§ 3. ġƏHƏRLƏR. TĠCARƏT. NƏQLĠYYAT.
RABĠTƏ
ġəhərlər: XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şəhərləri daha da böyüyür,
onların əhalisi artırdı. 1900-cü ildən 1915-ci ilin axırınadək ölkənin əhalisi cəmi 25
faiz artdığı halda, şəhər əhalisi 70 faiz çoxalmışdı. Bu zaman şəhər əhalisinin sayı
529 min nəfərdən artıq idi.
Şəhərlərin böyüməsində əhalinin təbii artımı ilə yanaşı, sənayenin inkişafı
mühüm rol oynayırdı. Sənaye, ticarət, bank müəssisələrinin cəmləşdiyi şəhərlər bir
parça çörək dalınca buraya müvəqqəti işləməyə gələn torpaqsız və aztorpaqlı
kəndlilərin çox zaman daimi yaşayış məskəninə çevrilirdi.
XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının çox sürətlə inkişaf edən
iri sənaye şəhərlərindən biri idi. 15 il ərzində şəhərin əhalisi 70 min nəfər artaraq,
1915-ci ilin axırında 262 min nəfərə çatmışdı. Bakı, əhalisinin sayına görə Rusiya
imperiyasında Peterburq və Moskva şəhərlərindən sonra üçüncü yeri tuturdu.
Şəhərdə minlərlə neft buruğu, irili-xırdalı yüzlərlə zavod və fabrik, çoxlu
emalatxana, gəmi tərsanəsi və başqa müəssisələr vardı. Azərbaycanda fəaliyyət
göstərən otuzdan artıq bankdan altısının idarə heyəti Bakıda yerləşirdi.
Dünya neftinin başlıca istehsalçılarından olan Bakının beynəlxalq nüfuzu
durmadan artırdı. Şəhərdə 160-dan artıq ingilis, alman, fransız, Avstriya—
Macarıstan, polyak, Kanada və digər xarici ölkə şirkətlərinin, həmçinin bəzi rus
şirkətlərinin daimi nümayəndəlikləri vardı. Bakı ilə birbaşa əlaqələr yaratmaq
məqsədilə burada 13 dövlətin konsulluğu açılmışdı. Onların arasında iri kapitalist
dövlətləri və qonşu İran, Türkiyə ilə yanaşı, Danimarka, Belçika, Hollandiya,
Norveç və Yunanıstanın da konsulluqları vardı.
Bakıda kapitalistlər və tacirlər tərəfindən bir sıra yaraşıqlı evlər tikilir,
ictimai və idarə binaları ucaldılırdı.
Lakin çox sürətlə böyüyüb inkişaf edən milyonlar səltənətinin çoxlu
problemi vardı.
40
XX əsrin əvvəllərində varlıların yaşadığı bir neçə küçə istisna edilməklə,
axşamlar şəhərin küçələrində (özü də hamısında yox) hələ də neft fənərlərindən
istifadə olunurdu. Küçələrin elektrik çırağı ilə işıqlandırılmasına yalnız 1905-ci
ildən sonra başlanmışdı.
Küçələrin çoxuna nəinki asfalt, heç daş da döşənməmişdi. Ona görə toz,
palçıq olurdu. Yalnız «Aleksandr Nevski» kilsəsinin və Bakı qradonaçalnikliyi
binasının qarşısında cəmi yarım kilometr uzunluğunda asfalt döşəmə vardı.
Başlıca ictimai nəqliyyat vasitəsi keçən əsrin axırlarında işə salınan konka
idi. Konkalar şəhərin bəzi mərkəzi küçələrində işləyirdi. Yalnız 1907-ci ildən sonra
şəhərdə ictimai avtomobil nəqliyyatı işə düşdü.
Şəhərin başlıca mərkəzi küçələrinə verilmiş adlar onun müstəmləkə diyarı
olmasını bir daha təsdiq edirdi: Nikolayevski, Velikoknyajski, II Aleksandr,
Mixaylovski, Romanovski, Vorontsov və s.
