AZƏrbaycan XX əSRĠN ƏVVƏLLƏRĠNDƏ


§ 3. ġƏHƏRLƏR. TĠCARƏT. NƏQLĠYYAT



Yüklə 2,8 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/13
tarix05.03.2017
ölçüsü2,8 Kb.
#10116
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13
§ 3. ġƏHƏRLƏR. TĠCARƏT. NƏQLĠYYAT. 
 RABĠTƏ 
 
ġəhərlər: XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın şəhərləri daha da böyüyür, 
onların əhalisi artırdı. 1900-cü ildən 1915-ci ilin axırınadək ölkənin əhalisi cəmi 25 
faiz artdığı halda, şəhər əhalisi 70 faiz çoxalmışdı. Bu zaman şəhər əhalisinin sayı 
529 min nəfərdən artıq idi. 
Şəhərlərin böyüməsində əhalinin təbii artımı ilə yanaşı, sənayenin inkişafı 
mühüm rol oynayırdı. Sənaye, ticarət, bank müəssisələrinin cəmləşdiyi şəhərlər bir 
parça  çörək  dalınca  buraya  müvəqqəti  işləməyə  gələn  torpaqsız  və  aztorpaqlı 
kəndlilərin çox zaman daimi yaşayış məskəninə çevrilirdi. 
XX əsrin əvvəllərində Bakı Rusiya imperiyasının çox sürətlə inkişaf edən 
iri sənaye şəhərlərindən biri idi. 15 il  ərzində şəhərin əhalisi 70 min nəfər artaraq, 
1915-ci ilin axırında 262 min nəfərə çatmışdı. Bakı, əhalisinin sayına görə Rusiya 
imperiyasında Peterburq və Moskva şəhərlərindən sonra üçüncü yeri tuturdu. 
Şəhərdə minlərlə neft buruğu, irili-xırdalı yüzlərlə zavod və fabrik, çoxlu 
emalatxana,  gəmi  tərsanəsi  və  başqa  müəssisələr  vardı.  Azərbaycanda  fəaliyyət 
göstərən otuzdan artıq bankdan altısının idarə heyəti Bakıda yerləşirdi. 
Dünya neftinin başlıca istehsalçılarından olan Bakının beynəlxalq nüfuzu 
durmadan  artırdı.  Şəhərdə  160-dan  artıq  ingilis,  alman,  fransız,  Avstriya— 
Macarıstan,  polyak,  Kanada  və  digər  xarici  ölkə  şirkətlərinin,  həmçinin  bəzi  rus 
şirkətlərinin  daimi  nümayəndəlikləri  vardı.  Bakı  ilə  birbaşa  əlaqələr  yaratmaq 
məqsədilə  burada  13  dövlətin konsulluğu  açılmışdı.  Onların  arasında  iri  kapitalist 
dövlətləri  və  qonşu  İran,  Türkiyə  ilə  yanaşı,  Danimarka,  Belçika,  Hollandiya, 
Norveç və Yunanıstanın da konsulluqları vardı. 
Bakıda  kapitalistlər  və  tacirlər  tərəfindən  bir  sıra  yaraşıqlı  evlər  tikilir, 
ictimai və idarə binaları ucaldılırdı. 
Lakin  çox  sürətlə  böyüyüb  inkişaf  edən  milyonlar  səltənətinin  çoxlu 
problemi vardı. 

