milli  kapitalın  ən  görkəmli  nümayəndəsi  H.  Z.  Tağıyev  ilk  toxuculuq  fabrikinin 
hələ  tikintisinə  icazə almaqdan  ötrü  bir neçə il  çalışmış,  Peterburq  və  Moskvanın 
yüksək  rütbəli  məmurlarına  külli  miqdarda  «hədiyyələr»  verməyə  məcbur 
olmuşdu.  Çünki,  yeni  fabrikin  açılması  məşhur  milyonçu  Morozovun  başçılıq 
etdiyi rus toxuculuq sənayesinə zərər vura bilərdi. Yaxud, Azərbaycanın xam ipəyi 

56 
 
Rusiyanın  toxuculuq  fabriklərinə,  hətta  xarici  ölkələrə  göndərildiyi  halda,  onun 
özündə ipək parça toxuyan müəssisə yox idi və s. 
Lakin  çarizmin  iqtisadiyyat  sahəsində  ayrı-seçkilik  siyasətinə 
baxmayaraq, milli burjuaziya daim inkişaf edirdi. Milli burjuaziya neft sənayesində 
üstün  mövqe  tutmasa  da,  öz  kapitalını  yüngül  və  yeyinti  sənayesinə,  mexaniki 
istehsala,  ticarətə,  tikintiyə  və  sair  sahələrə  qoymaqla  xeyli  sərvət  toplamışdı. 
Bakıda irili-xırdalı mülk  sahiblərinin 80 faizdən çoxunu azərbaycanlı  kapitalistlər 
təşkil edirdi. Topdansatış ticarətində də onlar mühüm rol oynayırdılar. Xəzər dənizi 
vasitəsilə  daşınan  yüklərin  1/3  hissəsi  azərbaycanlı  gəmi  sahiblərinin  payına 
düşürdü. Neftdaşıyan yelkənli gəmilərin 60 faizi onlara məxsus idi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  milli  kapitalın  Hacı  Zeynalabdin  Tağıyev,  Musa 
Nağıyev, Şəmsi Əsədullayev, Murtuza Muxtarov və başqa görkəmli nümayəndələri 
vardı. Bunların bir qismi, o cümlədən H. Z. Tağıyev, Ş. Əsədullayev, M. Muxtarov 
əhalinin yoxsul təbəqələri içərisindən çıxmış və çətin həyat yolu keçmişlər. Yalnız 
xoşbəxt  təsadüf  nəticəsində  -  özlərinin  icarəyə  götürdükləri  torpaq  sahələrində 
neftin fontan vurması ilə əlaqədar olaraq varlanmışlar. 
H.  Z.  Tağıyev  (1823—1924-cü  illər)  milli  burjuaziyanın  ən  görkəmli 
nümayəndəsi idi. Keçən əsrin sonlarınadək, əsasən, iri neft sənayeçisi kimi məşhur 
olmuşdur. 1896-cı ildə «H. Z. Tağıyev» neft şirkəti o zaman fəaliyyət göstərən 90 
şirkətin içərisində ən çox—32 milyon puddan artıq—bütün hasilatın 8,3 faizi qədər 
neft  çıxarmışdı.  Az  sonra,  Tağıyev,  şirkətin  milyon  manat  dəyərində  20  faizlik 
səhmini  özündə  saxlayıb,  onu  beş  milyon  manata  satdı  və  çoxsahəli  sahibkarlıq 
fəaliyyətinə  keçdi.  Neft  sənayesində  toplanmış  nəhəng  kapital  ona  xalq 
təsərrüfatının başqa sahələrində, ticarətdə mühüm mövqelər tutmağa imkan verdi. 
XX  əsrin  əvvəllərində  Tağıyev  Zaqafqaziyada  ilk  pambıq-parça 
kombinatının əsasını qoymuş məşhur fabrikant, iri mülk və torpaq sahibi, tacir və 
bankir  kimi  tanınmışdı.  Xəzərdə  çoxlu  gəmisi,  şərikli  iki  doku  şəhərdə  xeyli 
yaşayış  binası,  mağazaları,  un  dəyirmanı,  onlarca  iri  balıq  vətəgəsi,  qəzalarda 
minlərlə  desyatin  torpağı  və  müxtəlif  istehsal  sahələri  vardı.  Tağıyev  ticarət 
firmasının  Bakıda  və  Rusiyanın  bir  sıra  şəhərlərində,  həmçinin  Ənzəlidə  (İranda) 
nümayəndəlikləri  (kontorları),  iri  yük  anbarları  vardı.  Tağıyev  Bakıda  ilk  milli 
bank  təsis  etmişdi.  O,  şəhərdə  fəaliyyət  göstərən  bir  neçə  mərkəzi  rus  bankı  və 
onun filiallarının idarə heyəti üzvü, bir sıra səhmdar müəssisəsinin sədri və ya sədr 
müavini seçilmişdi. 
H. Z. Tağıyev  böyük mesenat, maarifçi və xeyriyyəçi idi. Xalqın mədəni 
inkişafı  və  savadlanması  üçün  çox  işlər  görmüşdü.  İlk  milli  teatr  binası, 
ambulatoriya,  ilk  rus-müsəlman  qız  məktəbi  onun  pulu  ilə  tikilmişdi.  «Kaspi», 
«Həyat» qəzetləri, «Füyüzat»  jurnalı onun vəsaiti ilə çıxırdı. Onun pulu hesabına 
bir  neçə  təqaüd  təsis  edilmişdi.  O,  Azərbaycanda  və  Rusiyada  fəaliyyət  göstərən 
bir  sıra  xeyriyyə  cəmiyyətlərinin  sədri  və  ya  üzvü  idi.  Bir  neçə  məktəb  və  digər 
mədəni-maarif  müəssisəsinə  himayədarlıq  edirdi.  Çoxlu  azərbaycanlı  gənc,  o 