Bakıda ictimai bağ-bağça, yaşıllıq çox az idi. Çünki su çatışmırdı.
Qubernator bağı adlanan ən qədim və nisbətən abad xiyaban şəhərin əsas bağı
sayılırdı. Lakin bu bağ, əsasən, kübar ailələrə məxsus olduğundan, başqa adamlar
buraya həftənin yalnız bir neçə günü buraxılırdı.
Peterburq Texnoloji İnstitutunu bitirmiş Məmmədhəsən Hacınski Bakı
bələdiyyə idarəsinin tikinti şöbəsinə rəis təyin ediləndən sonra şəhərdə abadlıq
işləri xeyli genişləndi. 1909-1911-ci illərdə onun rəhbərliyi ilə dənizkənarı park
(bulvar) salındı. Parkın qabağında dənizin içərisində çox yaraşıqlı və rahat dəniz
hamamı binası tikildi. İkinci belə binaya yalnız Fransanın Nitsa kurort şəhərində
rast gəlmək olardı.
M.
H.
Hacınskinin
redaktorluğu
ilə
Bakının
küçələrinin
abadlaşdırılmasına dair kitab buraxıldı. O, Bakı Şirvanşahlar sarayının qorunub
saxlanması və bərpası haqqında təşəbbüs qaldırdı.
Şəhər əhalisi içməli su sarıdan çox korluq çəkirdi. Dəniz suyunu
şirinləşdirib şəhərə verən iki stansiya tələbatın çox cüzi hissəsini ödəyirdi. Ona
görə əhali əsasən quyu suyundan istifadə edirdi. Lakin şəhərdə olan 800 quyudan
yalnız 100-nun suyu içməyə yararlı idi. Qalan quyuların çoxunun suyu cürbəcür
xəstəliklərə, bəzən xolera kimi yoluxucu xəstəliyin baş verib yayılmasına səbəb
olurdu. Ona görə müvafiq hökumət idarələri quyulara vaxtaşırı dərman tökdürür,
bəzilərini isə torpaq doldurub bağlatdırırdı.
Əvvəllər Kür çayından, sonra Volqa çayından barjlarla su gətirib vedrəsini
bəzən iki qəpiyə satırdılar. Lakin bu gətirilmə sular kifayət etməməkdən əlavə,
həm də baha satıldığı üçün yoxsullar onu ala bilmirdilər.
Milyonçu H. Z. Tağıyev şəhər ətrafında şirin su mənbəyi axtarıb tapmaq
xərcini öz üzərinə götürərək, bu cür işlərin mütəxəssisi olan Vilyam Lindeyn adlı
bir alman mühəndisini Bakıya dəvət etdi. Uzun axtarışdan sonra, nəhayət, Bakıdan
190 km aralı, Qubanın yaxınlığında Şollar adlı yerdə şirin su çeşməsi aşkara
çıxarıldı.
41
1911-ci ildə Şollar-Bakı su kəmərinin çəkilişinə başlandı. H. Z.
Tağıyevdən əlavə, kəmərin çəkilişinə şəhər bələdiyyə idarəsi, neft sahibkarları və
başqaları xeyli vəsait qoydular. Gündə üç milyon vedrə su verəcək bu kəmərin
tikintisində hər gün 6 min nəfərə qədər fəhlə işləyirdi. 1916-cı ilin axırında
kəmərin çəkilişi başa çatdı. Yeni ilin əvvəlindən şəhərdə Şollar suyundan istifadə
etməyə başladılar.
Bakıda özünüidarə orqanı olan şəhər duması fəaliyyət göstərirdi.
Dumaya seçilmiş deputatların (qlasnıların) içərisindən bələdiyyə idarəsi və onun
sədri seçilirdi. Çar hökuməti müstəmləkəçilik siyasəti yeridərək, bələdiyyə
idarələrində milli nümayəndəliyin sayını daim məhdud səviyyədə saxlayırdı.