40 
 
XX əsrin əvvəllərində varlıların yaşadığı bir neçə küçə istisna edilməklə, 
axşamlar  şəhərin  küçələrində  (özü  də  hamısında  yox)  hələ  də  neft  fənərlərindən 
istifadə  olunurdu.  Küçələrin  elektrik  çırağı  ilə  işıqlandırılmasına  yalnız  1905-ci 
ildən sonra başlanmışdı. 
Küçələrin  çoxuna nəinki  asfalt, heç  daş  da  döşənməmişdi. Ona  görə  toz, 
palçıq  olurdu.  Yalnız  «Aleksandr  Nevski»  kilsəsinin  və  Bakı  qradonaçalnikliyi 
binasının qarşısında cəmi yarım kilometr uzunluğunda asfalt döşəmə vardı. 
Başlıca ictimai nəqliyyat vasitəsi keçən əsrin axırlarında işə salınan konka 
idi. Konkalar şəhərin bəzi mərkəzi küçələrində işləyirdi. Yalnız 1907-ci ildən sonra 
şəhərdə ictimai avtomobil nəqliyyatı işə düşdü. 
Şəhərin başlıca mərkəzi küçələrinə verilmiş adlar onun müstəmləkə diyarı 
olmasını  bir  daha  təsdiq  edirdi:  Nikolayevski,  Velikoknyajski,  II  Aleksandr, 
Mixaylovski, Romanovski, Vorontsov və s. 
Bakıda  ictimai  bağ-bağça,  yaşıllıq  çox  az  idi.  Çünki  su  çatışmırdı. 
Qubernator  bağı  adlanan  ən  qədim  və  nisbətən  abad  xiyaban  şəhərin  əsas  bağı 
sayılırdı.  Lakin  bu  bağ,  əsasən,  kübar ailələrə  məxsus  olduğundan,  başqa adamlar 
buraya həftənin yalnız bir neçə günü buraxılırdı. 
Peterburq  Texnoloji  İnstitutunu  bitirmiş  Məmmədhəsən  Hacınski  Bakı 
bələdiyyə  idarəsinin  tikinti  şöbəsinə  rəis  təyin  ediləndən  sonra  şəhərdə  abadlıq 
işləri  xeyli  genişləndi.  1909-1911-ci  illərdə  onun  rəhbərliyi  ilə  dənizkənarı  park 
(bulvar)  salındı.  Parkın  qabağında  dənizin  içərisində  çox  yaraşıqlı  və  rahat  dəniz 
hamamı  binası  tikildi.  İkinci  belə  binaya  yalnız  Fransanın Nitsa kurort  şəhərində 
rast gəlmək olardı. 
M. 
H. 
Hacınskinin 
redaktorluğu 
ilə 
Bakının 
küçələrinin 
abadlaşdırılmasına  dair  kitab  buraxıldı.  O,  Bakı  Şirvanşahlar  sarayının  qorunub 
saxlanması və bərpası haqqında təşəbbüs qaldırdı. 
Şəhər  əhalisi  içməli  su  sarıdan  çox  korluq  çəkirdi.  Dəniz  suyunu 
şirinləşdirib  şəhərə  verən  iki  stansiya  tələbatın  çox  cüzi  hissəsini  ödəyirdi.  Ona 
görə əhali əsasən quyu suyundan istifadə edirdi. Lakin  şəhərdə olan 800 quyudan 
yalnız  100-nun  suyu  içməyə  yararlı  idi.  Qalan  quyuların  çoxunun  suyu  cürbəcür 
xəstəliklərə,  bəzən  xolera  kimi  yoluxucu  xəstəliyin  baş  verib  yayılmasına  səbəb 
olurdu.  Ona  görə  müvafiq  hökumət  idarələri  quyulara  vaxtaşırı  dərman  tökdürür, 
bəzilərini isə torpaq doldurub bağlatdırırdı. 
Əvvəllər Kür çayından, sonra Volqa çayından barjlarla su gətirib vedrəsini 
bəzən  iki  qəpiyə  satırdılar.  Lakin  bu  gətirilmə  sular  kifayət  etməməkdən  əlavə, 
həm də baha satıldığı üçün yoxsullar onu ala bilmirdilər. 
Milyonçu  H. Z. Tağıyev şəhər ətrafında şirin su mənbəyi axtarıb tapmaq 
xərcini  öz  üzərinə götürərək,  bu  cür işlərin mütəxəssisi  olan  Vilyam  Lindeyn adlı 
bir alman mühəndisini Bakıya dəvət etdi. Uzun axtarışdan sonra, nəhayət, Bakıdan 
190  km  aralı,  Qubanın  yaxınlığında  Şollar  adlı  yerdə  şirin  su  çeşməsi  aşkara 
çıxarıldı. 