57 
 
cümlədən  N.  Nərimanov,  Əlimərdanbəy  Topçubaşov,  Həsən  bəy  Ağayev  onun 
yardımı  ilə  Rusiyanın  və  xarici  ölkələrin  ali  məktəblərində  təhsil  almışdılar. 
Tağıyev xeyriyyəçilik işlərinə milyon manatdan artıq pul xərcləmişdi.  
Azərbaycanda,  Rusiyada,  həmçinın  bəzi  xarici  ölkələrdə  geniş 
xeyriyyəçilik  fəaliyyəti  Tağıyevə  nəinki  müsəlman  xalqları  arasında,  həm  də  rus 
hökumət dairələrində böyük hörmət qazandırmışdı. 
Ona birinci kildiya taciri dərəcəsi, ələlxüsus, o dövrdə ən nüfuzlu sayılan 
həqiqi  mülkü  müşavir  rütbəsi  verilmişdi.  (Azərbaycanda  bu  rütbəni  alan  təkcə  E. 
Nobel idi). Senatın xüsusi fərmanı ilə H. Z. Tağıyev irsi dvoryan təsdiq edilmişdi. 
O,  Rusiyanın  bir  sıra  yüksək  dövlət  orden  və  medalları  ilə,  həmçinin  xarici 
ordenlərlə təltif olunmuşdu. 
XX  əsrin  əvvəllərində  neft  sənayesində  milli  burjuaziyanı,  əsasən,  Ş. 
Əsədullayev  və  M.  Nağıyev  təmsil  edirdi.  Onlar  20  milyon  puda  qədər  -  milli 
kapitalın payına düşən neftin 80 faizini çıxarırdılar. Onların neft emalı zavodları və 
neftdaşıyan  gəmiləri  vardı.  İllik  dövriyyəsi  milyon  manatlarla  hesablanan  geniş 
ticarət  əməliyyatları  aparırdılar.  Ş.  Əsədullayevin  şirkəti  Rusiyada  yüzə  yaxın  və 
daha çox neft anbarı olan dörd iri şirkətdən biri idi. 
Ş. Əsədullayev, M. Nağıyev, M. Muxtarov, həmçinin milli burjuaziyanın 
bir sıra başqa nümayəndələri xeyriyyəçilik işlərində yaxından iştirak edirdilər. 
Milli burjuaziyanın inkişafı Azərbaycan zəhmətkeşlərinin sosial həyatında 
müsbət rol oynayırdı. Belə ki, milli sahibkarlar özlərinin müəssisələrində işləməyə, 
ilk  növbədə,  azərbaycanlı  fəhlələri  götürürdülər.  Bu,  Azərbaycanlı  fəhlələrin 
güzəranının  bir  qədər  yaxşılaşmasına,  onlarda  ictimai  fəhlə  şüurunun 
formalaşmasına  səbəb  olmaqla  yanaşı,  həm  də  çarizmin  və  qeyri-azərbaycanlı 
kapitalistlərin  fəhlələrə  münasibətdə  yürütdükləri  milli  ayrı-seçkilik  siyasətinə 
güclü zərbə vururdu. 
Yelizavetpolda,  Nuxada  milli  kapitalın  iqtisadi  cəhətdən  nisbətən  güclü 
bəzi  nümayəndələri  istisna  edilərsə,  ümumiyyətlə,  Azərbaycanda  milli 
burjuaziyanın çox böyük kütləsini xırda sahibkarlar təşkil edirdi. Xırda burjuaziya 
iri milli kapitalın güclü təsiri altında idi. 
Milli  burjuaziyanın  iqtisadi  cəhətdən  getdikcə  qüvvətlənməsi 
Azərbaycanın  çoxmillətli  burjuaziyası  daxilində  rəqabəti  daha  da  gücləndirirdi. 
Milli kapitalın inkişafı yolunda erməni burjuaziyası daha böyük maneə idi. Erməni 
burjuaziyası iqtisadi cəhətdən Zaqafqaziyada ən qüvvətli olub, nisbətən zəif gürcü 
və  Azərbaycan  milli  kapitallarını  sarsıtmaq  hesabına  öz  mövqelərini  daha  da 
möhkəmləndirməyə  çalışırdı.  Erməni  kapitalı  Azərbaycan  xalq  təsərrüfatının  bir 
sıra mühüm  sahələrində, o cümlədən neft sənayesində üstün mövqe tuturdu. Neft 
sənayesində  Mantaşov,  Lianozov,  Qukasovlar,  Mirzoyevlər  və  başqa  erməni 
kapitalistləri  hasilatın  xeyli  hissəsinə  sahib  idilər.  1912-ci  ildə  təkcə  Mantaşovun 
şirkəti  milli  burjuaziyanın  istehsal  etdiyi  qədər  -  24  milyon  pud  neft  çıxarmışdı. 
Rusiyanın  içərilərinə  doğru  soxulmağa  başlayan  erməni  milli  kapitalının 