Xristian olmayanlar bələdiyyə idarəsinə seçilənlərin 1/3 hissəsindən çoxunu, 1902-
ci ildən sonra isə yarıdan çoxunu təşkil edə bilməzdi. Bakı dumasında cəmi 48
deputat vardı.
Yelizavetpol (Gəncə) Bakıdan sonra Azərbaycanın ikinci böyük şəhəri,
quberniya mərkəzi idi. Buranın əhalisi 15 il ərzində 20 min nəfərdən çox artaraq,
1915-ci ilin axırında 58 min nəfərə çatmışdı.
1914-cü ildə şəhərdə 20-dən artıq iri və xırda sənaye müəssisəsi, o
cümlədən 8 pambıqtəmizləmə, 3 spirtçəkmə-konyak zavodu, 5 gön-dəri və bir
biyan kökü sıxan müəssisə, həmçinin dəmir yol emalatxanası vardı. Burada
Rusiyanın 5 iri bankının şöbələri və iki şəhər «qarşılıqlı kredit cəmiyyəti» fəaliyyət
göstərirdi.
Yelizavetpol şəhər duması tərəfindən idarə olunurdu.
Nuxa şəhəri ipək sənayesinin mərkəzi kimi məşhur idi. 1914-cü ildə
burada 85 ipək və 50 gön-dəri emalı müəssisəsi, 3 tənbəki fabriki və başqaları
vardı. «Qafqazın Lionu» adlandırılan Nuxa şəhərində Azərbaycan xam ipəyinin 2/3
hissəsi, gön-dəri məmulatının yarıdan çoxu istehsal edilmişdi. Şəhərdə «qarşılıqlı
kredit cəmiyyəti» fəaliyyət göstərirdi. Şəhərin əhalisi 15 il ərzində iki dəfə artaraq,
1915-ci ilin axırında 52 min nəfəri ötmüşdü.
ġuĢa şəhərinin əhalisi əsrin əvvəli ilə müqayisə etdikdə, 18 min nəfərdən
çox artaraq, 1915-ci ilin axırında 44 min nəfər olmuşdu. Bu zaman Şuşada 22 ipək
emalı müəssisəsi, 3 spirtçəkmə-konyak zavodu və başqaları vardı. Şəhərdə bir
bankın şöbəsi, «qarşılıqlı kredit cəmiyyəti» fəaliyyət göstərirdi.
Qəzalarda bütün işləri qəza polis rəisinin rəhbərliyi altında onun
köməkçiləri, şəhər pristavları və əhalinin bəzi varlı nümayəndələrinin daxil olduğu
şəhər işləri üzrə divanxanalar icra edirdi.
XX əsrin ikinci onilliyində Azərbaycanda irili-xırdalı 13 şəhər vardı.
Bunlardan 9 şəhərin hərəsinin əhalisi on min nəfərdən artıq idi. Ağdam, Bərdə,
Tərtər kimi 9 şəhər tipli yaşayış məntəqəsi vardı. Bu qəsəbələrdə cəmi 25 minə
qədər adam yaşayırdı. Yaşayış məntəqələrinin çoxu bu və ya digər istehsal
sahəsinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, yaranıb böyüyürdu. Gədəbəy—mis istehsalı,
42
Ağdaş—pambıq emalı, Bankə—balıqçılıq təsərrüfatı, Yelenendorf—şərab-spirt
emalı ilə fərqlənirdi.
Qəsəbələrdə, adətən, bir neçə kiçik sənaye müəssisəsi olurdu. Məsələn,
Lənkəran qəzasının Privolnı qəsəbəsində kərpic və taxtapuş dəmiri hazırlayan,
kətan toxumundan, günəbaxandan, küncüddən yağ çəkən, xardal və s. istehsal edən
11 kiçik zavod, 4 su dəyirmanı və başqa kiçik müəssisələr vardı.