41 
 
1911-ci  ildə  Şollar-Bakı  su  kəmərinin  çəkilişinə  başlandı.  H.  Z. 
Tağıyevdən  əlavə,  kəmərin  çəkilişinə  şəhər  bələdiyyə  idarəsi, neft  sahibkarları  və 
başqaları  xeyli  vəsait  qoydular.  Gündə  üç  milyon  vedrə  su  verəcək  bu  kəmərin 
tikintisində  hər  gün  6  min  nəfərə  qədər  fəhlə  işləyirdi.  1916-cı  ilin  axırında 
kəmərin  çəkilişi  başa  çatdı.  Yeni ilin  əvvəlindən  şəhərdə  Şollar  suyundan istifadə 
etməyə başladılar. 
Bakıda  özünüidarə  orqanı  olan  şəhər  duması  fəaliyyət  göstərirdi.    
Dumaya   seçilmiş deputatların (qlasnıların)  içərisindən bələdiyyə idarəsi və onun 
sədri  seçilirdi.  Çar  hökuməti  müstəmləkəçilik  siyasəti  yeridərək,  bələdiyyə 
idarələrində  milli  nümayəndəliyin  sayını  daim  məhdud  səviyyədə  saxlayırdı. 
Xristian olmayanlar bələdiyyə idarəsinə seçilənlərin 1/3 hissəsindən çoxunu, 1902-
ci  ildən  sonra  isə  yarıdan  çoxunu  təşkil  edə  bilməzdi.  Bakı  dumasında  cəmi  48 
deputat vardı. 
Yelizavetpol  (Gəncə)  Bakıdan  sonra  Azərbaycanın  ikinci  böyük  şəhəri, 
quberniya  mərkəzi  idi.  Buranın  əhalisi  15  il ərzində  20  min nəfərdən  çox  artaraq, 
1915-ci ilin axırında 58 min nəfərə çatmışdı. 
1914-cü  ildə  şəhərdə  20-dən  artıq  iri  və  xırda  sənaye  müəssisəsi,  o 
cümlədən  8  pambıqtəmizləmə,  3  spirtçəkmə-konyak  zavodu,  5  gön-dəri  və  bir 
biyan  kökü  sıxan  müəssisə,  həmçinin  dəmir  yol  emalatxanası  vardı.  Burada 
Rusiyanın 5 iri bankının şöbələri və iki şəhər «qarşılıqlı kredit cəmiyyəti» fəaliyyət 
göstərirdi. 
Yelizavetpol şəhər duması tərəfindən idarə olunurdu. 
Nuxa  şəhəri  ipək  sənayesinin  mərkəzi  kimi  məşhur  idi.  1914-cü  ildə 
burada  85  ipək  və  50  gön-dəri  emalı  müəssisəsi,  3  tənbəki  fabriki  və  başqaları 
vardı. «Qafqazın Lionu» adlandırılan Nuxa şəhərində Azərbaycan xam ipəyinin 2/3 
hissəsi,  gön-dəri  məmulatının  yarıdan  çoxu  istehsal  edilmişdi.  Şəhərdə  «qarşılıqlı 
kredit cəmiyyəti» fəaliyyət göstərirdi. Şəhərin əhalisi 15 il ərzində iki dəfə artaraq, 
1915-ci ilin axırında 52 min nəfəri ötmüşdü. 
ġuĢa şəhərinin əhalisi əsrin əvvəli ilə müqayisə etdikdə, 18 min nəfərdən 
çox artaraq, 1915-ci ilin axırında 44 min nəfər olmuşdu. Bu zaman Şuşada 22 ipək 
emalı  müəssisəsi,  3  spirtçəkmə-konyak  zavodu  və  başqaları  vardı.  Şəhərdə  bir 
bankın şöbəsi, «qarşılıqlı kredit cəmiyyəti» fəaliyyət göstərirdi. 
Qəzalarda  bütün  işləri  qəza  polis  rəisinin  rəhbərliyi  altında  onun 
köməkçiləri, şəhər pristavları və əhalinin bəzi varlı nümayəndələrinin daxil olduğu 
şəhər işləri üzrə divanxanalar icra edirdi. 
XX  əsrin  ikinci  onilliyində  Azərbaycanda  irili-xırdalı  13  şəhər  vardı. 
Bunlardan  9  şəhərin  hərəsinin  əhalisi  on  min  nəfərdən  artıq  idi.  Ağdam,  Bərdə, 
Tərtər  kimi  9  şəhər  tipli  yaşayış  məntəqəsi  vardı.  Bu  qəsəbələrdə  cəmi  25  minə 
qədər  adam  yaşayırdı.  Yaşayış  məntəqələrinin  çoxu  bu  və  ya  digər  istehsal 
sahəsinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, yaranıb böyüyürdu.  Gədəbəy—mis istehsalı, 