58 
 
nümayəndələri  hökumət  dairələrinə  yaxın  olub,  siyasi  cəhətdən  nüfuzlu  idi. 
Azərbaycan  və  erməni  burjuaziyası  arasındakı  iqtisadi  rəqabət  getdikcə  daha  da 
genişlənərək, ictimai-siyasi xarakter alır və gələcək milli toqquşmalar üçün zəmin 
yaradırdı. Gənc Azərbaycan burjuaziyası iqtisadi cəhətdən zəif olduğu kimi, siyasi 
cəhətdən də yetişməmişdi. Birinci rus inqilabına qədər onun nəinki siyasi partiyası, 
hətta az-çox aydın siyasi platforması da yox idi. 
Milli  burjuaziya,  xüsusən  onun  yuxarı  təbəqəsi  sahibkarlıq  fəaliyyətində 
ayrı-seçkiliyin  olmasından,  azərbaycanlı  kapitalistlərə  ruslarla  eyni  hüquq 
verilməməsindən,  şəhər  özünüidarəsində  milli  nümayəndəliyə  say  məhdudiyyəti 
qoyulmasından  və  sairdən  özünün  narazılığını  bildirsə  də,  çarizmə  qarşı 
münasibətdə loyal mövqedə dayanır, siyasi passivlik göstərirdi. 
Odur  ki,  XX  əsrin  əvvəllərində  Azərbaycan  zəhmətkeşlərinin  çarizmə, 
müstəmləkəçilərə  qarşı  hərəkatı  genişləndiyi  zaman  bu  hərəkata  başçılıq  edə 
biləcək  heç  bir  milli  siyasi  təşkilat,  partiya  yox  idi.  Halbuki  bu  zaman  çarizmə 
qarşı  başlıca  siyasi  qüvvə  kimi  çıxış  edən  RSDFP  Azərbaycanda  özünün 
təşkilatlarını yaradıb, yerli zəhmətkeşlər arasında iş aparırdı. 
Milli  Ģüurun  oyanması.  Azadlıq  ideyaları:  XIX  əsrin  axırlarında  neft 
sənayesinin sürətli inkişafı nəticəsində Azərbaycanın Rusiya və Avropanın bir sıra 
ölkələri  ilə  əlaqələri  xeyli  genişləndi.  Milli  burjuaziyanın  açıq-görən 
nümayəndələri  xaricdə  olarkən  bir  daha  yəqin  etdilər  ki,  Azərbaycanın  iqtisadi-
ictimai  geriliyinin  başlıca  səbəblərindən  biri  onun  özünün  kifayət  qədər  ziyalı 
kadrlarının olmamasıdır. 
Çar  hökuməti  digər  müsəlman  ucqarlarında  olduğu  kimi,  Azərbaycanda 
da ali, həmçinin orta təhsil ocaqlarınım açılmasına icazə vermirdi. Ali təhsil almaq 
üçün Rusiya və ya xarici ölkələrə getmək lazım idi. 
Artıq  XIX  əsrin  axırı—XX  əsrin  əvvəllərində  xeyli  azərbaycanlı  gənc 
Azərbaycandan  kənardakı  ali  məktəblərdə  təhsil  alıb  vətənə  qayıtmışdı.  Bunlar, 
əsasən,  bəy-xan,  həmçinin  burjua  ailələrindən  çıxmışdılar.  Onların  arasında  varlı 
xeyriyyəçilərin  vəsaiti  ilə  oxuyan  aztəminatlı  azərbaycanlı  gənclər  də  vardı. 
Peterburq,  Moskva,  Kiyev  və  Rusiyanın  digər  şəhərlərində,  həmçinin  Avropanın 
Fransa,  Almaniya,  İngiltərə  kimi  qabaqcıl  kapitalist  ölkələrinin  iri  mədəniyyət 
mərkəzlərində  təhsil  illəri  azərbaycanlı  tələbələrin  ictimai-siyasi  şüurunun 
formalaşmasında mühüm rol oynadı. 
Avropanın  qabaqcıl,  mədəni  ölkələrində  xalqın  tarixinin  öyrənilməsinə, 
onun  dilinin,  adət  və  ənənələrinin  qorunub  saxlanmasına,  elm  və  mədəniyyətinin 
inkişafına milli hökumətlərin xüsusi qayğı göstərməsi azərbaycanlı gənclərə əyani 
surətdə  sübut  etdi  ki,  xalqın  mənəvi  yüksəlişi  yalnız  onun  milli-siyasi  azadlığı 
şəraitində mümkündür. Müstəmləkə əsarətindən qurtarmaq üçün hər şeydən əvvəl, 
xalqın oyanması, onun milli özünüdərketməsi lazımdır. 
Hələ  XIX  əsrin  axırlarında  milli  şüurun  oyanışı  sahəsində  bəzi  addımlar 
atılmışdı.  Mütərəqqi  fikirli  ədiblər,  maarifçilər  və  başqa  ziyalılar  xalqın  tarixini, 

59 
 
mədəni  irsini  araşdırmağa  başlamış,  onu  milli  süstlükdən  xilas  etməyin  yollarını 
tapmağa  çalışmışlar.  Bu  elə  bir  dövr  idi  ki,  nəinki  savadsız  adamlar,  hətta 
ziyalıların  çoxu  öz  mənşəyini  bilmir,  milləti  isə  hər  kəs  istədiyi  kimi:  «tatar», 
«Qafqaz tatarları», «müsəlman», «tuzems» və s. adlandırırdılar. 
Belə  bir  şəraitdə  H.  Zərdabi,  C.  Məmmədquluzadə,  M.  Ə.  Sabir,  N. 
Nərimanov,  Ə.  Haqverdiyev  və  digər  demokratik  ziyalıların maarifçilik  ideyaları, 
onların orta əsr qalıqlarını tənqid edən ədəbi-publisistik yazıları milli oyanışa güclü 
təsir göstərdi. 
Bu  cəhətdən  H.  Z. Tağıyevin  vəsaiti  ilə rus  dilində  çıxan  «Kaspi»  qəzeti 
müəyyən  rol  oynayırdı.  1897-ci  ildən  Əlimərdan  bəy  Topçubaşovun  redaktor 
olduğu  həmin  qəzetin  ətrafında  Həsən  bəy  Zərdabi,  Əli  bəy  Hüseynzadə,  Əhməd 
bəy  Ağayev,  Haşım  bəy  Vəzirov  və  başqa  demokratik  ziyalılar  birləşdilər.  Onun 
səhifələrində milli hərəkatın bu və ya digər məsələlərinə dair məqalələr dərc edildi. 
XX  əsrin  əvvəlində,  milli  hərəkat  hələ  aydın  forma  almadığı  zaman,  rus 
azadlıq  hərəkatında  geniş  vüsət  tapmış  liberal  və  sosial-demokrat  ideyaları 
Azərbaycanda milli  şüurun formalaşmasına güclü təsir etdi. Ziyalıların bir hissəsi, 
xüsusən Rusiyada və Qərbi Avropada təhsil alanlar içərisində liberalizm baxışları 
möhkəmləndi.  Milli-demokratik  hərəkatın  Əli  bəy  Hüseynzadə,  Əhməd  bəy 
Ağayev,  Əlimərdan  bəy  Topçubaşov,  Nəsib  bəy  Yusifbəyli  kimi  liberal  əhval-
ruhiyyəli xadimləri meydana çıxdı. 
Milli-azadlıq hərəkatının fəal xadimi olmuş bir sıra mütərəqqi ziyalılar, o 
cümlədən  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  özlərinin  ilk  ictimai-siyasi  fəaliyyətlərinə 
sosial-demokratiyanın  sıralarında  başlamışlar.  Azərbaycan  ziyalılarını  sosial-
demokrat hərəkatına cəlb edən, birincisi, RSDFP-nin Rusiyada mütləqiyyətə qarşı 
açıq  mübarizə  aparan  güclü  siyasi  təşkilat  olması,  ikincisi,  bu  partiyanın  II 
qurultayında millətlərə  öz müqəddəratını  təyin  etmək hüququ  verən  qərarın qəbul 
edilməsi  idi.  M.  Ə.  Rəsulzadə  gənc  ziyalıların  sosial-demokrat  hərəkatına 
qoşulmalarının səbəbini izah edərək sonralar yazırdı ki, «Müasir sosializmdə onlar 
çarizmə  qarşı  mübarizədə  etibarlı  olmasa  da,  hər  halda  ən  əlverişli  müttəfiqi 
görürdülər». 
 