Ticarət: Əhalinin artması, əmtəə istehsalının çoxalması ilə yanaşı, ticarət
əlaqələri də genişlənirdi. Yeni ticarət məntəqələri meydana gəlirdi.
Bakı - Xəzər dənizi sahilində ən böyük port və iri dəmir yol qovşağı olub,
Azərbaycanın daxilində, Rusiya və xarici ölkələrlə aparılan ticarətdə çox mühum
rol oynayırdı.
Bakı quberniyası üzrə ticarət dövriyyəsinin 85 faizi və qazancın 90 faizi
Bakı şəhərinin payına düşürdü. O, orta illik yük dövriyyəsinin həcminə görə
Rusiyada Peterburq və Odessa kimi iri portları geridə qoyaraq, birinci yeri tuturdu.
Hələ XX əsrin əvvəlində şəhərdə 2500-dən artıq ticarət müəssisəsi, 15
minə yaxın tacir vardı. Tacirlərin yarısını azərbaycanlılar təşkil edirdi. Mal
dövriyyəsinin illik həcmi milyonlarla manat olan H. Z. Tağıyev, M. Nağıyev, Ş.
Əsədullayev və başqa iri tacirlər vardı.
Bakıdan təkcə Həştərxana hər il orta hesabla 350 milyon pud yük yola
salınırdı. Bu yükün 300 milyon pudunu neft və neft məhsulları təşkil edirdi.
Rusiyadan Xəzər vasitəsilə, həmçinin dəmir yol ilə başlıca olaraq, taxıl, qənd,
pambıq parça, müxtəlif sənaye məmulatı, tikinti və meşə materialları, metal və neft
sənayesi üçün avadanlıq gətiridirdi. 3 milyon pud təkcə dəmir və polad təbəqələr
daxil olurdu. Neft sənaye avadanlığı içərisində təkcə boruların çəkisi bir milyon
puda bərabər iri.
Azərbaycanın qəzalarından hər il dəmir yol və dəniz vasitəsilə Bakıya 2
milyon puda qədər müxtəlif növ meyvə və bostan məhsulları gətirilirdi.
Bakıya hər il satmağa 250-270 min baş diri mal-qara göndərilirdi. Bu
heyvanların çox hissəsi Azərbaycan qəzalarının, qalanı Qafqaz və İranın payına
düşürdü. Bundan əlavə, qəzalardan külli miqdarda kəsilmiş ət, yağ, pendir və digər
süd məhsulları, on minlərlə pud yun, on minlərlə ədəd heyvan dərisi və sair
gətirilirdi.
Bakıya gətirilən malların bir hissəsi şəhər bazarlarında satılır, qalan
hissəsi Azərbaycanın qəzalarına, Rusiyaya, habelə İrana göndərilirdi.
Bakıda yerləşən ticarət bankları və başqa maliyyə-kredit idarələri ticarət
müəssisələrinin işində yaxından iştirak edirdi.
Bakı quberniyasının Lənkəran qəzası taxıl, xüsusən çəltik və mal-qara
ticarətində fərqlənirdi. Buranın bazarlarına başqa qəzalardan çoxlu mal gətirilirdi.
Qəzanın Asullı və Masallı (Qala-bazar) bazarlarında başlıca olaraq mal-qara,
Lənkəran və Qızılağac bazarlarında isə, əsasən çəltik, buğda, arpa satılırdı. Yazda
43
Prişib kənd bazarında yalnız camış alveri gedirdi. Burada hər il min başadək camış
satılırdı.
1914-cü ildə Lənkəran şəhərində balıq, taxıl, un, meşə materialları, kənd
təsərrüfatı alətləri ticarəti ilə məşğul olan 15 müəssisə, onlarca baqqal dükanı
vardı.