42 
 
Ağdaş—pambıq  emalı,  Bankə—balıqçılıq  təsərrüfatı,  Yelenendorf—şərab-spirt 
emalı ilə fərqlənirdi. 
Qəsəbələrdə,  adətən,  bir  neçə  kiçik  sənaye  müəssisəsi  olurdu.  Məsələn, 
Lənkəran  qəzasının  Privolnı  qəsəbəsində  kərpic  və  taxtapuş  dəmiri  hazırlayan, 
kətan toxumundan, günəbaxandan, küncüddən yağ çəkən, xardal və s. istehsal edən 
11 kiçik zavod, 4 su dəyirmanı və başqa kiçik müəssisələr vardı. 
Ticarət: Əhalinin artması,  əmtəə istehsalının  çoxalması ilə  yanaşı,  ticarət  
əlaqələri də genişlənirdi. Yeni ticarət məntəqələri meydana gəlirdi. 
Bakı - Xəzər dənizi sahilində ən böyük port və iri dəmir yol qovşağı olub, 
Azərbaycanın  daxilində,  Rusiya  və  xarici  ölkələrlə  aparılan  ticarətdə  çox  mühum 
rol oynayırdı. 
Bakı quberniyası üzrə ticarət dövriyyəsinin 85 faizi və qazancın 90 faizi 
Bakı  şəhərinin  payına  düşürdü.  O,  orta  illik  yük  dövriyyəsinin  həcminə  görə 
Rusiyada Peterburq və Odessa kimi iri portları geridə qoyaraq, birinci yeri tuturdu. 
Hələ  XX  əsrin  əvvəlində  şəhərdə  2500-dən  artıq  ticarət  müəssisəsi,  15 
minə  yaxın  tacir  vardı.  Tacirlərin  yarısını  azərbaycanlılar  təşkil  edirdi.  Mal 
dövriyyəsinin illik həcmi  milyonlarla  manat  olan  H.  Z.  Tağıyev,  M.  Nağıyev,  Ş. 
Əsədullayev və başqa iri tacirlər vardı. 
Bakıdan  təkcə  Həştərxana  hər  il  orta  hesabla  350  milyon  pud  yük  yola 
salınırdı.  Bu  yükün  300  milyon  pudunu  neft  və  neft  məhsulları  təşkil  edirdi. 
Rusiyadan  Xəzər  vasitəsilə,  həmçinin  dəmir  yol  ilə  başlıca  olaraq,  taxıl,  qənd, 
pambıq parça, müxtəlif sənaye məmulatı, tikinti və meşə materialları, metal və neft 
sənayesi  üçün  avadanlıq  gətiridirdi.  3  milyon  pud  təkcə dəmir  və polad təbəqələr 
daxil  olurdu.  Neft  sənaye  avadanlığı  içərisində  təkcə  boruların  çəkisi  bir  milyon 
puda bərabər iri. 
Azərbaycanın  qəzalarından  hər  il  dəmir  yol  və  dəniz  vasitəsilə  Bakıya  2 
milyon puda qədər müxtəlif növ meyvə və bostan məhsulları gətirilirdi. 
Bakıya  hər  il  satmağa  250-270  min  baş  diri  mal-qara  göndərilirdi.  Bu 
heyvanların  çox  hissəsi  Azərbaycan  qəzalarının,  qalanı  Qafqaz  və  İranın  payına 
düşürdü. Bundan əlavə, qəzalardan külli miqdarda kəsilmiş ət, yağ, pendir və digər 
süd  məhsulları,  on  minlərlə  pud  yun,  on  minlərlə  ədəd  heyvan  dərisi  və  sair 
gətirilirdi. 
Bakıya  gətirilən  malların  bir  hissəsi  şəhər  bazarlarında  satılır,  qalan 
hissəsi Azərbaycanın qəzalarına,  Rusiyaya,  habelə  İrana  göndərilirdi. 
Bakıda  yerləşən  ticarət  bankları  və  başqa maliyyə-kredit  idarələri  ticarət 
müəssisələrinin işində yaxından iştirak edirdi. 
Bakı  quberniyasının  Lənkəran  qəzası  taxıl,  xüsusən  çəltik   və    mal-qara 
ticarətində  fərqlənirdi.  Buranın  bazarlarına  başqa  qəzalardan  çoxlu mal  gətirilirdi. 
Qəzanın  Asullı  və  Masallı  (Qala-bazar)  bazarlarında  başlıca  olaraq  mal-qara, 
Lənkəran və Qızılağac bazarlarında isə, əsasən çəltik, buğda, arpa  satılırdı. Yazda 