XX  əsrin  əvvəllərində  Rusiyada  baş  verən  mühüm  ictimai-siyasi 
hadisələrin  təsiri  altında  milli  tərəqqi,  demokratiya  və  azadlıq  haqqında  ideyalar 
qəti  şəkildə  formalaşdı.  Əli  bəy  Hüseynzadə,  Əhməd  bəy  Ağayev  və  başqa 
ziyalıların milli dirçəlişə və azadlığa çağıran ideyaları meydana gəldi. 
Əli  bəy  Hüseynzadə  (1864-1940-cı  illər)  Peterburq  və  İstanbulun  ali 
məktəblərində təhsil almışdı. 
Xalqı  ilk  dəfə  açıq  surətdə  «hürriyyət  və  müsavat»a  (azadlıq  və 
bərabərliyə) çağıran Ə. Hüseynzadə məqsədə çatmağın başlıca vasitəsi olaraq türk 
birliyi  (ittihadi-türk)  ideyasını  irəli  sürdü.  O,  bütün  müsəlman  türk  xalqlarının 
müstəmləkə  əsarətində  olmasının,  onların  son  dərəcə  iqtisadi-mədəni  geriliyinin 
başlıca səbəbini bu xalqların parçalanmış vəziyyətində görürdü. 

60 
 
Onun  türk  birliyi  ideyasının  pantürkizmlə  heç  bir  əlaqəsi  yox  idi. 
Millətlərin hüquq bərabərliyini qəbul edən, habelə bütün türk xalqlarını Türkiyənin 
başçılığı altında  birləşdirmək  çağırışına  biganə  qalan  bu  ideyanın mərkəzində  sırf 
milli azadlıq məsələləri dururdu. Türk xalqlarının tarixən formalaşmış mənşə, dil, 
dini  etiqad  və  bu  kimi  soykök  oxşarlıqlarına  əsaslanan  türk  birliyi 
müstəmləkəçilərə qarşı mübarizədə vahid, ümumtürk cəbhəsi təşkil etməli idi. 
Ə.  Hüseynzadənin  türk  xalqlarının  tərəqqisi  ideyası  «türklük, 
müsəlmanlıq və avropalılıq» prinsiplərinə əsaslanırdı. 
«Türklük» dedikdə, ayrıca mənşəyə mənsub olan türk tayfa və xalqlarının 
hələ  lap  qədimdə  yaranmış  müstəqil  dövlətlərinin  yenidən  baş  qaldıracağı  ehtiva 
olunurdu. 
Ə.  Hüseynzadə  müsəlmanlığı  milli  tərəqqinin  mənəvi əsası hesab  edirdi. 
O,  İslam  dininin  humanizminə  toxunaraq  göstərirdi:  «İslamiyyətin  məqsədi 
istiqlaliyyəti  -  insaniyyədir.  Çünki  islamiyyət  bir  dindir  ki,  millət  və  milliyyət 
tanımaz».  Əli  bəy  İslamı  paklığa,  sosial  ədalətə  çağıran  bir  din  kimi 
səciyyələndirərək  qeyd  edirdi  ki,  faizi  və  müamiləçiliyi,  hər  növ  inhisarı  haram 
buyuran  islamiyyətin millətçilik  və kapitalizmlə heç  bir  əlaqəsi  yoxdur.  O,  qeyri-
müsəlman  ölkələrində  müsəlmanlara  qarşı  xoşagəlməz  münasibətin  bir  səbəbini 
orada Quranın kəlamlarına yaxşı bələd olmamaları ilə əsaslandırırdı. 
Əli bəy milli tərəqqidə avropalılığı Avropada bu və ya digər xalqın, dinin 
çərçivəsindən çıxıb, ümumbəşəri əhəmiyyət kəsb edən mədəniyyətlərinin əsaslarını 
İslam dininin qanunlarını nəzərə almaqla, Azərbaycanda tətbiq etməkdə görürdü. 
Azadlığı  mədəniyyətin,  tərəqqi  və  təkamülün  ən  qəvi
*
  mühərriki 
adlandıran Ə. Hüseynzadə milli və dini fərqlərindən asılı olmayaraq, bütün xalqları 
azadlığa  çağırırdı.  O,  birinci  rus  inqilabına  Azərbaycan  xalqının  milli-azadlıq 
hərəkatına təkan verən qüvvə kimi baxırdı. 
Ə.  Hüseynzadə  sinfi  bərabərsizliyin  əleyhinə  çıxırdı.  O,  «əmələnin  əlilə 
hasil  olan  sərvəti-milliyyəni  bir  neçə  sərmayədar  arasında  bölüşdürmək  üçün 
şərtlər,  qanunlar  ixtira»  edənləri  məzəmmətləyərək,  göstərirdi  ki,  «məzlum  olan 
sinifləri  zalım  siniflərin  təcavüzatından  azad  etmək»,  «yersiz,  yurdsuz 
əkinçilərimizə» torpaq vermək, kasıbların həyat şəraitini yaxşılaşdırmaq lazımdır. 
Əhməd  bəy  Ağayev  (1869-1939-cu  illər)  əvvəlcə  Peterburqda,  sonra 
Fransada  Parisin  Sarbonna universitetində  ali  təhsil  almışdı.  İxtisasca hüquqşünas 
idi.  Beş  dildə  sərbəst  danışırdı.  O,  vaxtilə  Böyük  Fransa  inqilabının  elan  etdiyi 
«Azadlıq,  bərabərlik, ədalət»  prinsiplərinə qızğın tərəfdar  idi.  Xarici,  rus  və  yerli 
mətbuatda milli və dini məsələlərə dair bir sıra məqalələrlə çıxış etmişdi. 
Ə.  Ağayev  birinci  rus  inqilabı  ərəfəsində  müsəlman  müstəmləkə 
xalqlarının  vəziyyətini  səciyyələndirərək  deyirdi:  «Rusiyada  biz  müsəlmanlar, 
əslində,  lazımsız  artıq  yükük.  Biz  yaşamırıq,  ancaq  sürünürük...  Nəhəng,  cansız 
                                                             