Ən böyük bazarlardan biri Cavad qəzasının Petropavlovka (indiki
Sabirabad) kəndində idi. 1912-ci ilin təkcə beş ayı ərzində bazara 30 min baş
qaramal, 60 min baş qoyun-keçi, 3 min baş at gətirilmişdi,
Petropavlovka kəndi həm də mühüm pambıq ticarəti məntəqəsi idi.
Muğanın mərkəz və şimal hissəsində istehsal olunan butün pambıq məhsulunu
satmaq üçün bu kəndin bazarına aparırdılar. Burada pambığı alıb dəmir yol və Kür
çayı vasitəsilə emal müəssisələrinə yola salırdılar.
Göyçay qəzasında istehsal edilən pambıq və barama məhsulu buranın öz
bazarında satılırdı.
1914-cü ildə Quba şəhərində meyvə və meyvə qaxı, xalça, arşın mal
ticarəti ilə məşğul olan 43 müəssisə, çoxlu baqqal dükanı vardı. Hər il Qubada və
qəzanın digər kənd bazarlarında minlərlə xalça, yüz minlərlə pud müxtəlif meyvə,
meyvə qaxı və xeyli mal-qara satılırdı ki, bunların da çox hissəsi Bakıya, habelə
digər qəzalara və Rusiyaya aparılırdı.
Ölkənin bazarlarında möhtəkirlər mühüm rol oynayırdı. Bəzən bütün alqı-
satqı əməliyyatları onların vasitəsilə həyata keçirilirdi. Məsələn, Azərbaycanda
üzümün əsas topdansatış mərkəzinə çevrilmiş Kürdəmir bazarına məhsul başlıca
olaraq, istehsalçıların özləri tərəfindən deyil, möhtəkirlər tərəfindən çıxarılırdı.
Şərab müəssisələrinin sahibləri külli miqdarda üzüm alaraq, əsasən, Kürdəmir
stansiyası vasitəsilə yola salırdılar. Möhtəkirlər üzümün bir hissəsini aparıb
Zaqafqaziyanın iri şəhərlərində - Bakıda, Tiflisdə, həmçinin Rusiyanın şəhərlərində
baha qiymətə satırdılar.
Yelizavetpol quberniyasının əsas ticarət məntəqələri Yelizavetpol, Nuxa,
Şuşa kimi köhnə qəza mərkəzləri idi.
1914-cü ildə Yelizavetpol şəhərində pambıq, şərab, ağ neft, balıq, un,
sement, xalça, arşın mal ticarəti ilə məşğul olan 120-dək müəssisə, çoxlu baqqal
dükanı vardı.
Hələ əsrin ilk illərində burada rəsmi sənədi olan tacirlərin sayı 600 nəfərə
çatırdı. Onların 400 nəfərdən çoxunu azərbaycanlı tacirlər təşkil edirdi. A. H.
Əsgərov, Q. B. Quliyev, İ. Q. Rəhimov və başqaları Yelizavetpol ticarət kapitalının
görkəmli nümayəndələri idilər.
Qonşu qəzalardan gətirilən üzüm, şərab, meyvə, pambıq, mal-qara,
heyvandarlıq məhsulları və s. mallar Yelizavetpol şəhər bazarlarında satılır, yaxud
dəmir yol vasitəsilə Bakı və Batum istiqamətlərində yola salınırdı. Hər il təkcə 500
min puddan çox müxtəlif növ meyvə və meyvə qaxı, qoz-fındıq satılır və başqa
yerlərə göndərilirdi.
44
Nuxa və Ərəş qəzalarında, Zaqatala dairəsində hasil edilən barama
məhsulu Nuxa şəhərinin ipək alverçiləri tərəfindən alınırdı. Nuxada ipək və barama
ticarəti ilə 21 müəssisə məşğul olurdu. Burada gön-dəri, ağ neft, arşın mal, meyvə,
şirniyyat, mal-qara ticarəti edən yüzdən çox müəssisə və baqqal dükanı vardı. Q.
M. Həmidov, Q. M. Xəliləv, S. Q. Əliyev və başqa iri tacirlər Nuxanın ticarətində
mühüm rol oynayırdılar.