43 
 
Prişib kənd bazarında yalnız camış alveri gedirdi. Burada hər il min başadək camış 
satılırdı. 
1914-cü  ildə  Lənkəran  şəhərində  balıq,  taxıl,  un, meşə materialları,  kənd 
təsərrüfatı  alətləri  ticarəti  ilə  məşğul  olan  15  müəssisə,  onlarca  baqqal  dükanı 
vardı. 
Ən  böyük  bazarlardan  biri  Cavad  qəzasının  Petropavlovka  (indiki 
Sabirabad)  kəndində  idi.  1912-ci  ilin  təkcə  beş  ayı  ərzində  bazara  30  min  baş 
qaramal, 60 min baş qoyun-keçi, 3 min baş at gətirilmişdi, 
Petropavlovka  kəndi  həm  də  mühüm  pambıq  ticarəti  məntəqəsi  idi. 
Muğanın  mərkəz  və  şimal  hissəsində  istehsal  olunan  butün  pambıq  məhsulunu 
satmaq üçün bu kəndin bazarına aparırdılar. Burada pambığı alıb dəmir yol və Kür 
çayı vasitəsilə emal müəssisələrinə yola salırdılar. 
Göyçay  qəzasında istehsal edilən pambıq və barama məhsulu buranın öz 
bazarında satılırdı. 
1914-cü  ildə  Quba  şəhərində  meyvə  və  meyvə  qaxı,  xalça,  arşın  mal 
ticarəti ilə məşğul olan 43 müəssisə, çoxlu baqqal dükanı vardı.  Hər il Qubada və 
qəzanın digər kənd bazarlarında minlərlə xalça, yüz minlərlə pud müxtəlif meyvə, 
meyvə  qaxı  və  xeyli  mal-qara  satılırdı  ki,  bunların  da  çox  hissəsi  Bakıya,  habelə 
digər qəzalara və Rusiyaya aparılırdı. 
Ölkənin bazarlarında möhtəkirlər mühüm rol oynayırdı. Bəzən bütün alqı-
satqı  əməliyyatları  onların  vasitəsilə  həyata  keçirilirdi.  Məsələn,  Azərbaycanda 
üzümün  əsas  topdansatış  mərkəzinə  çevrilmiş  Kürdəmir  bazarına  məhsul  başlıca 
olaraq,  istehsalçıların  özləri  tərəfindən  deyil,  möhtəkirlər  tərəfindən  çıxarılırdı. 
Şərab  müəssisələrinin  sahibləri  külli  miqdarda  üzüm  alaraq,  əsasən,  Kürdəmir 
stansiyası  vasitəsilə  yola  salırdılar.  Möhtəkirlər  üzümün  bir  hissəsini  aparıb 
Zaqafqaziyanın iri şəhərlərində - Bakıda, Tiflisdə, həmçinin Rusiyanın şəhərlərində 
baha qiymətə satırdılar. 
Yelizavetpol  quberniyasının  əsas  ticarət  məntəqələri  Yelizavetpol,  Nuxa, 
Şuşa kimi köhnə qəza mərkəzləri idi. 
1914-cü  ildə  Yelizavetpol  şəhərində  pambıq,  şərab,  ağ  neft,  balıq,  un, 
sement,  xalça,  arşın  mal  ticarəti  ilə  məşğul  olan  120-dək  müəssisə,  çoxlu  baqqal 
dükanı vardı. 
Hələ əsrin ilk illərində burada rəsmi sənədi olan tacirlərin sayı 600 nəfərə 
çatırdı.  Onların  400  nəfərdən  çoxunu  azərbaycanlı  tacirlər  təşkil  edirdi.  A.  H. 
Əsgərov, Q. B. Quliyev, İ. Q. Rəhimov və başqaları Yelizavetpol ticarət kapitalının 
görkəmli nümayəndələri idilər. 
Qonşu  qəzalardan  gətirilən  üzüm,  şərab,  meyvə,  pambıq,  mal-qara, 
heyvandarlıq məhsulları və s. mallar Yelizavetpol şəhər bazarlarında satılır, yaxud 
dəmir yol vasitəsilə Bakı və Batum istiqamətlərində yola salınırdı. Hər il təkcə 500 
min  puddan  çox  müxtəlif  növ  meyvə  və  meyvə  qaxı,  qoz-fındıq  satılır  və  başqa 
yerlərə göndərilirdi. 