*
 qəvi – qüvvətli 

61 
 
vücud kimi səssiz-səmirsiz, susaraq uzanmışıq». O, milli istiqlaliyyətə nail olmağın 
başlıca şərti kimi mədəniyyət və maarifin tərəqqisini ön plana çəkirdi. Bunun üçün 
isə,  Quranın  kəlamlarını  dərindən  öyrənib,  onlara  əməl  etməyi  və  Avropanın 
mədəni  xalqlarının  ən  yaxşı  ənənələrini  mənimsəməyi,  oradakı  elmi  və  texniki 
nailiyyətlərlə yaxından tanış olmağı bütün müsəlman xalqlarına tövsiyə edirdi. 
Müxtəlif  millətlərə  mənsub  olan  müsəlman  xalqlarının  mənşəyində, 
dilində, 
adət-ənənələrində 
tarixən 
formalaşmış 
fərqlərin 
və 
başqa 
özünəməxsusluqların,  əlahiddəliyin  mövcudluğu  şəraitində,  Ə.  Ağayev  həmin 
xalqların  istisnasız  qail  olduqları  İslam  dininə  onları  azadlıq  uğrunda  birgə 
mübarizəyə  səfərbər  edən  vahid  qüvvə  kimi  baxırdı.  O  göstərirdi  ki,  müsəlman 
xalqlarının  dirçəliş  və  tərəqqisi  bu  xalqlar  arasında  «yeganə  fəal  qüvvə  olan  din 
vasitəsilə» mümkündür. 
İctimai-siyasi  hadisələrə  münasibətdə  İslam  qanunlarına  istinad  edilməsi 
panislamizmə əsla meyl demək deyildi. Əhməd bəyin İslam amilinin əsaslarını bu 
dinin humanist, yüksək əxlaqi keyfiyyətləri təşkil edirdi. 
O,  Qərbin  və  Rusiyanın  antiislam  təbliğatına  qarşı  ciddi  mübarizə 
aparmağı,  müsəlman  ölkələrini  müstəmləkə  asılılığından,  milli-siyasi  iflasdan 
qurtarmağı  qarşıya  başlıca  məqsəd  olaraq  qoyurdu.  Ə.  Ağayev  deyirdi:  «Əgər 
işlərimiz bu günkü kimi getsə, şübhəsiz ki, müsəlman aləmi məhv olmağa qadirdir; 
ən  azı  siyasi  cəhətdən...  Bunu  gözümüzün  qabağında  müstəqilliyini  itirmiş 
müsəlman  dövlətlərinin  timsalında  daha  aydın  görə  bilərik».  O,  ümummüsəlman 
birliyinə  unitarizm  məqsədlərindən  tamamilə  uzaq  olan,  milli  istiqlaliyyətin 
zəmanəti kimi baxırdı. 
Ə.  Ağayev  dini  və milli ayrı-seçkiliyin əleyhinə  çıxaraq  deyirdi  ki,  «din 
və  məzhəb  heç  vaxt  nifaq  və  ayrılığa  səbəb  olmayıb  və  olmaz».  Milli 
münasibətlərdə  hər  hansı  millət  özünə  ehtiram  tələb  etməklə  bərabər,  başqa 
milliyyətlərdən olanlara da hörmət bəsləməlidir. 
O,  dövlətin  bacarıqsız,  ləyaqətsiz  adamların  əlində  olduğu  istibdad 
üsulunu  pisləyir,  «hakimiyyətin  xalqın  əlində  olduğu»,  xalq  tərəfindən  seçilmiş 
adamların idarə etdiyi dövlət quruluşuna tərəfdar çıxırdı. 
«Azadlıq şüurun cövhəridir» deyən Əhməd bəy qeyd edirdi ki, azadlıq hər 
şeydən əvvəl,  «sərbəst düşünmək  və  düşündüyünü  sərbəst, səmimi  söyləməkdir». 
Yüksək humanizm mədəniyyətinə malik olan Ə. Ağayev insanın nəinki fikirlərinə, 
onun  şəxsiyyətinə  də  hər  yerdə  hörmət  göstərilməsini  tələb  edirdi.  O  deyirdi  ki, 
«İstər kasıb olsun, istər dövlətli, istər kiçik olsun, istər böyük, istər mənsəb sahibi 
olsun, istər mənsəbsiz—madam ki, insandır,—hörmətə layiqdir». 
Ə. Ağayev hələ birinci rus inqilabından əvvəl, cəmiyyətin yüksək əxlaqi 
keyfiyyətlərə  malik  adamlara  böyük  ehtiyacı  olduğu  bir  zamanda,  milli 
burjuaziyanın yenə də siyasi gerilikdən çıxmağa səy göstərməməsini, onun meşşan 
və lovğa təbiətini ciddi tənqid edirdi. Göstərirdi ki, müsəlman dövlətlilərinin çoxu 
öz vəzifələrini anlamırlar, belələri hətta dumaya işləmək üçün yox, şan-şöhrət üçün 