Qarabağ zonasında Şuşa, Cəbrayıl (Qaryagin) və Cavanşir qəzalarında
hasil edilən barama əsasən Şuşa bazarında satılırdı. Şuşada xalça, arşın mal, şərab,
mal-qara, ət ticarəti ilə məşğul olan çoxlu müəssisə və baqqal dükanı vardı. Şəhərin
azərbaycanlı tacirləri arasında Q. M. Səfərov, Ş. M. Kazımov, L. K. Məmmədov və
başqaları xüsusilə fərqlənirdi.
Yelizavetpol quberniyası Azərbaycanın heyvandarlıq məhsulları ixrac
edən başlıca zonası idi.
1911-ci ildə quberniyada 11 min başa yaxın iri buynuzlu heyvan, 110 min
başdan çox qoyun və keçi, 2100 başdan artıq donuz kəsilib yerli bazarlarda satılmış
və başqa yerlərə, o cümlədən Rusiyaya, həmçinin İrana ixrac edilmişdir.
Həmin il quberniyadan kənara 22 min başdan çox iri buynuzlu mal-qara,
185 at, 327 minə yaxın qoyun-keçi və 185 dəvə dərisi, 9 minə yaxın heyvan xəzi
göndərilmişdir.
Zaqatala şəhərində tütün, meyvə, mal-qara, arşın mal və s. ticarəti ilə xeyli
müəssisə və baqqal dükanı məşğul olurdu.
Zaqatala dairəsindən hər il orta hesabla 150 min pud fındıq, 200 min pud
müxtəlif növ meyvə ixrac edilirdi. Ölkənin fabriklərinə sarı tütünün yarıdan
çoxunu dairənin ticarət müəssisələri göndərirdi. Zaqatala, Qax və Balakən
bazarlarında hər gün çoxlu mal-qara alınıb-satılırdı.
Naxçıvan şəhərində duz, pambıq, meyvə, mal-qara, yun, arşın mal və s.
ticarəti edən çoxlu müəssisə, onlarca baqqal dükanı vardı. Naxçıvan qəzasının
Ordubad şəhəri meyvə qaxı, qoz və barama ticarətində fərqlənirdi.
Tiflis—İrəvan dəmir yol xətti Culfaya qədər çatdırıldıqdan sonra Culfa
stansiyası vasitəsilə mal göndərilməsi sürətlə çoxaldı. 1912-ci ildə Culfa stansiyası
vasitəsilə Rusiyaya 800 min puda yaxın təkcə meyvə və meyvə qaxı göndərilmişdi.
Culfa stansiyası həm də Rusiya ilə İran arasındakı ticarətdə vasitəçi rolunu
oynayırdı.
Azərbaycanda həftənin müəyyən günləri toplanan kənd bazarları da
fəaliyyət göstərirdi. Həftəbazarı adlanan bu alış-veriş yerində əsasən məişət üçün
çox zəruri olan şeylər—arşın mal, qənd, çay, bəzi ev əşyaları və s. satılırdı.
Ticarətin inkişafında vaxtaşırı təşkil edilən yarmarkaların mühüm rolu
vardı.
Hər ilin baharında Bakıda keçirilən Nikolay yarmarkasında Rusiyanın
müxtəlif şəhərlərindən və Azərbaycanın qəzalarından gətirilmiş yüz minlərlə
45
manatlıq mal satılırdı. Hər il may—iyun aylarında Bakıda açılan İran yarmarkasına
orta hesabla 500 milyon manatlıqdan çox xarici mal gətirilirdi.
1910-cu ildə Xaçmaz dəmir yol stansiyasında təşkil edilən yarmarka
yalnız buynuzlu mal-qara və at satışına həsr olunmuşdu.
Azərbaycanın xarici ölkələrlə geniş ticarət əlaqələri vardı.