44 
 
Nuxa  və  Ərəş  qəzalarında,  Zaqatala  dairəsində  hasil  edilən  barama 
məhsulu Nuxa şəhərinin ipək alverçiləri tərəfindən alınırdı. Nuxada ipək və barama 
ticarəti ilə 21 müəssisə məşğul olurdu. Burada gön-dəri, ağ neft, arşın mal, meyvə, 
şirniyyat, mal-qara ticarəti edən yüzdən çox müəssisə və baqqal dükanı vardı. Q. 
M. Həmidov, Q. M. Xəliləv, S. Q. Əliyev və başqa iri tacirlər Nuxanın ticarətində 
mühüm rol oynayırdılar. 
Qarabağ  zonasında  Şuşa,  Cəbrayıl  (Qaryagin)  və  Cavanşir  qəzalarında 
hasil edilən barama əsasən Şuşa bazarında satılırdı. Şuşada xalça, arşın mal, şərab, 
mal-qara, ət ticarəti ilə məşğul olan çoxlu müəssisə və baqqal dükanı vardı. Şəhərin 
azərbaycanlı tacirləri arasında Q. M. Səfərov, Ş. M. Kazımov, L. K. Məmmədov və 
başqaları xüsusilə fərqlənirdi. 
Yelizavetpol  quberniyası  Azərbaycanın  heyvandarlıq    məhsulları  ixrac 
edən  başlıca zonası idi. 
1911-ci ildə quberniyada 11 min başa yaxın iri buynuzlu heyvan, 110 min 
başdan çox qoyun və keçi, 2100 başdan artıq donuz kəsilib yerli bazarlarda satılmış 
və başqa yerlərə, o cümlədən Rusiyaya, həmçinin İrana ixrac edilmişdir. 
Həmin il quberniyadan  kənara 22 min başdan çox iri buynuzlu mal-qara, 
185 at, 327 minə yaxın qoyun-keçi və 185 dəvə dərisi, 9 minə yaxın heyvan xəzi 
göndərilmişdir. 
Zaqatala şəhərində tütün, meyvə, mal-qara, arşın mal və s. ticarəti ilə xeyli 
müəssisə və baqqal dükanı məşğul olurdu. 
Zaqatala dairəsindən hər il orta hesabla 150 min pud fındıq, 200 min pud 
müxtəlif  növ  meyvə  ixrac  edilirdi.  Ölkənin  fabriklərinə  sarı  tütünün  yarıdan 
çoxunu  dairənin  ticarət  müəssisələri  göndərirdi.  Zaqatala,  Qax  və  Balakən 
bazarlarında hər gün çoxlu mal-qara alınıb-satılırdı. 
Naxçıvan  şəhərində  duz,  pambıq,  meyvə,  mal-qara,  yun, arşın  mal  və  s. 
ticarəti  edən  çoxlu  müəssisə,  onlarca  baqqal  dükanı  vardı.  Naxçıvan  qəzasının 
Ordubad şəhəri meyvə qaxı, qoz və barama ticarətində fərqlənirdi. 
Tiflis—İrəvan  dəmir  yol  xətti  Culfaya  qədər  çatdırıldıqdan  sonra  Culfa 
stansiyası vasitəsilə mal göndərilməsi sürətlə çoxaldı. 1912-ci ildə Culfa stansiyası 
vasitəsilə Rusiyaya 800 min puda yaxın təkcə meyvə və meyvə qaxı göndərilmişdi. 
Culfa  stansiyası  həm  də  Rusiya  ilə  İran  arasındakı  ticarətdə  vasitəçi  rolunu 
oynayırdı. 
Azərbaycanda  həftənin  müəyyən  günləri  toplanan  kənd  bazarları  da 
fəaliyyət  göstərirdi.  Həftəbazarı  adlanan  bu  alış-veriş  yerində  əsasən  məişət  üçün 
çox zəruri olan şeylər—arşın mal, qənd, çay, bəzi ev əşyaları və s. satılırdı. 
Ticarətin  inkişafında  vaxtaşırı  təşkil  edilən  yarmarkaların  mühüm  rolu 
vardı. 
Hər  ilin  baharında  Bakıda  keçirilən  Nikolay  yarmarkasında  Rusiyanın 
müxtəlif  şəhərlərindən  və  Azərbaycanın  qəzalarından  gətirilmiş  yüz  minlərlə 