62 
 
üzv olurlar. Məhz bunun nəticəsidir ki, 1905-ci il hadisələrindən sonra Əli bəydə 
sosial-demokratiyaya  rəğbət  hissi  oyanmağa  başladı.  Proletariatın  çarizmə  qarşı 
inqilabi  mübarizədə  qətiyyətliliyi  və  cəsarətliliyi  onu  razı  salırdı.  Xalqın  inqilabi 
hərəkata qoşulmasını milli oyanışın əlaməti hesab edirdi. 
Fəhlələrin  kütləvi  inqilabi  mübarizəsinin  baĢlanması:  Azərbaycan   
zəhmətkeşləri  rus  müstəmləkəçilərinə  və  istismarçılara  qarşı  daim  mübarizə 
aparmışlar. 
Hələ  XIX əsrin   axırlarında  Azərbaycanın  bir  sıra  şəhərlərində  fəhlələrin 
ilk çıxışları baş vermişdi. Bunlar, başlıca olaraq, kiçik və qeyri-mütəşəkkil iqtisadi 
tətillərdən ibarət idi. 
Rusiyada  proletariatın  çarizmə  və  istismarçılara  qarşı  inqilabi 
mübarizəsinin qüvvətlənməsi Azərbaycanda fəhlə hərəkatına güclü təkan verdi. 
XX  əsrin  başlanğıcında  Bakı,  Yelizavetpol  və  Gədəbəydə  ilk  sosial-
demokrat  dərnəkləri  meydana  gəldi.  Bu  dərnəklərin  yaradılmasında  Rusiyadan 
Qafqaza sürgün edilmiş inqilabçılar və iş dalınca buraya gələn rus fəhlələri mühüm 
rol oynayırdılar. 
Bu  dövrdə  çoxmillətli  Bakı  proletariatı  fəhlə  və  sosial-demokratiya 
hərəkatının ön  sıralarında gedirdi. 1901-ci ildə Bakıda 15 sosial-demokrat dərnəyi 
vardı.  Bu  dərnəklərin  işinə,  ümumiyyətlə  inqilabi  hərəkata  rəhbərlik  etmək  üçün 
həmin ilin yazında RSDFP-nin Bakı Komitəsi yaradıldı. 
1901-çi  ilin  sentyabrında  sosial-demokrat  «İskra»  qəzetinin  xaricdən 
Təbriz  vasitəsilə  Bakıya  gətirilən nömrələrini  çoxaldıb  Rusiyaya  göndərmək  üçün 
burada  gizli  «Nina»  mətbəəsi  təşkil  edildi.  (Mətbəə  1906-cı  ilin əvvəllərinə  qədər 
fəaliyyət göstərmiş, sonra Peterburqa köçürülmüşdür). 
Fəhlələrin  çıxışları  getdikcə  daha  mütəşəkkil  şəkil  alırdı.  Onlar  təkcə 
iqtisadi tələblərlə kifayətlənmir, siyasi tələblər irəli sürürdülər. 
1902-ci  il  aprelin  21-də  Bakıdakı  müəssisələrin  5  min  fəhləsi  əllərində 
«Rədd  olsun  mütləqiyyət!»,  «Yaşasın  siyasi  azadlıq!»  sözləri  yazılmış  şüarlar 
apararaq nümayiş etdilər. Bu ilk siyasi nümayiş çox çətinliklə yatırıldı. 
1903-cü  il  martın  2-də  Bakı  proletariatının  böyük  nümayişi  oldu. 
Əllərində  qırmızı  bayraqlar  tutaraq  gedən nümayişçilər  çarizmə qarşı mübarizəyə 
çağırırdılar.  Nümayişçilərin  üzərinə  hücum  edən  kazaklar  hətta  uşaqlara  və 
qocalara aman vermədən, onları döydülər, ələ keçən fəhlələri həbs etdilər. Hər iki 
tərəfdən yaralananlar oldu. Nümayiş polis və soldatların gücü ilə yatırıldı. 
Həmin il martın axırlarında RSDFP-nin Qafqaz İttifaq Komitəsi yaradıldı. 
Aprelin  27-də  Bakı  müəssisələrinin  10  mindən  artıq  fəhləsi  Bir  may 
nümayişinə  çıxdı.  Onların  arasında  qadınlar  da  vardı.  Nümayiş  silah  gücünə 
yatırıldı. 12 nəfər ağır yaralandı. Onlarca qabaqcıl fəhlə həbs edildi. 
1903-cü il iyulun 4-də ilk ümumbakı tətili baş verdi. 

63 
 
İyulun  1-də  erməni  kapitalisti  Xatisovun  Bibiheybətdəki  mexaniki 
emalatxanasında  işləyən  fəhlələrin  tətili  şəhərdə  ümumi  tətilin  başlanması  üçün 
siqnal oldu. Müəssisələrin 50 minə yaxın fəhləsi işi dayandırıb tətil etdi. 
Fəhlələr  tərəfindən  seçilmiş  tətil  komitəsi  öz  tələblərini  hazırlayıb 
sahibkarlara  verdi.  Həmin  tələblərin  içərisində  8  saatlıq  iş  günü,  1903-cü  ilin  2 
mart  və  27  aprelində  nümayişlər  zamanı  həbs  olunanların  azad  edilməsi,  bu 
nümayişlərdə  iştirak  etmək  üstündə  işdən  qovulanların  öz  yerlərinə  qaytarılması, 
əmək haqqının artırılması və başqa tələblər vardı. 
Tətilçilərin  tələbləri  rədd  edildi.  Çar  hökuməti  onlara  qarşı  ciddi  cəza 
tədbirlərinə əl atdı. Bakı tətili haqqında qəzəblə: «Ümumrusiya miqyasındakı hərc-
mərcliyin  bu  yuvasını  məhv  etmək  lazımdır»  -  deyən  Rusiya  daxili  işlər  naziri 
Plevenin bilavasitə əmri ilə şəhərə qoşun yeridildi. 
Tətilçilərin  bir  qismini  şallaqların  zərbəsi  altında  zorla  işə  çıxmağa 
məcbur  etdilər.  Onları  vəhşicəsinə  döydülər,  xeyli  tətilçi  şəhərdən  sürgün  olundu, 
yüzlərlə qabaqcıl fəhləni tutub həbsxanaya saldılar. 
Fəhlələrin  sıralarına  soxularaq,  onları  yalnız  iqtisadi  mübarizə  aparmağa 
çağıran,  əslində  isə,  gizli  polis  üçün  işləyən  zubatovçular  iyun  tətili  günlərində 
tamamilə  ifşa  edildilər.  Fəhlə  hərəkatı  fəallarının  bir  çoxu  onların  danosu  ilə  ələ 
keçmişdi. 
İyulun  22-də  tətil  yatırıldı.  Tətil  nəticəsində  kapitalistlərə  xeyli  ziyan 
dəydi. Onlar bəzi kiçik güzəştlərə getməyə məcbur oldular. 
Ümumbakı  iyun  tətili  azərbaycanlı  fəhlələrin  siyasi  şüurunun 
oyanmasında  mühüm  rol  oynadı,  onların  daha  böyük  kütlələr  halında  çıxışlarının 
əsasını  qoydu.  Bu  tətil  Zaqafqaziyada  və  Rusiyanın  cənubunda  tətil    hərəkatının  
yüksəlməsinə  səbəb oldu. 
Bu  zaman  sosial-demokratiyanın  daxilində  bolşeviklərlə  menşeviklər 
arasında fəhlə hərəkatında hegemonluq uğrunda mübarizə son dərəcə kəskinləşdi. 
1904-cü  ilin  yayında  Şendrikov  qardaşlarınin  başçılıq  etdiyi  opportunist 
təşkilat  geniş  fəaliyyətə  başladı.  Şendrikovçular  öz  sələfləri  zubatovçular  kimi, 
fəhlələri  yalnız  iqtisadi  tələblərlə  kifayətlənməyə  çağırır,  əks  təqdirdə,  hətta 
fitnəkarlıq törətməkdən də çəkinmirdilər. 
Bu  zaman  «Daşnaksütyun»  partiyasının  və  «Daşnak  tələbə  ittifaqı»nın 
Bakıda  şöbələri  separatçılıq  və  millətçilik  təbliğatını  xeyli  gücləndirdilər.  Onlar 
ermənilərlə azərbaycanlılar  arasında nifaq salmağa çalışır, tələbə-gənclər, xüsusən 
gimnaziyada oxuyanlar arasında milli eqoizm toxumu səpirdilər. 
1904-cü  ilin  axırlarında  RSDFP  Bakı  Komitəsinin  nəzdində  müsəlman 
ziyalıları  tərəfindən  sosial-demokrat  «Hümmət»  təşkilatı  yaradıldı.  Onun  baniləri 
Mir  Həsən  Möhsümov  (1882-1907-ci  illər),  Məmməd  Əmin  Rəsulzadə  (1884—
1955-ci illər)  və  Məmmədhəsən  Hacınski  (1875—1931-ci illər)  idi.  1905-ci ildən 
təşkilata Məşədi Əzizbəyov, Nəriman Nərimanov, Soltanməcid Əfəndiyev, Bünyad 
Sərdarov və başqa bolşeviklər daxil oldular. 