Xarici ticarətdə əsas yeri İran tuturdu. İranla ticarət başlıca olaraq Bakı
limanı vasitəsilə aparılırdı. Orta illik ticarət mübadiləsi təqribən 25 milyon manat
idi. Bakı, həmçinin, Rusiya ilə İran arasında ticarətdə vasitəçilik edirdi. İrana, ilk
növbədə, neft, metal və ağac məmulatı, arşın mal, qənd və s. satılır, oradan isə,
əsasən düyü, meyvə qaxı, ipək, xalça, pambıq, yun, balıq və s. alınırdı. İranla
Lənkəran və Astara limanları vasitəsilə, Culfa, Ordubad və Cəbrayıl quru yolu ilə
ticarət aparılırdı.
Azərbaycanın yunu Fransaya, İngiltərəyə və başqa ölkələrə ixrac
olunurdu. Amerikada ən qiymətli xalçalar Zaqafqaziya yunundan toxunurdu.
Xaricə barama və ipək də göndərilirdi. 1910-cu ildə Batum vasitəsilə Fransanın
təkcə Marsel şəhərinə 83 min puddan çox Azərbaycan baraması ixrac olunmuşdu.
Pambıqtəmizləmə zavodlarında hasil edilmiş jmıxın 90 faizi, emal
edilməmiş çiyidin isə 25 faizi xarici ölkələrə, o cümlədən Almaniya, İngiltərə və
Fransaya göndərilirdi. 1913-cü ildə xarici ölkələrə 530 min puddan çox təkcə çiyid
satılmışdı.
Dünya bazarında Azərbaycanın xalça və xalıları baha qiymətə gedirdi.
1913-cü ildə Almaniya, Fransa, Avstriya—Masarıstan və Balkan
ölkələrinə 2 milyon pud Kür—Xəzər balığı göndərilmişdi. Dünyada qara kürünün
iki əsas istehsalçısından biri olan Azərbaycanın bu sərvətinin 3/4 hissəsi Qərbi
Avropa ölkələrinə və Amerikaya ixrac edilirdi. 1913-cü ildə Rusiya —
Azərbaycanda istehsal edilmiş qara kürü də daxil olmaqla — təkcə Fransa,
Ruminiya və Bolqarıstana 30 min puda qədər qara kürü satmışdı.
Çox qiymətli biyan kökünün ixracatı bütünlüklə Amerika və ingilis
kapitalistlərinın əlində idi. 1913-cü ildə Azərbaycandan 2 milyon pud quru biyan
kökü aparılmışdı.
Nəqliyyat. Daxili və xarici ticarətin genişlənməsi, ölkənin ayrı-ayrı
rayonları arasında iqtisadi əlaqələrin getdikcə artması nəqliyyat vasitələrinin
inkişafına səbəb oldu.
Azərbaycanın iqtisadi həyatında dəmir yol nəqliyyatının çox mühüm
əhəmiyyəti vardı. 1910-cu ildə təkcə dörd iri dəmir yol stansiyası—Bakı, Biləcəri,
Yevlax və Yelizavetpol stansiyaları vasitəsilə 130 milyon puda yaxın yük yola
salınmışdı. Bakı dəmir yol stansiyasının payına 70 milyon puddan çox yük
düşürdü.
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın dəmir yol xəttinin uzunluğu 969 km
idi. Dəmir yol vasitəsilə yük və sərnişin daşınmasına çox böyük tələbat vardı.
46
Lakin, 1908-ci ildə çəkilmiş qısa Uluxanlı—Culfa dəmir yolu istisna edilərsə, uzun
müddət az-çox əhəmiyyətli dəmir yol xətti çəkilməmişdi.
1913-cü ildə Azərbaycanın dəmir yol nəqliyyatında 16 min nəfərdən artıq
fəhlə və qulluqçu çalışırdı.
1917-ci ildə Ələt—Culfa hərbi dəmir yolunun çəkilişində 50 mindən çox
və Yevlax—Şuşa darxətli dəmir yolunun çəkilişində 7 mindən çox adam işləyirdi.
Şosse yolları az idi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 110 km-ə yaxın
şosse yolu vardı. Halbuki ərazicə daha kiçik olan qonşu Gürcüstanda şosse yolunun
uzunluğu bundan iki dəfə çox idi. Əsas şosse yollarını: Yevlax-Nuxa, Zaqatala-
Laqodexi (Gürcüstan), Yevlax-Şuşa-Gorus-Naxçıvan, Bakı-Yevlax marşrutları
təşkil edirdi.
Yük və sərnişin daşınmasında torpaq yollarından geniş istifadə olunurdu.
1913-cü ildə şosse yollarının təmir edilməsi, bu yollarla sərnişin və yük
daşınması ilə 200 nəfərdən artıq adam məşğul olurdu.
XX əsrin əvvəllərində dəniz, həmçinin çay gəmiçiliyində müəyyən
irəliləyiş vardı.
1904-cü ildə ağacdan qayrılmış gəmilərin on il ərzində metal gövdəli
gəmilərlə əvəz edilməsi haqqında xüsusi qanun verildi. 1908-ci ildə Xəzər
dənizində ilk dəfə olaraq «Delo» teploxodu göründü. 1915-ci ildə artıq 7 teploxod
vardı. Həmin il Xəzər ticarət dənanmasında, ümumiyyətlə, 830-dan artıq gəmi
vardı ki, onların da 216-sı buxar gəmisi idi. Bu gəmilər vasitəsilə Xəzərsahili
şəhərlərə maye və quru yük, həmçinin sərnişin daşınırdı. Xəzər ticarət
donanmasında 5 minə yaxın işçi çalışırdı.
Əmtəə istehsalının artması, xüsusən Muğanda pambıqçılığın inkişafı Kür
çayı vasitəsilə yük və sərnişin daşınmasını xeyli artırdı. Salyanla Yevlax arasında
30 sərnişin gəmisi işləyirdi. Təkcə 1911-ci ildə Kür çayı vasitəsilə 10 milyon pud
yük daşınmışdı.
1913-cü ildə Kür çayı boyu sahil körpülərində, yük daşınmasında, habelə
çayın təmizlənməsində müntəzəm olaraq 1600 nəfərə qədər fəhlə işləyirdi.
Rabitə: Azərbaycanın rabitə sistemi ləng inkişaf edirdi.
Poçt-teleqraf idarələrinın sayı çox az idi və onların əksəriyyəti Bakı
şəhərində yerləşirdi. Məsələn, 1903-cü ildə bütün Yelizavetpol quberniyasında
cəmi 23 poçt-teleqraf idarəsi vardı.
1902-ci ildən Azərbaycanı başqa vilayət və ölkələrlə birləşdirən teleqraf
xətlərinin çəkilişinə başlandı. Bakıdan Vladiqafqaza teleqraf xətti çəkildi. Həmin il
Bakını Dərbənd, Mahaçqala və Minvodı dəmir yol stansiyaları ilə birləşdirən
teleqraf xətti işə düşdü. 1913-cü ildə Bakı və Tehran arasında birbaşa teleqraf
əlaqəsi yaradıldı.
Telefon rabitəsindən istifadə edilməyə başlandı.
1900-cü ildə Bakı telefon xəttinin uzunluğu cəmi 72 km, abonentlərin sayı
isə 1100 idi. 1913-cü ildə burada abonentlərin sayı artıq 4200-ə çatdı.
47
1910-cu ildə Quba qəzasında 50 verst uzunluğunda, o cümlədən Quba—
Xaçmaz telefon xətti çəkildi. 1911-ci ildə Bakını Yelizavetpol vasitəsitə Tiflislə
birləşdirən şəhərlərarası telefon xətti işə düşdü.
1912-çi ildə Bakının Bayıl rayonunda ilk radio-stansiya işləməyə başladı.
Dostları ilə paylaş: |