45 
 
manatlıq mal satılırdı. Hər il may—iyun aylarında Bakıda açılan İran yarmarkasına 
orta hesabla 500 milyon manatlıqdan çox xarici mal gətirilirdi. 
1910-cu  ildə  Xaçmaz  dəmir  yol  stansiyasında  təşkil  edilən  yarmarka 
yalnız buynuzlu mal-qara və at satışına həsr olunmuşdu. 
Azərbaycanın xarici ölkələrlə geniş ticarət əlaqələri vardı. 
Xarici  ticarətdə  əsas  yeri  İran  tuturdu.  İranla  ticarət  başlıca  olaraq  Bakı 
limanı  vasitəsilə aparılırdı. Orta illik  ticarət mübadiləsi təqribən 25 milyon manat 
idi.  Bakı, həmçinin,  Rusiya  ilə İran  arasında  ticarətdə  vasitəçilik  edirdi.  İrana,  ilk 
növbədə, neft, metal və  ağac  məmulatı, arşın mal, qənd və s. satılır, oradan isə, 
əsasən  düyü,  meyvə  qaxı,  ipək,  xalça,  pambıq,  yun,  balıq  və  s.  alınırdı.  İranla 
Lənkəran və Astara limanları  vasitəsilə, Culfa, Ordubad və Cəbrayıl quru yolu ilə 
ticarət aparılırdı. 
 Azərbaycanın  yunu  Fransaya,  İngiltərəyə  və  başqa  ölkələrə  ixrac 
olunurdu.  Amerikada  ən  qiymətli  xalçalar  Zaqafqaziya  yunundan  toxunurdu. 
Xaricə  barama  və  ipək  də  göndərilirdi.  1910-cu  ildə  Batum  vasitəsilə  Fransanın 
təkcə Marsel şəhərinə 83 min puddan çox Azərbaycan baraması ixrac olunmuşdu. 
Pambıqtəmizləmə  zavodlarında  hasil  edilmiş  jmıxın  90  faizi,  emal 
edilməmiş  çiyidin  isə  25  faizi  xarici  ölkələrə,  o  cümlədən  Almaniya,  İngiltərə  və 
Fransaya göndərilirdi. 1913-cü ildə xarici ölkələrə 530 min puddan çox təkcə çiyid 
satılmışdı. 
Dünya bazarında Azərbaycanın xalça və xalıları baha qiymətə gedirdi. 
1913-cü  ildə  Almaniya,  Fransa,  Avstriya—Masarıstan  və  Balkan 
ölkələrinə 2 milyon pud Kür—Xəzər balığı göndərilmişdi. Dünyada qara kürünün 
iki  əsas  istehsalçısından  biri  olan  Azərbaycanın  bu  sərvətinin  3/4  hissəsi  Qərbi 
Avropa  ölkələrinə  və  Amerikaya  ixrac  edilirdi.  1913-cü  ildə  Rusiya  —
Azərbaycanda  istehsal  edilmiş  qara  kürü  də  daxil  olmaqla  —  təkcə  Fransa, 
Ruminiya və Bolqarıstana 30 min puda qədər qara kürü satmışdı. 
Çox  qiymətli  biyan  kökünün  ixracatı  bütünlüklə  Amerika  və  ingilis 
kapitalistlərinın  əlində idi.  1913-cü  ildə  Azərbaycandan  2 milyon  pud  quru  biyan 
kökü aparılmışdı. 
Nəqliyyat.  Daxili  və  xarici  ticarətin  genişlənməsi,  ölkənin  ayrı-ayrı 
rayonları  arasında  iqtisadi  əlaqələrin  getdikcə  artması  nəqliyyat  vasitələrinin 
inkişafına səbəb oldu. 
Azərbaycanın  iqtisadi  həyatında  dəmir  yol  nəqliyyatının  çox  mühüm 
əhəmiyyəti vardı. 1910-cu ildə təkcə dörd iri dəmir yol stansiyası—Bakı, Biləcəri, 
Yevlax  və  Yelizavetpol  stansiyaları  vasitəsilə  130  milyon  puda  yaxın  yük  yola 
salınmışdı.  Bakı  dəmir  yol  stansiyasının  payına  70  milyon  puddan  çox  yük 
düşürdü. 
XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanın dəmir yol xəttinin uzunluğu 969 km 
idi.  Dəmir  yol  vasitəsilə  yük  və  sərnişin  daşınmasına  çox  böyük  tələbat  vardı. 