64 
 
«Hümmət»in  əsas  məqsədi  Azərbaycanda,  eləcə  də  Rusiyanın  müxtəlif 
yerlərində  yaşayan  müsəlmanları  inqilabi  hərəkata  cəlb  etmək  idi.  Bu  zaman  ana 
dilində təbliğat və təşviqata böyük ehtiyac vardı. 
M.  Ə.  Rəsulzadə  başda  olmaqla  bir  qrup  hümmətçi  inqilabi  mübarizəyə 
eyni zamanda milli-azadlıq hərəkatının ayrılmaz hissəsi kimi baxırdı. Bu cəhətdən   
onlar qeyri-azərbaycanlı sosial-demokratlarda» fərqlənirdilər. 
Lakin  «Hümmət»  təşkilatının  milli  əsaslarda  təşkil  edilməsi,  onun  çox 
zaman  müstəqil  fəaliyyət  göstərməsi,  M.  Ə.  Rəsulzadə  başda  olmaqla  bir  qrup 
hümmətçinin RSDFP sıralarına daxil olmaqdan imtina etməsi partiya mərkəzində, 
xüsusən partiyanın Qafqaz komitəsində yaxşı qarşılanmırdı. Bu komitənin üzvü İ. 
Stalin partiyadan kənarda qalan hümmətçilərin hətta fiziki cəhətdən məhv ediləcəyi 
ilə hədələmişdi. 
M.  Ə.  Rəsulzadə  «Hümmət»  təşkilatının  1904-1907-ci  illərdə  bir-birini 
əvəz  edən  «Hümmət»,  «Dəvət  qoç», «Təkamül»  və  «Yoldaş»  qəzetlərinin rəhbər 
və redaktorlarından biri olmuşdur. Bu qəzetin səhifələrində S. M. Əfəndiyevin, M. 
Əzizbəyov  va  başqa  bolşeviklərin  bütün  millətlərin  zəhmətkeşlərini  mütləqiyyətə 
və istismarçılara qarşı mübarizəyə çağıran məqalələri ilə yanaşı, M. Ə. Rəsulzadə, 
M.  H.  Hacınski  və  başqa  hümmətçilərin  milli  birliyə  çağıran  yazıları  da  dərc 
olunurdu. 
1904-cü  il  dekabrın  13-də  Bakı  fəhlələrinin  ikinci  ümumi  tətili  başladı. 
Həmin gün «Hümmət»in Azərbaycan dilində «Rədd olsun mütləqiyyət!», «Yaşasın 
azadlıq!» sözləri ilə bitən intibahnaməsi buraxıldı. Tezliklə şəhərdə tətil edənlərin 
sayı 50 min nəfərə çatdı. 
Tətilə  rəhbərdik  etmək  üçün  P.  Caparidze,  İ.  Fioletov  və  A.  Stopanidən 
ibarət  tətil  komitəsi  yaradıldı.  Tətil  komitəsinin  işində,  ümumiyyətlə,  tətilin 
hazırlanıb  keçirilməsində  Məmməd  Məmmədyarov,  Xanlar  Səfərəliyev, 
Soltanməcid  Əfəndiyev  və  başqa  azərbaycanlı  inqilabçılar  yaxından  iştirak 
edirdilər. 
Tətil  komitəsi  tərəfindən  fəhlələrin  34  maddədən  ibarət  tələbləri 
hazırlandı. Tələblərin içərisində: 8 saatlıq iş günü, həftəlik məcburi istirahət günləri 
verilməsi,  fəhlə  və  sahibkarlardan ibarət  mədən münaqişə komitələri  yaradılması, 
ictimai  sığorta,  müdiriyyətin  təqsiri  uzündən,  yaxud  1  May  günlərində  tətillə 
əlaqədar  olaraq  işlənilməyən  vaxtın  əmək  haqqının  ödənilməsi,  fəhlələrin  işə 
qəbulu və işdən çıxarılmasında onların numayəndələrinin iştirak etməsi və s. vardı. 
Tətillə  əlaqədar  olaraq  şəhərdə  həyat  ölgünləşmişdi.  Müəssisələr  və 
nəqliyyat işləmirdi. 
Fəhlələri  xırda  güzəştlərlə  aldadıb,  tətili  dayandırmaq  cəhdləri  baş 
tutmadı. Çar hökuməti zorakı tədbirlərə əl atdı. Şəhərdə hərbi vəziyyət elan edildi, 
dəmir yol və hökumot idarələrində qoşun yerləşdirildi. 

65 
 
Balaxanıda tətilçiləri silah gücünə işləməyə məcbur etdikdə, polislə qanlı 
toqquşma  baş  verdi.  15 tətilçi  öldürüldü.  Öldürülənlərin  dəfn mərasimi möhtəşəm 
siyasi nümayişə çevrildi. 
Tətili  yatırmaq  üçün  bir  sıra  fitnələrə  əl  atıldı.  Daşnakların  köməyi  ilə 
milli  nifaq  salmağa  cəhd  göstərildi.  Qoşunların  işə  qarışması  üçün  mədənlərdə 
yanğınlar  törədildi.  Təkcə  dekabrın  son  həftəsi  ərzində  iki  yüzdən  artıq  buruq 
yandırıldı.  Bu  fitnəkarlıqların  törədilməsində  tətilçilərin  siyasi  mübarizəsinin 
kəskinliyindən narazı qalan şendrikovçular yaxından iştirak edirdilər. 
Tətilin  inadla  davam  etdirilməsi  nəticəsində  milyon  manatlarla  zərər 
çəkən neft sənayeçiləri və çar hökuməti, nəhayət, güzəştə getməyə məcbur oldular. 
1904-cü  il  dekabrın  30-da  fəhlələrlə  sahibkarlar  arasında  ilk  müştərək 
müqavilə imzalandı. Fəhlələr bu müqaviləni «mazut konstitusiyası» adlandırdılar. 
Dekabrın 31-də Bakı proletariatının ikinci ümumi tətili qalibiyyətlə başa çatdırıldı. 
Fəhlələrin  vəziyyəti  bir  qədər  yaxşılaşdı.  Onların  əmək  haqqı  20  faiz 
artırıldı, 9  saatlıq iş  günü  qoyuldu,  fəhlələrin tətil  etdiyi  günlərin  maaşı  ödənildi, 
müəssisələrdə  fəhlələrin  mənafeyini  müdafiə  etmək  üçün  mədən-zavod 
komissiyalarının təşkilinə başlandı və s. 
Tətil bir daha göstərdi ki, yaliız vahid mərkəz tərəfindən rəhbərlik edilən 
mütəşəkkil,  həmrəy  mübarizə  qələbə  ilə  nəticələnə  bilər.  Bakı  proletariatının 
çarizm  və  kapitalistlər  üzərində  dekabr  qələbəsi  Rusiyanın  çox  yerində  tətil 
hərəkatına güclü təkan verdi. 
Kəndli  çıxıĢları:  Kənddə  sinfi  mübarizə  getdikcə  qüvvətlənirdi.  1901  -
1903-cü  illərdə  Bakı  qəzasının  Buzovna,  Zığ,  Əhmədli  və  Maştağa  kəndlərində, 
Şamaxı  qəzasının  Nəvahi  kəndində,  Yelizavetpol  və  Naxçıvan  qəzalarında 
kəndlilərin çıxışları baş verdi 
1903-cü  ildə  Yelizavetpol  qəzasında  Qarabulaq  kəndinin  kəndliləri 
məmur  və  hakimlərin  zülmündən  cana  gələrək,  köçüb  Burcalar  adlanan  dərədə 
məskən saldılar. Əvvəlki zalımları onlardan yenə də əl çəkmədikdə, burcalılar Dəli 
Aslan  Həsən  oğlunun  başçılığı  ilə  qaçaq  dəstəsi  düzəldib,  onların  üzərinə 
göndərilən 300 kazaka qarşı ciddi müqavimət göstərdilər. Burcalılar uzun müddət 
silahlı mübarizə apardılar. 
Həmin  qəzada  Dəli  Əli  Məhərrəm  oğlunun  başçılıq  etdiyi  qaçaqlar 
hökumət quvvələrinə qarşı bir neçə cəsarətli hücumlar etdi. 1904-cü ilin mayında 
Dəli  Əlinin  qaçaq  dəstəsi  Bittili  kəndi  yaxınlığında  strajniklərin  bir  bölüyü  ilə 
döyüşə girib, onları qaçmağa məcbur etdi. 
1904-cü  ilin  dekabrında  Lənkəran  qəzasında  qaçaq  dəstəsi  məmurların 
evlərinə hücum etdi. 
Azərbaycanlıların  rus-yapon  müharibəsində  iĢtirakı:  1904-1905-ci 
illərdə  Rusiya  ilə  Yaponiya  arasında  müharibə  başlandı.  Çarizm  qalibiyyətli 
müharibə  vasitəsilə  özünün  bir  sıra  imperialist  planlarını  həyata  keçirmək  və 
Rusiyada dərinləşməkdə olan inqilabi böhranın qarşısını almaq ümidində idi. 

66 
 
Bu  müharibədə  azərbaycanlı  topçu  zabitləri  polkovnik  Səməd  bəy 
Mehmandarov  (1855-1931-ci illər),  kapitan  Əliağa  Şıxlinski  (1863-1943-cü illər), 
süvari  alayı  komandiri  Hüseyn  xan  Naxçıvanski  (1863-1919-cu  illər),  mayor 
İbrahim ağa Usubov (1872-1920-ci illər), poruçik Ağababa Sadıqov (1875-1905-ci 
illər),  poruçik  Zülfüqar  Bağırbəyov  (1874-1916-cı  illər)  və  başqaları  iştirak 
etmişlər.  Topçu  zabiti  Ağababa  Sadıqov  Port-Artur  uğrunda  gedən  döyüşlərdə 
qəhrəmancasına həlak olmuşdur. 
Döyüşlərdə, xüsusən Port-Arturun müdafiəsi zamanı göstərdikləri şücaətə 
görə  S.  Mehmandarov,  Ə  Şıxlinski,  H.  Naxçıvanski  bir  sıra  orden  və  üstü  yazılı 
qızıl  qılıncla  təltif  edildilər.  S.  Mehmandarova  general-mayor,  Ə.  Şıxlinskiyə 
polkovnik, İ. Usubova podpolkovnik rütbəsi verildi. 
Müharibədə  çarizmin  dalbadal  məğlubiyyətə  uğraması  Rusiyada,  o 
cümlədən Azərbaycanda inqilabi böhranı daha da dərinləşdirdi.