46 
 
Lakin, 1908-ci ildə çəkilmiş qısa Uluxanlı—Culfa dəmir yolu istisna edilərsə, uzun 
müddət az-çox əhəmiyyətli dəmir yol xətti çəkilməmişdi. 
1913-cü ildə Azərbaycanın dəmir yol nəqliyyatında 16 min nəfərdən artıq 
fəhlə və qulluqçu çalışırdı. 
1917-ci ildə Ələt—Culfa hərbi dəmir yolunun çəkilişində 50 mindən çox 
və Yevlax—Şuşa darxətli dəmir yolunun çəkilişində 7 mindən çox adam işləyirdi. 
Şosse yolları az idi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda 110 km-ə yaxın 
şosse yolu vardı. Halbuki ərazicə daha kiçik olan qonşu Gürcüstanda şosse yolunun 
uzunluğu  bundan  iki  dəfə  çox  idi.  Əsas  şosse  yollarını:  Yevlax-Nuxa,  Zaqatala-
Laqodexi  (Gürcüstan),  Yevlax-Şuşa-Gorus-Naxçıvan,  Bakı-Yevlax  marşrutları 
təşkil edirdi. 
Yük və sərnişin daşınmasında torpaq yollarından geniş istifadə olunurdu. 
1913-cü  ildə  şosse  yollarının  təmir  edilməsi,  bu  yollarla  sərnişin  və  yük 
daşınması ilə 200 nəfərdən artıq adam məşğul olurdu. 
XX  əsrin  əvvəllərində  dəniz,  həmçinin  çay  gəmiçiliyində  müəyyən 
irəliləyiş vardı. 
1904-cü  ildə  ağacdan  qayrılmış  gəmilərin  on  il  ərzində  metal  gövdəli 
gəmilərlə  əvəz  edilməsi  haqqında  xüsusi  qanun  verildi.  1908-ci  ildə  Xəzər 
dənizində ilk dəfə olaraq «Delo» teploxodu göründü. 1915-ci ildə artıq 7 teploxod 
vardı.  Həmin  il  Xəzər  ticarət  dənanmasında,  ümumiyyətlə,  830-dan  artıq  gəmi 
vardı  ki,  onların  da  216-sı  buxar  gəmisi  idi.  Bu  gəmilər  vasitəsilə  Xəzərsahili 
şəhərlərə  maye  və  quru  yük,  həmçinin  sərnişin  daşınırdı.  Xəzər  ticarət 
donanmasında 5 minə yaxın işçi çalışırdı. 
Əmtəə istehsalının artması, xüsusən Muğanda pambıqçılığın inkişafı Kür 
çayı vasitəsilə yük və sərnişin daşınmasını xeyli artırdı.  Salyanla Yevlax arasında 
30 sərnişin gəmisi işləyirdi. Təkcə 1911-ci ildə Kür çayı vasitəsilə 10 milyon pud 
yük daşınmışdı. 
1913-cü ildə Kür çayı boyu sahil körpülərində, yük daşınmasında,  habelə 
çayın təmizlənməsində müntəzəm olaraq 1600 nəfərə qədər fəhlə işləyirdi. 
Rabitə: Azərbaycanın  rabitə sistemi ləng inkişaf edirdi. 
Poçt-teleqraf  idarələrinın  sayı  çox  az  idi  və  onların  əksəriyyəti  Bakı  
şəhərində  yerləşirdi.  Məsələn,  1903-cü  ildə  bütün  Yelizavetpol  quberniyasında 
cəmi 23 poçt-teleqraf idarəsi vardı. 
1902-ci  ildən  Azərbaycanı  başqa  vilayət  və  ölkələrlə  birləşdirən  teleqraf 
xətlərinin çəkilişinə başlandı. Bakıdan Vladiqafqaza teleqraf xətti çəkildi. Həmin il 
Bakını  Dərbənd,  Mahaçqala  və  Minvodı  dəmir  yol  stansiyaları  ilə  birləşdirən 
teleqraf  xətti  işə  düşdü.  1913-cü  ildə  Bakı  və  Tehran  arasında  birbaşa  teleqraf 
əlaqəsi yaradıldı. 
Telefon rabitəsindən istifadə edilməyə başlandı. 
1900-cü ildə Bakı telefon xəttinin uzunluğu cəmi 72 km, abonentlərin sayı 
isə 1100 idi. 1913-cü ildə burada abonentlərin sayı artıq 4200-ə çatdı. 

47 
 
1910-cu ildə  Quba  qəzasında  50  verst  uzunluğunda,  o  cümlədən  Quba—
Xaçmaz  telefon  xətti  çəkildi.  1911-ci  ildə  Bakını  Yelizavetpol  vasitəsitə  Tiflislə 
birləşdirən şəhərlərarası telefon xətti işə düşdü. 
1912-çi ildə Bakının Bayıl rayonunda ilk radio-stansiya işləməyə başladı. 
 
 

Yüklə 2,8 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   13




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin